PRAWO KANONICZNE
ks. prof. Grzegorz Leszczyński
Wykład 1 – 21 października 2009
3 rodzaje zagadnień, którymi będziemy się zajmować:
Ad 1 - Kodeks prawa kanonicznego – obowiązują nas kanony od 1055 do 1165, obejmujące następującą problematykę:
· przeszkody małżeńskie (12), np. wieku, uprowadzenia
· wady zgody małżeńskiej, np. przymus, bojaźń
· wady formy kanonicznej – np. brak świadka zwykłego lub kwalifikowanego
Ad. 2 – kanony od 1311 do1399
Ad. 3 – kanony od 1400 do 1655
(dotyczą postęp. sądowego w ogólności a potem procesu spornego)
Literatura:
· W. Góralski – Kanoniczne prawo małżeńskie
· J. Syryjczyk – Kanoniczne prawo karne (Warszawa 2005)
· VII tom komentarza do Kodeksu prawa kanonicznego – dot. kościelnego prawa procesowego
Wykład 2 – 28 października 2009 r.
KOŚCIELNE PRAWO MAŁŻEŃSKIE
Kanon 1055 – definicja małżeństwa.
Pierwsza część tej definicji wyraźnie sugeruje dwa elementy:
Druga część definicji mówi o nakierowaniu na dobro małżonków i zrodzenie potomstwa.
Trzecia część definicji mówi, że małżeństwo między ochrzczonymi jest sakramentem.
Definicja zawarta w kanonie nie jest definicją czysto jurydyczną (małżeństwo nie jest tu umową ani kontraktem) ale konkretyzuje się w stwierdzeniu, że małżeństwo jest wspólnotą, czyli obejmuje coś więcej niż obowiązki i prawa.
Co się tyczy drugiej części definicji: w starym prawie z 1917 r. istniała bardzo ścisła hierarchia: głównym celem było zrodzenie potomstwa, a w dalszej kolejności „uśmierzanie pożądliwości”. W nowym prawie nie używa się już pojęcia uśmierzenia pożądliwości, mówi się o dwóch celach: dobru małżonków i zrodzeniu potomstwa, nie ma hierarchii, wykluczenie któregokolwiek z tych celów powoduje nieważność małżeństwa.
Czym jest dobro małżonków? Trudno określić. O wiele bardziej konkretny jest drugi cel: zrodzenie i wychowanie potomstwa.
Kanon 1056 – Dwa główne przymioty małżeństwa: jedność i nierozerwalność.
· Jedność – oznacza monogamiczność – związek jednego mężczyzny i jednej kobiety; jakakolwiek forma poligamii sprzeciwia się temu przymiotowi.
· Nierozerwalność – oznacza przede wszystkim trwałość – ale są wyjątki; Ewangelia Mateusza: nie wolno oddalać swojej żony, chyba że w wypadku nierządu. Powstał problem jak ten tekst zaaplikować do zasady nierozerwalności? Różne kościoły różnie to zrobiły: w katolicyzmie oparto się na tekście hebrajskim, który mówi: nie wolno oddalać swojej żony, chyba że w wypadku nieważności małżeństwa.
Rodzaje małżeństw:
· małżeństwo zawarte (matrimonium ratum) – powstałe wskutek wzajemnego oświadczenia woli stron
· małżeństwo zawarte i dopełnione (matrimonium ratum et comsumotum) – dopełnione poprzez stosunek płciowy odbyty w sposób ludzki – tzn. świadomy i dobrowolny; oznacza to, że np. gwałt nie dopełnia małżeństwa; również dopełnienie pod wpływem alkoholu czy narkotyków odpada.
Istotna jest kolejność: najpierw zawarcie, potem dopełnienie – nie liczą się stosunki odbyte przed zawarciem małżeństwa.
Małżeństwo zawarte i nieskonsumowane może być rozwiązane, niezależnie od tego, co było przed ślubem.
Przeszkody małżeńskie
1. Przeszkoda wieku
a) do ważności zawarcia małżeństwa – dla kobiety 14 lat, dla mężczyzn 16
b) do godziwości zawarcia małżeństwa – prawodawca w danym kraju (konferencja episkopatu) może ustanowić wiek wyższy niż ten do ważności; zgodnie z prawem polskim – wynosi on 18 lat, z zastrzeżeniem że kobieta może zawrzeć małżeństwo jeśli ukończyła 16 lat
Jeżeli osoba osiągnęła wiek do ważności małżeństwa ale nie do godziwości, to małżeństwo jest ważne, choć sprzeczne z przepisami prawa.
2. Przeszkoda niemocy płciowej – nieważne jest małżeństwo zawarte przez osobę niezdolną do odbycia stosunku płciowego; niezdolność musi być:
· uprzednia – jeśli istniała przynajmniej w momencie zawarcia małżeństwa
· trwała – nieuleczalna dostępnymi środkami medycznymi (rozumie się przez to środki dostępne dla przeciętnego obywatela)
· przynajmniej względna w stosunku do współmałżonka – tzn. że ktoś jest impotentem w stosunku do swojego współmałżonka (choćby nie był impotentem w stosunku do całej reszty swojej ulicy)
3. Przeszkoda węzła – dotyczy tych, którzy zawarli już związek, mianowicie nieważnie zawiera małżeństwo ten, kto jest już w związku małżeńskim; dot. to zarówno zawartego jak i zawartego dopełnionego.
4. Przeszkoda różnej religii – nieważne jest małżeństwo między członkiem Kościoła katolickiego a osobą niewierzącą (nieochrzczoną). ( --> kto jest członkiem KK? – sprawdzić).
Osoba nieochrzczona – tzn. nieochrzczona w żadnym kościele chrześcijańskim. A więc np. związek katoliczki z wyznawcą judaizmu albo z ateistą (nieochrzczonym). Do zawarcia małżeństwa w takiej sytuacji konieczna jest dyspensa od biskupa; warunki:
· strona katolicka musi zadeklarować, że:
Ø dołoży starań, aby dzieci były wychowane w wierze katolickiej
Ø dołoży starań aby pozostać w tej wierze.
· strona nieochrzczona musi przyjąć powyższe do wiadomości.
Bez dyspensy małżeństwo będzie nieważne.
5. Przeszkoda święceń – nieważnie zawiera małżeństwa osoba, która przyjęła święcenia kapłańskie.
6. Przeszkoda ślubu – dot. osób będących w stanie zakonnym (związanych tzw. ślubem wieczystym).
7. Przeszkoda uprowadzenia – nieważne jest małżeństwo zawarte między m. i k. uprowadzoną czy choćby przetrzymywaną w celu zawarcia małżeństwa, chyba że kobieta uwolniona i przebywająca w bezpiecznym miejscu oświadcza, że sama chce tego małżeństwa (dotyczy to tylko mężczyzn porywających kobiety, nie odwrotnie). Co w sytuacji, gdy porwanie jest w innym celu, np. dla okupu, ale po pewnym czasie porywacz zakochuje się w ofierze i chce wziąć ślub? Albo gdy porwanie jest w celu zawarcia małżeństwa ale potem dano swobodę i kobieta świadomie powzięła decyzję? <tu ksiądz wdał się w żarciki ale w końcu nie wyjaśnił>
8. Przeszkoda występku – nieważnie zawiera małżeństwo ten, kto dopuszcza się zabójstwa małżonka w celu zawarcia małżeństwa z kimś innym albo zabija współmałżonka tego, z kim chce ten związek zawrzeć.
9. Przeszkoda pokrewieństwa naturalnego – nieważne jest małżeństwo zawarte między osobami pokrewnymi z krewnymi w linii prostej oraz do czwartego stopnia linii bocznej włącznie (pierwsi kuzyni). Linia prosta jest oparta na więzach krwi między wstępnymi i zstępnymi. Nie ma władzy, która mogłaby na takie małżeństwo udzielić dyspensy. Inaczej jest z linią boczną – istnieje bowiem pewien haczyk – władza kościelna może pozwolić na małżeństwo w stopniu trzecim lub czwartym.
10. Przeszkoda pokrewieństwa prawnego – niebędącego skutkiem więzów krwi ale przysposobienia (w prawie kościelnym – adopcja) – dotyczy wszystkich osób w linii prostej; co do linii bocznej – nieważność do drugiego stopnia włącznie.
11. Przeszkoda powinowactwa – wynika z zawartego małżeństwa i istnieje między daną osobą i krewnymi jej współmałżonka. Nieważne jest małżeństwo zawarte między powinowatymi w linii prostej.
12. Przeszkoda przyzwoitości publicznej – nieważne jest małżeństwo zawarte między daną osobą, a osobą, która pozostawała w stałym konkubinacie z jej partnerem/partnerką, dotyczy to jednak jedynie pierwszego stopnia linii prostej.
Wykład 3 – 4 listopada 2009 r.
Wady zgody małżeńskiej
Zgoda małżeńska powinna być:
- dogłębna
- osobowa
- rzeczywista
- świadoma i dobrowolna
Bez któregokolwiek z tych elementów zgoda jest wadliwa.
Ustawodawca ma na uwadze zdolność do wyrażenia takiej zgody jak również konieczność jej zewnętrznego wyrażenia. To wyrażenie musi być odzwierciedleniem wewnętrznego stanu ducha
Aby zgoda była czysto ludzka, trzeba mieć zdolność do takiej zgody (zdolność konsensualna). Wszystkie wady ograniczają tę zdolność.
Pierwsza kategoria wad zgody małżeńskiej to 3 różne formy niezdolności natury psychicznej (potocznie rozumie się tu wszelkiego rodzaju zaburzenia i choroby psychiczne, ale nie zawsze tak musi być):
1. brak wystarczającego używania rozumu
2. poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich
3. niezdolność natury psychicznej do podjęcia obowiązków małżeńskich
Ad. 1 brak wystarczającego używania rozumu
– źródłem są tu wszelkiego rodzaju zaburzenia umysłowe; chodzi o brak minimalnego stopnia używania rozumu, tzn. wystarczającego do ważnego wyrażenia zgody małżeńskiej. Nie idzie o pełne używanie rozumu, jedynie o brak minimalnego. Jest to najbardziej radykalna forma; dotyka osób niezdolnych do podjęcia aktu ludzkiego.
Przyczyny:
1. różnego rodzaju choroby psychiczne uniezdalniające osobę do spełniania aktów ludzkich, np. schizofrenia i inne choroby w swoich najsilniejszych formach
2. choroby umysłowe – najczęściej tzw. amencja (odnosząca się do wszelkich czynności) demencja (tylko do małżeństwa)
3. niezdolność aktualna do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich – może pochodzić np. z nadużycia w danym momencie jakiegoś środka pozbawiającego tzw. zdolności aktualnej (do dokonania aktu ludzkiego), np. silny alkohol.
Ad. 2 poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich
– nie idzie tu o zdolność do wyrażenia zgody małżeńskiej jako aktu ludzkiego ale o brak należnej/koniecznej dojrzałości sądu (nie chodzi o dojrzałość osoby). U podstaw tego braku sądu musi znajdować się zaburzenie psychiczne, przede wszystkim różnego rodzaju psychozy, np. psychoza maniakalno-depresyjna (we współczesnej psychiatrii: zaburzenia afektywne dwubiegunowe) – przyjmuje się, że osoba na nią cierpiąca nigdy nie będzie zdolna, bo zawsze działa pod wpływem emocji.
Ad. 3 niezdolność natury psychicznej do podjęcia obowiązków małżeńskich
– kanon 1095 pkt 3 – może się zdarzyć, że osoba spełnia warunki z punktu 1 i 2, ale nie z 3. Zaburzenia mogą tu wynikać ze sfery psychoseksualnej albo z czysto osobowościowej; taka osoba jest niezdolna do zobowiązania się do istotnych obowiązków małżeńskich, takich jak np. wierność, trwałość. Przykłady zaburzeń ze sfery psychoseksualnej : homoseksualizm, satyryzm, nimfomania. Przykłady zaburzeń ze sfery osobowości: niedojrzałość afektywna albo psychoemocjonalna; ktoś nie jest gotowy do przyjęcia na siebie małżeńskich obowiązków, np. mężczyzna jest zbyt uzależniony od matki, także osoby uzależnione od alkoholu czy narkotyków.
c.d. wad:
4. Brak wiedzy koniecznej o małżeństwie – kanon nr 1096 par. 6 (1?)– trzy wymogi.
Drażliwy termin: „Jakieś współdziałanie seksualne”. Np. co, jeśli ktoś uważa że dzieci powstają z pocałunku? Czy posiada taki ktoś konieczną wiedzę o małżeństwie?
5. Błąd co do osoby lub przymiotu osoby; ten pierwszy wydaje się być dziś czysto teoretyczny, ale drugi już nie. Zgodnie z kanonem 1097 błąd co do osoby powoduje zawsze nieważność małżeństwa. Tu nie ma wątpliwości. Ciekawszy jest błąd co do przymiotu osoby – zasadniczo nie powoduje nieważności, chyba że przymiot był bezpośrednio i zasadniczo zamierzony. Np. po ślubie okazuje się, że żona ma inny kolor oczu niż mąż myślał, bo nosiła soczewki. Zasadniczo ich małżeństwo jest ważne, chyba że mąż skłonił się ku tej kobiecie dlatego, że poszukiwał właśnie kogoś o takim a nie innym kolorze oczu.
6. Podstęp albo podstępne wprowadzenie w błąd – kanon 1098. Np. ktoś mówił, że jest bogaty, a okazuje się, że jest biedny. Rzecz zależy od tego, czy zatajone zostały przymioty istotne czy nieistotne; najważniejszy przypadek: zatajenie bezpłodności; bezpłodność sama w sobie nie jest przeszkodą małżeńską (w przeciwieństwie do impotencji), ale zatajenie jej w celu zawarcia małżeństwa powoduje nieważność. Muszą więc być dwa elementy: zatajenie istotnego przymiotu i zrobienie tego w celu zawarcia małżeństwa.
7. Symulacja zgody małżeńskiej – kanon 1101. Wewnętrzna zgoda jest uzewnętrzniana na zewnątrz. Jeśli ktoś ślubuje miłość i wierność, to przyjmuje się, że taka jest jego wewnętrzna wola – taka jest zasada. Ale mogą zdarzyć się sytuacje, gdy takie zachowanie jest pozorne. Naruszenie tej harmonii powoduje, że mamy do czynienia z małżeństwem zawartym nieszczerze czyli symulowanym. Symulacja może mieć podwójną formę:
· może dotyczyć małżeństwa w całości (s. całkowita) – zachodzi np. gdy ktoś zawiera małżeństwo dla pieniędzy
· albo dotyczyć jakiegoś przymiotu lub elementu małżeństwa (s. częściowa); są 2 przymioty małżeństwa (jedność i nierozerwalność) i 2 elementy (potomstwo i wspólne dobro małżonków);
o wykluczenie jedności oznacza, ze ktoś wyklucza dotrzymanie wierności;
o wykluczenie nierozerwalności oznacza, że ktoś zakłada, że nie będzie to związek na całe życie;
o wykluczenie potomstwa oznacza, że w tym związku nie będzie potomstwa (oczywiście wbrew drugiej stronie);
o ostatnia forma jest mało sprecyzowana i nie bardzo wiadomo o co w niej chodzi – w sądownictwie kościelnym spotyka się na ogół pierwsze trzy.
8. Warunek. Warunki mogą dotyczyć przeszłości, teraźniejszości lub przyszłości:
· np. „zawrę małżeństwo z tobą o ile w przeszłości skończyłeś WPiA UŁ”; pytany twierdzi, że skończył, a po zawarciu małżeństwa okazało się, że skończył ekonomię; zgoda jest wadliwa
· podobnie przy warunku dot. teraźniejszości, np. „zawrę, jeśli masz 2 samochody”
· nie można natomiast stawiać warunków dot. przyszłości typu „wyjdę za Ciebie, jeśli będziesz za 6 lat prezydentem”; małżeństwo zawarte pod takim warunkiem zawsze jest nieważne.
9. Przymus i ciężka bojaźń – małżeństwo zawarte pod przymusem i w stanie ciężkiej bojaźni jest nieważne. Przymus pochodzi z zewnątrz, może mieć charakter fizyczny ale i psychiczny/moralny, pod wpływem którego rodzi się wewnętrzny stan bojaźni. Mamy jeszcze przymus/bojaźń tzw. z szacunku. Nie ma tu właściwie nacisku z zewnątrz, ale ktoś czuje np. taki szacunek dla rodziców, że zawiera małżeństwo, by byli oni zadowoleni.
Wykład 4 – 19 listopada 2009 r.
Forma zawarcia małżeństwa
W prawie kanonicznym, gdy chodzi o formę zawarcia małżeństwa, wyróżnia się:
Forma zwyczajna – małżeństwo jest zawierane wobec kapłana, ordynariusza lub diakona (jest to tzw. świadek urzędowy a. kwalifikowany) oraz wobec dwóch świadków zwykłych.
Świadek urzędowy musi asystować czynnie; nie chodzi tylko o jego obecność, ale o przyjęcie przez niego konsensu. Stawia on pytania stronom w imieniu Kościoła. Działa w ramach swoich kompetencji terytorialnych; w braku tych kompetencji wymagana jest tzw. delegacja do pełnienia roli świadka urzędowego.
Rolą świadka zwykłego (nieurzędowego) jest wyłącznie zaświadczenie o fakcie zawarcia małżeństwa; musi to być osoba:
· dorosła
· w stanie umożliwiającym poświadczenie.
Zgodnie z kanonem 1114 pod adresem świadka kwalifikowanego zawarta jest dyspozycja, w myśl której musi on stwierdzić u nupturientów:
a) stan wolny zgodnie z prawem kanonicznym; należy odróżnić stan wolny w ujęciu prawa cywilnego i kanonicznego, które nie muszą być tożsame, np. osoba po rozwodzie nie będzie w myśl prawa kanonicznego uznawana za osobę stanu wolnego
b) brak przeszkód według prawa kanonicznego
...
prawoULodz