Binek Tadeusz - Historia Francji w pigułce.doc

Historia Francji w pigułce

Celtowie

W okresie do V wieku p.n.e. w dwóch regionach Europy, to jest na półwyspach Apenińskim i Bałkańskim, istniały dwa duże ośrodki cywilizacyjne, stosunkowo gęsto zaludnione, złożone z wielu niewielkich państw: królestw, księstw, republik. W ich ramach istniały miasta, rozwijało się rolnictwo, rzemiosło, handel i inne formy działalności gospodarczej i kulturowej społeczeństw tych państw.

Natomiast pozostałe regiony Europy, znacznie rzadziej zaludnione, zamieszkiwało kilkanaście różnych ludów, żyjących na niższym poziomie cywilizacyjnym. Byli to: Iberowie, Celtowie, Germanie, Słowianie, Ilirowie, Trakowie, Scyci, Sarmaci, Bałtowie, Lapończycy. Z pośród nich największą prężność i poziom rozwoju cywilizacyjnego reprezentowali Celtowie, zamieszkujący od początków I tysiąclecia p.n.e. terytoria środkowej Europy, od obecnej Szwajcarii po Węgry. Był to okres końca epoki brązu (1700-800 p.n.e.) i początku epoki żelaza, którego rudy licznie występowały w tej części Europy. W regionie dominowała kultura grobów kurhanowych, zwana tak od sposobu chowania starszyzny (wraz z bronią i biżuterią) w kurhanach ziemnych, zaś od ok. 1300 p.n.e. kultura pól popielicowych, związana ze zwyczajem palenia ciał zmarłych i składania popiołów na cmentarzach. Na jej bazie rozwinęły się kultura halsztacka, zaś od ok. 450 r. p.n.e. kultura lateńska, zwane tak od nazw miejscowości, gdzie znaleziono największe zgrupowania grobów, będących głównym źródłem wiadomości o tamtych czasach.

Celtowie żyli w osadach-warowniach, lokowanych na wzgórzach, albo na błotnistych terenach czy jeziorach. Zamieszkiwali w drewnianych, prostokątnych domach, stawianych często na palach. Zorganizowani byli we wspólnoty rodowe, później księstwa, opierające się na sile wojskowej. Zajmowali się głównie łowiectwem, rolnictwem, hodowlą. Kontrolowali szlaki handlowe cyny, soli, skóry, wina, naczyń, bursztynów i niewolników, prowadzących z południa na północ Europy. Opanowali perfekcyjnie umiejętność obróbki brązu, a później żelaza, z którego wyrabiali uzbrojenie, tj. miecze (zwane halsztackimi), tarcze i hełmy, oraz przedmioty użyt-kowe, w tym okucia wozów, gwoździe, zapinki, naszyjniki, bransolety i inne ozdoby. Posługiwali się różnymi językami, niektóre zachowały się do dziś, np. w Bretanii, Irlandii i Szkocji. Religia Celtów opierała się na kulcie sił przyrody, czcili wiele bóstw, wierzyli w życie pozagrobowe i wędrówkę dusz, czary i magię amuletów.

W VII-VI w. p.n.e. Celtowie osiedlili się na północy Półwyspu Iberyjskiego, asymilując się z tubylczą lud-nością Iberami i tworząc nową społeczność Celtyberów. W tym też czasie zasiedlili Wyspy Brytyjskie i tereny obecnej Francji, którą nazwano Galią, gdyż Rzymianie zwali Celtów Galami. Ok. 400 r. p.n.e. opanowali terytoria północnej Italii, nazwane później Galią Przedalpejską, a w 390 r. wyprawili się na Rzym, który zdobyli i splądrowali, szerząc strach i grozę w całej Italii. Obrońcy rzymscy uciekli, widząc hordy półnagich barbarzyńców, ubranych w skóry, wrzeszczących i wymachujących mieczami i toporami.

W 278 r. p.n.e. Galowie celtyjscy zaatakowali państwa greckie, dotarli do Delf w środkowej Grecji, a po niepowodzeniach szturmów, podbili Trację i północną Anatolię, zakładając tam swe państwo Galację w Azji Mniejszej, które z kolei w 230 r. p.n.e. rozbił władca sąsiedniego Królestwa Pergamonu. W III-II w. p.n.e. prawie wszystkie terytoria, zamieszkałe przez Celtów znalazły się w granicach imperium rzymskiego.

Kultury Celtów i Rzymian przenikały się wzajemnie. Od ok. III w. p.n.e. powstawały miasta celtyckie, otaczano je wałami ziemnymi i drewnianymi fortyfikacjami. Ulice przecinały się pod kątem prostym, wzdłuż nich stawiano prostokątne domy z podwórkami. Od II w. p.n.e. Galowie posługiwali się pieniędzmi ze złota, później także ze srebra i miedzi. Rzymianie przejęli od nich stosowanie pługów do orki i beczki z klepek drewnianych.
 

Hunowie i najazdy barbarzyńców.

W IV i V w. dziesiątki barbarzyńskich, pasterskich plemion środkowej i północnej Europy, uciekając przed Hunami, wzmogły wyraźnie swój nacisk na imperium rzymskie. Swebowie i Alamanowie wdarli się do Galii. Wizygoci, pod wodzą króla Alaryka, podbili Trację oraz Macedonię i wkroczyli do Italii, zdobywając i plądrując w 410 r. Rzym, następnie przemieścili się przez południową Galię na Półwysep Iberyjski, zaś ostatecznie, za zgodą Rzymu, zasiedlili terytoria w Galii pomiędzy Loarą i Garonną (Akwitania). Frankowie podbili pół-nocną Galię, Wandalowie osiedlili się w Galicji oraz Andaluzji na Półwyspie Iberyjskim, w Północnej Afryce i na Sycylii. Natomiast Sasi, Jutowie i Anglowie w Brytanii, a Burgundowie w dorzeczu Rodanu i środkowego Renu.

W 443 r. Hunowie pod wodzą Attyli, zwanego w tradycji chrześcijańskiej “biczem Bożym”, doszli do Konstantynopola, zmuszając cesarza Teodozjusza II do płacenia wielkich danin. Później przeszli Ren, zagrażając podbojem całej Galii, lecz w 451 r. na Polach Katalaunijskich nad Marną zostali pobici przez połączone wojska Rzymian, Wizygotów, Franków i Burgundów, dowodzonych przez zachodniorzymskiego wodza Aecjusza, i musieli się wycofać z powrotem za Ren..
 

Królestwo Franków, dynastia Merowingów.

W okresie rozpadu Cesarstwa Zachodniorzymskiego tereny północnej Galii zamieszkane były głównie przez plemiona frankońskie. Zjednoczyły się one i utworzyły w 481 r. państwo, którego królem został Chlodwig (ok.481-511) syn Childeryka, rzymskiego naczelnika, z rodu Merowingów. Szybko rozszerzył on granice swego, początkowo bardzo małego kraju. Podbił m.in. państwo Alemanów - późniejszą Alzację; państwo Wizygotów - późniejszą Akwitanię. W ciągu 30 lat opanował prawie całą Galię i część Germanii. Był to okres burzliwego rozwoju chrześcijaństwa, więc by zapewnić sobie poparcie Kościoła, przyjął chrzest ok. 497 r., nawracając się, wraz ze swymi poddanymi, na wiarę chrześcijańską w obrządku rzymskokatolickim, która dodatkowo sprzyjała asymilacji ludów galoromańskich i barbarzyńskich. (Germanie byli arianami).

Chlodwig osiadł w Paryżu, czyniąc go stolicą królestwa. Było to już wtedy znaczące miasto Lutecja, rozbudowane przez Rzymian z osady rybackiej, znajdującej się na wyspie Cite na Sekwanie. Nazwa miasta nadana została przez Franków ze względu na zamieszkiwanie regionu przez celtyckie plemię Paryzjów. Gdy Chlodwig umarł w 511 r. państwo Franków rozciągało się od Renu po Pireneje i stanowiło stosunkowo najbardziej stabilny i zwarty kraj na gruzach pozostałych po Cesarstwie Zachodniorzymskim.

W ciągu VI w. państwo Franków, kierowane przez królów z dynastii Merowingów, powiększyło znacznie swe terytorium, przyłączając Turyngię, leżącą nad górną Łabą i górną Wezerą (531), Burgundię (532-534), Prowansję (536). Również Księstwo Bawarów (późniejsza Bawaria) zostało podporządkowane Frankom, przy czym tamtejszy ród książęcy pozostawiono u władzy, ale jako frankijskich urzędników. W największym swym zasięgu Królestwo Franków dochodziło do Łaby i środkowego Dunaju na wschodzie. W okresach zjednoczenia było to największe i najpotężniejsze państwo w zachodniej Europie.

Słabością państwa był kilkakrotnie przeprowadzony, zgodnie zresztą ze zwyczajowym prawem frankońskim, podział na pomniejsze królestwa pomiędzy synów zmarłego monarchy. Po śmierci Chlodwiga państwo podzielono więc pomiędzy czterech jego synów. Zarysował się już wtedy podstawowy podział na wielkie dzielnice: Neustria (północno-zachodnia część państwa), Austrazja (południowo-wschodnia} i Burgundia (centrum).. Zjednoczenie nastąpiło dopiero w 558 r. pod rządami Chlotara I i ponownie na dłuższy okres czasu w 634 r. za panowania Dagoberta I (629-639), który uważa się za złoty okres królestwa.

Kolejni monarchowie z dynastii Merowingów, panujący w państwie Franków po zmarłym w 639 r. Dagobercie I, nie przejawiali większej aktywności i historia zapisała ich jako króli „gnuśnych”. Natomiast na początku VIII w., w czasie panowania Teodoryka IV, zabłysnął majordom Karol Młot. Z racji swego stanowiska zarządzał pałacem oraz majątkiem króla i dowodził jego wojskami. Pełnił tę funkcję niejako dziedzicznie, gdyż i jego ojciec Pepin Starszy i dziad Arnulf byli majordomami na dworze królewskim. Walcząc z sąsiednimi Turyngami, Bawarami i Fryzami, Karol rozszerzył wydatnie królestwo Franków. Zreorganizował też frankońską armię, wprowadzając ciężkozbrojną kawalerię. Dzięki niej pokonał wojska arabskie w 732 r. w wielkiej bitwie pod Poitiers, uzyskując przydomek „Młota” i co spowodowało, że nie król, lecz on sprawował faktyczną władzę w państwie. W celu utrzymanie armii przeprowadził rekwizycję dóbr kościelnych, jakie rozdzielał później swym wasalom, tworząc w ten sposób zaczątki systemu lennego.

Gdy w 737 r. umarł Teodoryk IV, wtedy nie syn monarchy, Childeryk III, lecz majordom Karol Młot przejął pełnię władzy w państwie, które po jego śmierci przypadło jego synom Karlomanowi i Pepinowi. Przywrócili oni wprawdzie tron Childerykowi III, lecz po udaniu się Karlomana do klasztoru na Monte Casino, Pepin Mały (Krótki) zdetronizował Childeryka III, ostrzyżono go na łyso (Merowingowie nosili długie włosy, w których według wierzeń frankijskich kryła się magiczna moc) i wysłano do klasztoru. Pepin Mały sam, w porozumieniu i z błogosławieństwem papieża Stefana II, ogłosił się w 753 r. królem państwa frankońskiego. W ten sposób zapoczątkowana została dynastia królewska, zwana Karolingami.

Dynastia Karolingów (753 - 987)

Pepin Mały (753-768) ostatecznie zjednoczył pod swym berłem całą rzymską Galię, przeprowadził reformę pieniężną i jako Boży namiestnik mianował biskupów, wydawał ustawy dla kleru i wprowadził dziesięcinę, jako daninę od ludności wsi na rzecz Kościoła. Zmusił też króla Longobardów do opuszczenia Księstwa Rzymu i Rawenny, na których utworzone zostało Państwo Kościelne pod rządami papieża. Kolejnym monarchą był syn Pepina Małego, Karol, który objął władzę w całym królestwie Franków w 768 r.

Karol I Wielki (768-812). Karol I był gorącym wyznawcą katolicyzmu i miał poczucie misji ewangelizacji terytoriów przyległych do państwa frankońskiego. Organizował więc co roku wyprawy wojenne przeciwko ościennym krajom. Przede wszystkim już w 774 r. podbił państwo Longobardów w północnej Italii i zajął tereny Półwyspu Apenińskiego po Rzym włącznie. Następnie w wyniku wieloletnich wojen podporządkował sobie germańską Saksonię oraz słowiańskie Łużyce, a następnie także Panonię, państwo azjatyckich Awarów w dolinie środkowego Dunaju i Sawy, którzy osiedli tam w VI wieku. Wszędzie tubylcza ludność przymuszona została do przyjęcia wiary chrześcijańskiej. Nie udały się natomiast Karolowi I próby podbicia Półwyspu Iberyjskiego i wyrzucenia stamtąd Arabów. Zajął jedynie terytoria pomiędzy Pirenejami i rzeką Ebro, tworząc na nich swą prowincję Marchię Hiszpańską.

Karol I Wielki dbał o budownictwo dróg, szkół przyklasztornych (choć sam nigdy nie nauczył się czytania i pisania) i skryptoriów, gdzie ręcznie przepisywano cenne dzieła antycznych filozofów i pisarzy, wprowadził w klasztorach nauczanie medycyny, dążył też do ustanowienia profesjonalnego sądownictwa. Dwór monarszy skupiał pisarzy i uczonych, promował rękodzielnictwo artystyczne, rozwijała się znajomość klasycznej łaciny (renesans karoliński). Kraj podzielony został na wewnętrzne hrabstwa, większe księstwa i przygraniczne mar-chie. Zarówno hrabiów, jak i książąt, mianował król, podlegały im pospolite ruszenie, administracja i sądownictwo na zarządzanych terytoriach. Stanowili oni później kastę panów lennych feudalnego systemu społecznego, jaki ukształtował się w X-XI w. w Europie. Stolicą państwa stało się miasto Akwizgran (Aachen), będące wcześniej rzymskim obozem warownym.

Za obronę Państwa Kościelnego przed najazdem Longobardów, papież Leon III koronował w 800 r. Karola I na cesarza, przekształcając królestwo Franków w Święte Cesarstwo Rzymskie. W ten sposób świat chrześcijański otrzymał dwóch równorzędnych zwierzchników cesarskich: wschodniego (greckiego) w Bizancjum i zachodniego (katolickiego) w Rzymie.

Karol I Wielki miał trzech synów: Pepina, Ludwika i Karola. Zgodnie ze zwyczajowym prawem Franków w swym testamencie z 806 r. podzielił państwo między synów na 3 części, lecz jeszcze przed śmiercią Karola umarło dwu synów. Został jedynie Ludwik i on potem przejął koronę, jako jedynowładca. Dodatkowo w 816 r. przyjął także koronę cesarską z rąk papieża Stefana IV, stając się w państwie Franków najwyższym zwierzchnikiem cywilnym i duchowym równocześnie.

Ludwik I Pobożny (814-840), kontynuował politykę ojca, skupił się na obronie granic zewnętrznych, wspierał działalność misyjną w krajach skandynawskich, stąd przydomek Pobożny. Napotykał wszak na coraz większe trudności w utrzymaniu spoistości państwa, wobec narastających dążeń i ambicji separatystycznych władców poszczególnych hrabstw, na jakie państwo podzielone zostało w 750 r.

Ludwik Pobożny też miał trzech synów: Lotara, Ludwika i Karola. Kierując się zasadą majoratu jeszcze za życia ustanowił najstarszego syna Lotara cesarzem, obaj pozostali mieli być tylko królami. Jednak gdy umarł, oni sami, po długich targach, dokonali ostatecznego podziału Królestwa i władzy, zawierając w 843 r. tzw. Traktat z Verdun. Był on proklamacją zgody trzech braci i miał gwarantować ich współpracę i wzajemną pomoc. Faktycznie traktat stał się zaczynem trwałego podziału jednolitego państwa Franków Karola I Wielkiego na przyszłe państwa narodowe. Dodatkowo traktat zakończył też krótki żywot frankońskiego Świętego Cesarstwa Rzymskiego.

Z cesarstwa Karolingów wyłoniły się trzy królestwa: zachodnich Franków, które objął Karol II Łysy, wschodnich Franków, przejęte przez Ludwika Niemieckiego i środkowe, rozciągające się wąskim pasem od Morza Północnego po Rzym w Italii. To środkowe królestwo przydzielone zostało Lotarowi I, który otrzymał godność cesarza. Ale po jego śmierci w 855 r. zostało dodatkowo podzielone na trzy części między jego synów. Tak więc w miejsce jednego dużego, zwartego i silnego cesarstwa Karola Wielkiego w 40 lat po jego śmierci istniało na jego terytorium pięć królestw. Były to jakby zalążki późniejszych terytoriów Francji, Niemiec oraz Niderlandów, Szwajcarii i Włoch.

Karol II Łysy (843-877). W państwie zachodnio-frankońskim Karola II Łysego, od początku jego po-wstania, nie było wewnętrznej zwartości. Poszczególne hrabstwa buntowały się i dążyły do jak największej niezależności od króla, zaś celtycka Bretania na północy i wizygocka Akwitania na południu w ogóle stanowiły oddzielne księstwa. Karol Łysy mozolnie budował swój dwór królewski, otaczał się ludźmi kultury, filozofami, pisarzami, poetami, sam określany był jako król-filozof. W wyniku dynastycznych ruchów Italia przypadła Karolowi i został on, przy wsparciu papieża Jana VIII, cesarzem rzymskim. W ten sposób zarysowała się jakby możliwość ponownego scalenia wszystkich królestw frankijskich w jedną całość. Nie byli tym jednakże zainte-resowani możnowładcy, rządzący w poszczególnych hrabstwach. Wszak największą przeszkodą stały się wyniszczające najazdy Saracenów (Arabów) na Italię, Wikingów (Normanów) na północne i zachodnie wy-brzeża zachodniej Frankonii i Madziarów (Węgrów) od wschodu, z obszarów Panonii nad Dunajem.

W IX-X w. bardzo umniejszył się autorytet Kościoła katolickiego. Spowodowane to było tym, że dostojnicy kościelni działali w ramach systemu feudalnego na identycznych zasadach jak świeccy wasale. Mieli obowiązek służby wojskowej, ściągali podatki, biskupstwa były dziedziczne, biskupów i opatów mianowali hrabiowie, często za opłatą. Biskupi domagali się hołdów lennych od opatów i kanoników. Szerzył się wśród nich upadek moralny, zanikła działalność kulturalna klasztorów, którą zastąpił jedynie kult relikwii i pielgrzymki do sanktuariów.

Odnowę działalności Kościoła rozpoczął we Francji Zakon Benedyktynów. Wzorem tej działalności było opactwo w Cluny, ufundowane w 910 r. jako niezależne od lokalnych władz, a podległe wprost papieżowi. Benedyktyni zajmowali się działalnością gospodarczą, zwłaszcza ogrodnictwem i leśnictwem, produkcją win i miodów pitnych, uprawiali zioła lecznicze, leczyli chorych, zakładali schroniska dla bezdomnych, w skryptoriach przepisywali teksty święte i książki antyczne. Ta działalność rozpowszechniała się stopniowo na całą Francję i wszystkie zakony.

Powstałe w wyniku traktatu w Verdun państwo zachodnio-frankońskie rządzone było nadal przez królów dynastii Karolingów francuskich. Role i możliwości władzy królewskiej w kraju jednakże nieustannie malały, wzrastała natomiast odrębność prowincji: Akwitanii, Gaskonii, Tuluzy, Normandii, Bretanii, Flandrii i in., oraz rosła potęga wielkich feudałów. Oni też zdecydowali o wyborze w 888 r. nowego króla Odona, hrabiego Pary-ża, zasłużonego w obronie przed najazdami Normanów, którzy w latach 885-886 r. przez 11 miesięcy oblegali Paryż. Przez 6 lat królestwem rządziło więc dwóch królów, potem, mniej więcej na zmianę, ich potomkowie. W 987 r. koronę otrzymał Hugon Kapeta, posiadający dziesięć hrabstw z kilkoma opactwami i noszący zaszczytny tytuł „księcia Francuzów”. Dał on początek nowej dynastii Kapetyngów, panującej we Francji do 1328 r.
 

Dynastia Kapetyngów (987 - 1328)

Hugo Kapet (987-996). Pierwszy król dynastii Kapetyngów nie miał stałej siedziby królewskiej, dwór królewski przenosił się według potrzeb związanych ze sprawami wojny czy gospodarki. W ogóle władza czterech pierwszych Kapetyngów, była słaba, zależność wasalnych książąt, hrabiów i baronów iluzoryczna, nawet w czasie wojny niechętnie wypełniali oni swe lenne obowiązki dostarczania zbrojnych oddziałów królowi.

Kolejni władcy Robert II Pobożny (996-1031) i Henryk I (1031-1060), musieli nieustannie lawirować wśród zwaśnionych władców kilkunastu lennych księstw i hrabstw i godzić ich między sobą. Siłą dynastii stanowiły dobre stosunki z Kościołem katolickim. Król miał wpływ na wybór biskupów i korzyści z administrowania dóbr kościelnych. Zaś dla Kościoła był on oparciem i gwarantem porządku w państwie. Dobrze dynastii służył też zwyczaj koronowania najstarszego syna króla, jeszcze za jego życia.

Wiek X-XI to kształtowanie się stanu rycerskiego, którego znaczenie wciąż rosło. Rycerze stanowili siły zbrojne, podporządkowane książętom i królowi, jako najwyższym panom feudalnym. Obowiązywał ich swoisty kodeks rycerski, ujmujący takie wartości moralne jak: bezwzględne posłuszeństwo swemu panu, odwaga, honor, skromność, ofiarność, szacunek dla kobiet. Rycerze byli właścicielami ziemskimi, ale nie zajmowali się sami uprawą roli. Należało to do podległych chłopów, a zarządzanie nimi do zarządców-włodarzy. Rycerstwo zresztą uprawiało swój wojenny proceder w sezonach wiosenno-letnich, w czasie robót rolnych. Przy czym wojny traktowane były jako okazja do wynagrodzenia i podarków od seniora i do bezpośrednich łupów obcego dobytku. Dłuższy brak wojen to był kryzys i bieda w zawodzie.

Filip I (1060-1108). W czasie panowania, kolejnego po Henryku I władcy, Filipa I, miały miejsce dwa dużej wagi wydarzenia dla Francji. Były to: wyprawa wojenna księcia Normandii Wilhelma przez Kanał La Manche i podbicie Anglii oraz, zorganizowana przez papieża Urbana II, I zbrojna krucjata do Jerozolimy, w której bardzo liczny udział wzięło rycerstwo francuskie. Wielu wielmożów francuskich stało się potem królami i władcami utworzonych na Bliskim Wschodzie państw łacińskich.

Ludwik VI Gruby (1108-1137) starał się o dobre stosunki z papieżem Grzegorzem VIII i nie dał się wciągnąć przez rzymsko-niemieckiego cesarza Henryka V w jego ostre spory i walki z papiestwem. Wykorzystywał też rozsądnie rozwijające się szybko zakony, szczególnie zakon cystersów, do organizacji i usprawnienia administracji królewskiej. Dbał o powiększenie swej domeny, zajmując terytoria warcholskich wasali, hrabiów i kasztelanów. Przy czym ściślejsze podporządkowanie sobie wasalnych księstw, hrabstw było ułatwione przez zaangażowanie znacznej części baronów francuskich na zewnątrz kraju, a także wobec wyraźnego wzrostu zamożności królewskiego dworu. Spokój w państwie owocował bowiem dobrą pracą rzemieślników i chłopów.

W okresie panowania Ludwika VI Grubego miały też miejsce znaczny wzrost świadomości i konsolidacji narodowej Francuzów, spowodowane zagrożeniem ze strony Anglii, której wojska zajęły w 1106 r. Normandię, oraz w związku z kolejnymi krucjatami do Ziemi Świętej, w których rycerstwo francuskie brało liczny udział.

Ludwik VII (1137-1180) poprowadził w 1147 r. drugą wyprawę krzyżową, całkowicie nieudaną. Po powrocie z Palestyny rozwiódł się ze swą żoną Eleonorą Akwitańską, przez co Francja straciła południowe prowincje, gdyż po ponownym ślubie Eleonory z księciem Normandii, późniejszym królem angielskim Henrykiem II, przypadły one Anglii, jako jej posag. Od Królestwa frankońskiego odłączyła się też marchia hiszpańska (hrabstwo Barcelony), którą wchłonął Emirat Kordoby. Ludwikowi VII udało się jednak umocnić władzę w państwie, dzięki przeprowadzonym reformom administracyjnym oraz rozwojowi nauki i oświaty, poprzez zakładanie sieci szkół przykościelnych i przyzakonnych.

W czasach panowania Ludwika VII rozwinęła się i utrwaliła we Francji, a potem w całej chrześcijańskiej Europie, nowa, rewolucyjna sztuka budownictwa, określana jako styl gotycki. Za jego narodziny przyjmuje się budowę opactwa Saint-Denis, zbudowanego w 1144 r. na zamówienie i ku czci króla. Budownictwo gotyckie cechowało zastosowanie strzelistych sklepień krzyżowo-żebrowych i murów przyporowych. Pozwoliło to na wykonywanie dużych okien i wysokich filarów, przydających budowlom lekkości i smukłości. Okna zwieńczano ostrołucznymi nadprożami i szklono kolorowymi witrażami. Rozwój architektury gotyckiej w licznych odmianach trwał do początków XVI w. Jej najwspanialszym przykładem były gotyckie katedry. Tak zwany późny gotyk był niezmiernie dekoracyjny, przeładowany wymyślną ornamentyką i koronkowymi detalami. We Francji reprezentują go między innymi katedry w Amiens, Reims, Chartres, Rouen i Notre-Dame w Paryżu. Ta ostatnia budowana była bardzo długo, bo od 1163 do 1334 r.>

Filip II August (1180-1223) miał 15 lat, gdy w 1179 r. otrzymał insygnia władzy i namaszczenia królewskie z rąk arcybiskupa Reims. Panował przez 44 lata, wykorzystując je skutecznie na wzmocnienie swej władzy, jako feudalnego monarchy, i na prawie czterokrotne powiększenie powierzchni swego królestwa, jakie od tego czasu zaczęto nazywać Francją. W celu zwiększenia swej domeny wykorzystywał wszelkie możliwe sposoby: wykup ziem, konfiskaty lenn zdradzieckich wasali, a małżonka przyniosła mu we wianie hrabstwo Flandrii. Jednakże największy przyrost terytorium swego państwa Filip II August uzyskał przez zręczne intrygi i zbrojną konfiskatę prawie całości zachodnich i południowych prowincji, m. in. Normandii i Bretanii (1205 r.), będących pod panowaniem Jana I bez Ziemi Plantageneta, króla Anglii.

Okres panowania Filipa II Augusta zaznaczył się wielkim rozwojem gospodarczym Francji. Dzięki karczowaniu lasów i melioracji gruntów bagiennych zwiększył się znacznie areał upraw rolnych, a dzięki zastosowaniu trójpolówki (zboże jare, ozime, ugór), uzyskiwano znacznie wyższe plony. Do intensyfikacji produkcji rolnej przyczyniło się też zastąpienie wołu przez konia, jako zwierzęcia pociągowego, oraz zastosowanie wiatraków do przemiału zbóż. Nastąpił szybki wzrost ludności. W miejsce małych osad powstawały duże wsie wielodrożne, a miasta stawały się ludniejsze. Rosło też ich znaczenie jako centrów gospodarczych, handlowych i kulturalnych. W miastach Flandrii powstały duże ośrodki produkcji sukna, które stało się towarem eksportowym do całej Europy. Utrwaliła się rola Paryża, jako stolicy, miasto otoczone zostało murami obronnymi, otrzymało brukowane ulice, powstał uniwersytet, a dla potrzeb dworu królewskiego wybudowany został okazały zamek warowny - Luwr.

Równocześnie w kraju panoszyła się nietolerancja religijna, gdyż Kościół katolicki wszelkimi środkami starał się zwalczyć istniejące ugrupowania heretyckie w południowej Francji. Krzewiły się tam głównie herezje waldensów i albigensów. Obie polegały na negowaniu władzy papieża i wyższej hierarchii kościelnej, którą krytykowano za wystawny i pasożytniczy tryb życia. Obie głosiły hasła ewangelicznej miłości bliźniego oraz ascezy i prostoty życia, wywodzone wprost z biblii, przyjmowanej za jedyny akt wiary.

Od 1209 r. przeciwko albigensom prowadzone były zbrojne wyprawy najemnych wojsk baronów północ-nej Francji. Dowodził nimi fanatyczny szlachcic Montfort, którego nawet papież Innocenty III, inspirujący krucjaty, potępiał za ekscesy i okrucieństwa. Król Filip August starał się zachować neutralność, na jedną z wypraw wysłał jedynie swego syna Ludwika. Przejął on też tron po śmierci ojca w 1223 r.

Ludwik VIII (1223-1226), uznał rozprawę z albigensami za swój najwyższy cel i angażował się w tym bezpośrednio. Południowe prowincje Langwedocja i Prowansja spłynęły krwią i przejęte zostały w lenno Kapetyngów. Król usankcjonował też palenie heretyków na stosach. W trakcie jednego z pogromów albigensów, Ludwik VIII zmarł. Następcą po nim na tronie Francji został jego syn Ludwik.

Ludwik IX Świeęty (1226-1270). Po zmarłym w 1223 r. królu Francji Filipie Auguście, koronę przejął jego syn Ludwik VIII. Gdy wkrótce w 1226 r. umarł on na febrę, jego syn, również Ludwik, miał 12 lat. Władzę królewską przejęła wtedy, jako regentka, matka Blanka Kastylijska. Mimo wojen domowych w południowych prowincjach Francji, w których możnowładcy feudalni rozgrywali swe własne interesy, regentka utrzymała spójność królestwa do 1242 r., gdy Ludwik IX przejął pełnię rządów w państwie.

Swe panowanie rozpoczął od wprowadzenia reform, umacniających władzę królewską. Ujednolicił system monetarny w królestwie, zreorganizował i skutecznie nadzorował finanse, usprawnił też administrację państwa. Starając się rządzić sprawiedliwie, wprowadził kontrolę działalności urzędników królewskich, którą powierzył zakonnikom. W przypadku niesprawiedliwych decyzji, poszkodowani otrzymywali odszkodowanie, a nieuczciwi urzędnicy byli zwalniani. Ustanowił sądy królewskie, tak zwane parlamenty, do których można się było odwoływać od wyroków sądów feudalnych, w jakich zasiadali baronowie feudalni. Wprowadził zakaz pojedynków sądowych, noszenia broni i prowadzenia wojen prywatnych we Francji. Znacznie rozbudowały się miasta, które otrzymały przywileje komunalne i otaczane murami, odgrywały coraz większą rolę pod względem militarnym.

Ludwik IX godził liczne spory między skłóconymi rodami szlacheckimi wewnątrz Francji, jak również spory międzynarodowe. Faktycznie doprowadził do zażegnania wzajemnych pretensji terytorialnych Francji z hiszpańską Aragonią i królem angielskim Henrykiem III. Występował też jako mediator w sporze pomiędzy papieżem Innocentym III a królem Rzeszy Niemieckiej Fryderykiem II. Był też głęboko religijny. Gdy w 1244 r. Jerozolima została ponownie opanowana przez egipskich Mameluków, zorganizował i sfinansował w 1248 r. kolejną (siódmą) wyprawę krzyżową dla obrony Ziemi Świętej. Brało w niej udział prawie wyłącznie rycerstwo francuskie, które poprowadził osobiście. Krucjata udała się połowicznie, a sam Ludwik IX przez pewien czas pozostawał w niewoli egipskiej. Wrócił w 1254 r. jako największy wśród monarchów Europy obrońca chrześci-jaństwa.

Wspierał zakony, zwłaszcza żebraczy zakon franciszkanów, współcześnie utworzony przez pokutnika Franciszka z Asyżu, który głosił ideały ubóstwa i ascezy. Król kolekcjonował również relikwie, wśród których była korona cierniowa Chrystusa, jaką otrzymał w podarunku od cesarza Konstantynopola Baldwina II. Celem jej przechowania kazał zbudować w Paryżu dwukondygnacjową kaplicę Sainte-Chapelle, uznaną później za największe arcydzieło architektury stylu gotyckiego.

W 1270 r. wziął udział w ósmej krucjacie przeciwko Mahometanom. Zaczęła się ona od oblężenia Tuni-su, a zakończyła epidemią dżumy wśród krzyżowców, w wyniku której zmarł również Ludwik IX. Już w 1297 r. Kościół uznał go za świętego.

Filip III Śmiały (1270-1285), syn Ludwika XI. Za jego panowania domena królewska powiększyła się o terytorium hrabstwa Szampanii i Królestwa Nawarry, zamieszkałego przez Basków. Król umocnił również swój stan posiadania w Lotaryngii, kosztem Cesarstwa Rzymsko-niemieckiego. Pewne lenna posiadał też w Aragonii, kraju na Półwyspie Iberyjskim, przyległym do Pirenejów, a także w posiadłościach aragońskich na Balearach i w Sycylii. W Sycylii w 1282 r. miał miejsce bunt w miastach przeciwko urzędnikom francuskim, co skończyło się ich masakrą. Przeszła ona do historii pod nazwą "Nieszpory Sycylijskie", gdyż zaczęła się, gdy kościelne dzwony wzywały na nieszpory w poniedziałek wielkanocny. Filip III zmarł na febrę w 1285 r.

Filip IV Piękny (1285-1314). Syn Filipa III Śmiałego, a wnuk Ludwika XI, od pierwszych lat swego panowania zaangażował się w spór z królem Anglii Edwardem I o terytorium Akwitanii, którą zajął zbrojnie w 1293 r. oraz bogatej Flandrii, opanowanej w 1304r. Nieustanne wojny, jakie prowadził Filip IV wymagały wielkich pieniędzy.

Zdobywał je wszelkimi sposobami, m. in. przez konfiskaty majątków lombardzkich bankierów i bogatej ludności żydowskiej, przez zamianę powinności lennych na świadczenia pieniężne oraz przez nałożenie specjalnego podatku na duchowieństwo. Gdy ponadto przejął sądownictwo nad duchownymi, papież Bonifacy VIII ogłosił zamiar ekskomunikowania go, do czego jednak nie doszło, wobec wojny domowej między możnymi w samym państwie papieskim i jego śmierci w 1303 r. Następni papieże, szukając protekcji Filipa IV, ulegli jego naciskom i począwszy od Klemensa V przenieśli swe dwory do Awinionu na południu Francji. Było to równoważne z uzależnieniem papiestwa od państwa francuskiego.

Filip IV równie bezwzględnie rozprawił się z rycerskim Zakonem Templariuszy, utworzonym w XII w. w Jerozolimie. Gdy oskarżono ich o herezję, wytoczył im, jako zwierzchnik Królestwa Jerozolimy, i za zgodą pa-pieża Klemensa V, proces sądowy, w którego wyniku kilkudziesięciu braci zakonnych, po torturach, zostało w 1314 r. spalonych na stosie. Przy czym majątek zakonu uległ konfiskacie na rzecz króla.
W okresie panowania Filipa IV bardzo wzrosła rola i znaczenie Paryża. Miasto liczyło wtedy ok. 200 tys. mieszkańców i było największym w zachodniej Europie. Centrum administracyjne, z licznymi pałacami, znajdowało się na wyspie Cite na Sekwanie. Na jej prawym brzegu rozbudowała się dzielnica handlowa, na lewym dominowały budowle sakralne i Uniwersytet Sorbony, który utworzony został już w 1150 r., jako drugi, po Bo-lonii, w Europie.

Filip IV Piękny zmarł w 1314 r. Po nim panowało jeszcze trzech królów dynastii Kapetyngów, wszyscy będący synami Filipa IV. Byli to Ludwik X Kłótliwy (1314-1316), Filip V Wysoki (1316-1322) i Karol IV Piękny (1322-1328). Na skutek anomalii pogodowych w roku 1315 i kilku następnych, zebrano we Francji bardzo złe plony w rolnictwie. Nastąpiła szybka zwyżka cen żywności, pauperyzacja miast, głód i wzrost śmiertelności. Kryzys dotknął również rzemiosło, następowało wyludnienie miast, wzrosty rozboje i ogólny chaos w królestwie. Ponieważ żaden z trzech ostatnich Kapetyngów nie pozostawił męskiego potomka, więc nastąpiło wygaszenie dynastii, bo zgodnie ze zasadami zwyczajowymi córki, kobiety nie mogły dziedziczyć tronu.

W 1328 r. królem Francji obrany został daleki krewny po kądzieli ostatnich Kapetyngów Filip VI Walezy, inicjując nową dynastię królewską Walezjuszy (1328-1589). Czas panowania pierwszych pięciu Walezjuszy przypadł na okres wojny stuletniej, prowadzonej pomiędzy francuskimi i angielskimi rodami królewskimi o dy-nastyczne sukcesje poszczególnych księstw francuskich.

Wojna stuletnia (1337-1453)

Geneza. Na początku XIV w. rozognił się spór angielsko-francuski na tle lenn angielskich na kontynencie: Flandrii, Akwitanii i innych. Dodatkowo spór ten nałożył się na rywalizację dwóch stronnictw arystokratycznych o władzę w samej Anglii. Podzieliła ona także angielską rodzinę królewską: króla Edwarda II (1307-1321) i jego żonę Izabelę. Izabela schroniła się wówczas we Francji, gdzie uzyskała wojskowe i pieniężne wsparcie, gdyż sama była córką króla francuskiego Filipa IV.

Po zbrojnym powrocie królowej do Anglii, Edward II musiał abdykować i został aresztowany. Tron zaś przypadł w 1321 r. jego synowi, niepełnoletniemu jeszcze Edwardowi III (1327-77). Faktyczną władzę, do czasu jego pełnoletności, sprawowała matka wraz ze swym stronnictwem. Gdy młody, ambitny król przejął w 1330 r. rządy w Anglii, zaczął domagać się od Francji nie tylko swych praw do byłych lenn angielskich na terenie Francji, lecz także uznania go w ogóle za sukcesora korony francuskiej, gdyż był po matce księciem francu-skiej dynastii Kapetyngów.

Klęski Francuzów. Po śmierci w 1328 r. Karola IV Pięknego (1322-1328), szlachta francuska obrała królem Filipa VI Walezjusza (1328-1350). Edward III postanowił więc wyegzekwować swe pretensje dynastyczne w drodze wojny, którą rozpoczął w 1337 r. Trwała ona, z przerwami, przez ponad sto lat, do 1453 r. Pierwsza bitwa stoczona na morzu u wybrzeży Flandrii zakończyła się zniszczeniem floty francuskiej. Po wylądowaniu armii angielskiej w Bretanii i Normandii do pierwszej większej bitwy lądowej doszło pod Crecy w 1347 r. Zwyciężyli w niej Anglicy i zajęli port Calais, który stał się ich główną bazą wypadową w wojnie. Potem z powodu epidemii dżumy nastąpił wieloletni rozejm. Kolejne zwycięstwo Anglicy osiągnęli w 1356 r. w bitwie pod Poitiers. Zakończyła się ona wielką klęską rycerstwa francuskiego, zdziesiątkowanego przez łuczników walijskich. Ponadto dostał się do niewoli król francuski Jan II Dobry (1350-1364).

Wg układu pokojowego, zawartego w 1360 r. w Calais, Francja miała zapłacić Anglii wielki okup, w za-mian Edward III rezygnował z tronu francuskiego. Królowie obu państw nie dotrzymali jednak podjętych zobowiązań i w 1369 r., gdy we Francji panował Karol V Mądry (1364-1380), działania wojenne zostały wznowione. Tym razem Francuzi byli lepiej przygotowani i mimo, że nie dochodziło do większych starć, powoli odzyskiwali terytorium, wcześniej zajęte przez wojska angielskie. W 1389 r. zawarty został rozejm przez nowych władców, a to króla francuskiego Karola VI (1380-1422) i angielskiego Ryszarda II (1377-99).

W czasie stuletniej wojny po raz pierwszy w Europie zastosowana została artyleria, zapożyczona na Wschodzie. Pierwsi użyli jej Anglicy, natomiast Francuzi pierwsi utworzyli stałą armię. Wszystko to kosztowało i spowodowało wprowadzenie nowych podatków pogłównego w obu krajach, a we Francji dodatkowo podatku od soli. Były one powodem szeregu buntów oraz powstań miejskich i chłopskich, głównie we Francji. Ponadto przewlekła wojna miała swój wpływ na ukształtowanie się nowych form sprawowania władzy. W Anglii narodził się dwuizbowy parlament, a we Francji instytucja Stanów Generalnych, jako przedstawicielstwa stanowego ludności kraju.

W 1415 r. Anglicy, wykorzystując wewnętrzne zatargi książąt francuskich, wylądowali ponownie w Normandii, po czym w bitwie pod Azincourt Francuzi doznali sromotnego pogromu, tracąc 10 tys. rycerskiej szlachty. W zawartym, w następstwie tej klęski, układzie pokojowym w Troyes, Francja została rozczłonkowana na księstwa i podporządkowana Anglii. Jedynie na niewielkim terytorium nad Loarą i wokół Orleanu tlił się francuski opór.

Dziewica Orleańska. W 1429 r. na zamku następcy tronu, Karola, zjawiła się 17-letnia wiejska dziewczyna, Joanna d’Arc, oświadczając, że miała widzenie św. Mikołaja, patrona Francji, i innych świętych, którzy nakazali jej przepędzić Anglików z Francji. Delfin przydzielił jej wielotysięczną armię, którą poprowadziła do walki z Anglikami, przebrana w zbroję rycerską i z własnym białym sztandarem z wizerunkiem Boga i lilią. Entuzjazm Joanny udzielił się wojskom francuskim, faktycznie odbiły one, oblężony przez Anglików, Orlean oraz zajęły Raims, kontrolowany przez Burgundczyków, sprzymierzonych z Anglikami.

W tamtejszej katedrze królewskiej nastąpiła koronacja Karola VII. Od tego czasu kolejne miasta i enklawy Francji zaczęły wyzwalać się spod okupacji angielskiej. Lecz Joanna d’Arc, uwięziona przez Burgundczyków, dostała się do angielskiej niewoli i wyrokiem sądu Inkwizycji kościelnej została, jako heretyczka i czarownica, spalona na stosie na targu rybnym w Rouen na oczach tłumu gawiedzi. Przy czym król Karol VII nie poczynił żadnych starań, by ją uwolnić.

W trakcie kilkuletniego rozejmu, zawartego w 1444 r., Francja dźwignęła się z ruin wojennych, zreformowana została jej armia, zmniejszone obciążenia podatkowe, zlikwidowano zbrojne bandy rabusiów, a król Karol VII Walezy podporządkował sobie zbuntowane księstwa. W 1451 r. Anglicy wyparci zostali z ostatnich terenów zajmowanych we Francji (z wyjątkiem miasta Calais, które utrzymali do 1558 r.). ...