Jacek Komuda
Warchoły i pijanice
czyli
Poczet Hultajów z czasów Rzeczypospolitej Szlacheckiej
Co za świat, co za świat!
Groźny, dziki, zabójczy.
Świat ucisku i przemocy
Świat bez władzy bez rządu, bez ładu
I bez miłosierdzia.
Krew w nim tańsza od wina,
Człowiek tańszy od konia.
Świat, w którym łatwo zabić,
Trudno nie być zabitym.
Kogo nie zabił Tatarzyn, tego zabił opryszek,
Kogo nie zabił opryszek, zabił go sąsiad.
Świat, w którym cnotliwym być trudno,
Spokojnym niepodobna...
Władysław Łoziński
„Prawem i Lewem”
Lepiej nie żyć, niż szlachcicem nie być,
Lepiej szlachcicem nie być,
Niż wolności odstąpić.
Stanisław Stadnicki,
zwany Diabłem Łańcuckim
Każdy dawny szlachcic polski, choćby nawet najcnotliwszy, miał zawsze w sobie coś z warchoła. Każdy chciał być wielki, hojny, wspaniały. Każdy musiał postawić na swoim. Dla dawnego pana brata z połowy XVII stulecia niczym było zasiec w karczmie natrętnego zawalidrogę, ubić rywala w pojedynku, czy zajechać dwór znienawidzonego sąsiada. Każdy z dawnych panów braci starał się pokazać siebie jako prawdziwego Sarmatę – mężczyznę z krwi i kości, który potrafi stawić czoła nawet największemu niebezpieczeństwu. Pokazać się jako człowiek pełen fantazji i honoru, ceniący wolność i swobodę, lecz także staropolską fantazję. Wszak w dawnej Polsce powiadano: „szlachcic na zagrodzie – równy wojewodzie” i „wolnoć Tomku w swoim domku”. Dla prawdziwych Sarmatów niczym był pojedynek, sejmikowa czy karczemna zwada. Niejeden szlachcic w porywie gorączki potrafił rozszczepić czekanem sąsiada, postrzelić rywala, ubiegającego się o wdzięki ukochanej przezeń panny, zajechać zbrojnie czyjś dwór.
Prawie każdy ze szlacheckich panów braci występował zatem kiedyś przeciwko prawu. Lecz czymże było w dawnej Rzeczypospolitej prawo? Zbiorem ustaw danych przez panującego, sejm, spisanych w konstytucjach sejmowych? A może zbiorem nakazów i zakazów danych od Boga? Czytając historie przekazane na kartach szlacheckich ksiąg zwanych silva rerum, wnikając głęboko w dawne czasy, w dzieje rodzin szlachetnie urodzonych Polaków, wydaje się, że było zupełnie inaczej, że sprawo staropolskie stanowiło raczej pewnego rodzaju sąsiedzki kodeks moralny i honorowy. Kodeks, który dopuszczał swawolę i zajazdy, dopuszczał...
renfri73