Antologia poezji XX-lecia.doc

Antologia poezji XX-lecia

-          granice XX-lecia wyznacza 11.11.1918 i 1.09.1939. Z perspektywy literackiej są przypadkowe, chociaż s. IV 11 listopada 1918 uczynił literaturę polską czym innym, niż była przez 123 lata zaborów, umożliwił rozwój tych jej żywiołów, które w innej sytuacji historycznej nie miałyby przed sobą żadnych szans, zwolnił ją z tych obowiązków, które przez ponad wiek pełniła,

-          w poezji – przeciwstawne dążenia literackie,

-          zerwanie z dorobkiem lirycznym Młodej Polski,

-          poezję charakteryzuje walka między tendencjami zachowawczymi i awangardowymi (Skamander i Awangarda Krakowska),

-          poezja młodopolska – negatywna, nie stanowi tradycji – to twierdzenia ludzi XX-lecia. Naprawdę poeci pierwszego pokolenia Młodej Polski (Kasprowicz, Przerwa-Tetmajer) – mają rangę żywych klasyków. Drugie pokolenie (na początku XX-lecia mają ok. 40 lat) – uznawane za starych poetów, choć aktywnych literacko – Staff, Leśmian,

-          odrzucono młodopolskie cechy: „nastrojowe” motywy, impresjonistyczną konstrukcję wiersza, słownictwo z poetyzmami. Negowano traktowanie poezji w sposób ekspresyjny, jako mowy uczuć,

-          hasło wyjścia poezji na ulicę, mowa potoczna, podmiot liryczny = prosty człowiek – to skierowane przeciw młodopolskim tradycjom,

-          nie odrzucano indywidualnych klasyków a manierę młodopolską,

-          tradycja pozytywna Młodej Polski – kontynuacje programów i poetyk. W stylistyce: luźno skonstruowana linia pieśniowa, elementy słownictwa, wątki lub motywy (odwołania do symboliki i mitologii, ekspresyjne pojmowanie poezji),

-          prekursorskie dla XX-lecia z Młodej Polski jest dążenie do uproszczenia języka poezji, wprowadzenie mowy potocznej i wątków obyczajowych, nurt franciszkański (Staff, Kasprowicz): bohater – prostaczek, mówiący o codzienności i metafizyce,

-          odrzucenie poezji w służbie sprawom narodowym –w Młodej Polsce uważano, że poezja nie ma odgrywać społecznej roli,

-          Skamandryci szybko osiągnęli sukces, różne formy poezji uprawiali (liryka, satyra, twórczość kabaretowa). W 1919 pismo „Pro Arte”, 1918,1919 kawiarnia „Pod Picadorem”, 1920-1928 „Skamander”, 1924-1939 „Wiadomości Literackie”,

-          inne grupy musiały walczyć z rówieśnikami, młodzi przeciw młodym. Awangarda walczy z konserwatyzmem Skamandrytów. Walka jednostronna, Skamander nie musi walczyć dla stworzenia własnej legendy,

-          zróżnicowanie: Lechoń – tradycjonalizm, Tuwim – futuryzm,

-          ekspresjoniści z poznańskiego „Zdroju” – dziedzictwo Młodej Polski – sprzeciw wobec współczesnej cywilizacji, lęk przed nowym światem, elementy prekatastroficzne, patos+gadulstwo, peryferie,

-          program Awangardy Krakowskiej – całkowita opozycja do futuryzmu,

-          w II połowie XX-lecia – ekspresjonizm, formizm i futuryzm należą już do historii,

-          początek lat 30. – cezura XX-lecia,

Lata 20.:

-          grupowość dążeń poetyckich. Ważne kierunki, programy, manifesty lub grupy sytuacyjne (Skamandryci – bez programu, Kwadryga[1] - parę ogólnych haseł),

-          czasem twórczość wyprzedzają albo zastępują postulaty, terminy, nazwy-etykietki, slogany o twórczości. S. XIX: Poetyki sformułowane zyskały równouprawnienie względem poezji. Praktyka poetycka pozbawiona wsparcia programowego wydawać się nawet mogła twórczością niekompletną,

-          wyzwolenie od tradycji, poezji patriotycznej. Poeta – szary człowiek, rzemieślnik słowa. Może błaznować, szargać ideały. Wszystko dozwolone w poezji. Tradycja jest przeszkodą w komunikacji, paraliżuje inicjatywę artystyczną,

-          1) futuryści – wojna z tradycją, 2) poeta-nowator definiuje tradycję jako próżnię, próbuje ją ignorować (Awangarda Krakowska), 3) zbliżenia i oddalenia wobec tradycji – krzyżowanie gatunków, mieszanie stylów (Tuwim),

-          obniżenie tonu mowy poetyckiej. Poetyzmy – parodiowane. Ekspansja motywów codzienności, język gazet, reklam, piosenki,

-          poetyzacja, nobilitacja miasta, cywilizacji i geografii. Miasto – przestrzeń codziennych doświadczeń, poeta-przechodzień, uczestnik wiecu itp., Tramwaj, kino, samolot – znaki świata teraźniejszego. Poeta – obywatel globu,

Lata 30.:

-          grupy z poprzedniego dziesięciolecia przestają istnieć. Kwestionuje się tendencje lat 20.,

-          ponownie pojawia się liryka pieśniowa, wiersz wolny (w poprzednim etapie mówił o nim Peiper), wraca poezja retoryczna. Rehabilitacja tradycji,

-          powraca Młoda Polska, Wyspiański i symbolizm (w poezji ciemnej i wizyjnej),

-          postawa romantyczna – wzorzec zachowania poety. Odwołania do poezji mistycznej Słowackiego, Norwid,

-          odrodzenie liryki krajobrazowej,

-          tendencje klasycystyczne (Iwaszkiewicz, Stefan Napierski, Roman Kołoniecki, Paweł Hertz). W poezji pojawiają się  postacie historii i literatury, dzieła sztuki, zwrot do retoryki, renesans ody,

-          odchodzenie od poezji kolokwialnej. Poezja ma być jak wizja senna, gra wyobraźni, nawiązanie do sfery snu i mitu,

XX-lecie:

-          odrzuca hierarchię tematów (nie ma rzeczy niepoetyckich, kanonizacja tematów niskich, obniżenie wątków religijnych i mitologicznych),

-          codzienność ważniejsza niż odwołania kulturowe. Ważne są nie tylko indywidualne postacie, ale i miejski tłum,

-          miasto ekspresjonistów to koszmar. Skamander i Awngarda – fascynacja cywilizacją,

-          maszyna u Peipera jest, u Skamandrytów nie ma,

-          ekspresjonizm łączy wątki z dnia codziennego z groteską. S. XL: Łączenie realistycznej opisowości z fantastyczną wizyjnością stało się jedną z cech charakterystycznych poezji epoki, dziwność codzienności,

-          erotyka – ciało nie idealizowane, poezja miłosna schodzi na ulicę,

-          poezja kieruje się ku widzialnemu światu. Leśmian i Przyboś – u nich poezja zajmuje się swymi możliwościami poznawczymi. Poezja religijna (Liebert) – poetyka skamandrycka + metafizyka i trochę groteski,

-          śmierć: u Leśmiana – naturalizm i groteska. Czechowicz – odwołania do folkloru i mitu,

-          groteska – wielki zasięg. Dekompozycja elementów świata. Jest w różnych tendencjach poetyckich. Istniała wersja ludyczna groteski (skamandryci, futuryści. Zabawa, gra poetycka) i katastroficzna wersja (ekspresjoniści, trochę skamandryci. Nieufność wobec świata współczesnego, krytyka współczesnej kultury),

-          nie ma w Polsce surrealizmu, bo ten głosił nieufność wobec współczesnego świata, w którym dostrzegał absurd i odwoływał się do psychoanalizy (w Polsce – bez tradycji) – a nasz kraj niedawno odzyskał niepodległość,

Gatunek:

-          3 warianty gatunków XX-lecia według Balcerzana: 1) klasycystyczny – trzeba się odwoływać do zespołu norm, 2) postromantyczny (funkcjonalny) – gatunek jest atrakcyjny jeśli ułatwia kontakt z czytelnikiem, można nowe gatunki tworzyć, 3) awangardowy – negacja kategorii gatunku, utwór ma być niepowtarzalny. Dominuje 2).,

-          gatunki nowe – wiersz-monodram, relacja z podróży (pół realistyczna, pół fantastyczna), gatunki z kultury miejskiej (ballada podwórzowa, piosenka kabaretowa, skecz),

-          otwarcie mowy poetyckiej, sprzeciw wobec poetyzmów, prozaizmy, wulgaryzmy i kolokwializmy są (Jasieński, Stern). Autonomia mowy poetyckiej – niesprowadzalność do innych form komunikacji. Nobilitacja kolokwializmów,

-          u Awangardy – od poezji może wejść słowo uwolnione z kontekstu, poezja antyprozaiczna, nieparafrazowalna. Peiper – idea pseudonimu (znak poetycki, odmienny od spowszedniałej nazwy, peryfraza). Metafora – podstawowa twórczyni poetyckości,

-          są neologizmy (futurystyczne to najczęściej formacje czasownikowe wyprowadzane od podstawy rzeczownikowej),

-          awangardziści są przeciwni poincie (każdy fragment wiersza ma być pointą), utwór powinien być bez określonego początku i końca, nie ma jedności tematycznej. Zamiast tematycznej tradycji rozwijania tekstu: 1) zestawienie elementów znaczeniowych niezależnych od siebie, kubistyczne, 2) strumień aktywności percepcyjnej „ja” wyznacza kolejność przedstawiania (częste u Przybosia), 3) imitacyjny odpowiednik swobodnego biegu skojarzeń – marzenia sennego,  wspominania itp. (największa niezrozumiałość). Efekt płynięcia wypowiedzi; 4) (też u Przybosia często) operacje na znaczeniach wprowadzanych słów i wyrażeń, rozbijanie idiomów,

-          współistnieją obok siebie różne systemy wersyfikacyjne, jest i wiersz wolny, ataki na „kataryniarzy i strofkarzy”,

-          3 taktyki postępowania z systemami wersyfikacji: 1) dokładne stosowanie się do wymogów systemów,  2) wykorzystanie trudnych, wyszukanych form wersyfikacyjnych, 3) nieregularność metryczna (niekonsekwencje w ograniczeniach systemowych),

-          wiersz wolny – nie ma nakazu rytmiczności, muzyczności, malarskości, poezja ma się wreszcie oderwać od innych sztuk. Wersy można dzielić ze względu na składnię, intonację, znaczenie,

-          3 odmiany wiersza wolnego – 1) model Peiperowski  - ma charakter zdaniowy, wyrównania zestrojowe wersów, wprowadzające rytmizację, rym – konieczne domknięcie wersu, 2) model Przybosiowski – podział na wersy ma reorganizować strukturę składniowo-intonacyjną, napięcia między segmentami wypowiedzi, ważna interpunkcja,  wyciszenie rymów – są tylko współbrzmienia, 3) model Czechowiczowski – nieobecność interpunkcji,  uwieloznacznia segmentację składniowo-intonacyjną, rytmizacja dzięki wyrównaniu zestrojowemu wersów, nie ma obowiązku rymu, ale są rymy pełne i bogate,

-          poezja XX-lecia – antyromantyczna – odrzuca przywódczą i wieszczą rolę poezji, koncepcję poety skonfliktowanego ze światem, modny Słowacki, Mickiewicz – nauczyciel dyscypliny poetyckiej. Norwid – patron Kwadrygi, dzieło – wzór intelektualizacji poezji,

-          z poezji obcej – ważni są: Walt Whitman, Emil Verhaeren, Rimbaud, Rilke, Stefan George, Paul Valery, Apollinaire, Majakowski, Jesienin,

-          wzorcom z przeszłości trzeba nadać nowy kształt