P. Łaguna: Ironia jako postawa i jako wyraz (z zagadnień teoretycznych ironii)
Są dwa typy najczęstszego wyrazu świadomości ironicznej – ironia werbalna i ironia dramatyczna.
Ironia jako wyznacznik struktury utworu:
1) ironia narracyjna – występują dygresje, demaskujące iluzję świata przedstawionego. Realizuje się przez bez bezpośrednie wtrącenia narratora, komentujące współczesne wydarzenia. Chwyty: podwójny / potrójny podmiot mówiący, przerwanie opowiadania, przeplatanie wątków. Tu też – ironiczny komentarz odautorski, który ma kontrastowo przełamać nastrój w stosunku do wewnętrznej atmosfery świata przedstawionego. Ironia romantyczna – umożliwianie ironicznej gry literackiej:
- wypadnięcie z roli, igranie konwencjami literackimi;
- na płaszczyźnie narracji (wtedy dystans między autorem i narratorem). Tu – narracja unaiwniona (zwężenie horyzontów myślenia i odczuwania narratora do poniżej poziomu świadomości autora i czytelnika). Jeśli naiwność oznacza głupotę – obraca się przeciw podmiotowi mówiącemu. Jeśli naiwność to prostota i naturalność – narrator oskarża rzeczywistość. I narracja wstrzymana – porozumienie autora z czytelnikiem – ponad narratorem. Tu – niedopowiedzenia. Może atakować podmiot mówiący albo sugerować bezsilność słów. Bliska przemilczeniu, częsta w pojedynczych wypowiedziach;
2) zasada kontrastu w funkcji ironicznej:
- karnawał wyraża rzeczywistość na opak, śmiech karnawałowy – wynikły z gry przeciwieństw. S. 67 karnawał to ewokacja ironii w najwyższym stopniu;
- gra przeciwieństw.
Ironia werbalna:
- (G. Reicher-Thonowa) – podanie sądu o przedmiocie świadomie społecznego z istotą rzeczy, narzucającą się mocą kontrastu podmiotowi;
- wyznacznik – podwójność w strukturze znaczeniowej;
- wypowiedź przeciwna do swego właściwego znaczenia (Norman Knox);
- wyrażenie, które pod pozorem oceny ujemnej zawiera dodatnią to według Pelca antyironia;
- kontekst – zakreśla granice obszaru znaczeniowego ironicznego wypowiedzenia;
- w ironii jako figurze retorycznej – ważna jest intonacja;
- kontekst wiąże ironię z grupą tropów (związki ironii z metaforą i z metonimią);
- nie jest wyznacznikiem strukturalnym całego utworu, bo 1) ujawnia się w pojedynczych wypowiedziach, 2) jest ciągiem poszczególnych wypowiedzeń;
- występuje w dramacie, ale nie dotyczy działań postaci, a monologu / dialogu;
- może być tragiczna / komiczna.
Ironia dramatyczna:
- środek intrygi – a) widz wie więcej niż protagonista, b) postać reaguje nierozsądnie, c) kontrast między postaciami, d) kontrast między sądami postaci i sztuki o czynach tej postaci;
- odnosi się do działania (nie tylko do dramatu);
- prowadzi do niej perypetia – uświadamianie bohaterowi fałszywości jego sądu ale i zwrot w ciągu wydarzeń;
- ważna dla niej pozatekstowa sfera dramatu, zawarta w didaskaliach (rekwizyty, dekoracje itp.), w ekspresji aktorskiej – opozycja słowa i gestu.
Formy pośrednie między ironią werbalną a dramatyczną:
1) naiwność – dwuznaczność to efekt zderzenia świadomości podmiotu ze świadomością odbiorcy i autora, nie zamierzony efekt podmiotu;
2) łączenie wypowiedzi sprzecznych względem siebie u tego samego podmiotu:
- ironia – przez relacje między przeciwstawnymi sądami,
- powstaje przy przesunięciu czasowym.
Zjawiska literackie pokrewne ironii:
1) groteska – gra przeciwieństw, zderzenie sprzecznych jakości daje efekt ironiczny. Związki groteski z komizmem – gdy zabawa i swobodna gra literacka. Związki z tragizmem – gdy ewolucja tragicznego światopoglądu. Posługuje się wybranymi elementami świata rzeczywistego, stereotypami, podporządkowanymi innej logice niż logika świata rzeczywistego;
2) parodia:
- przytoczenie parodiowanego wzorca ma charakter przesadny,
- pod pozorem akceptowania dochodzi do negowania wzorca. Obiektem ironii może być forma wyrazu czy wartość pozaliteracka,
- typ przesady – intonacja,
- czasem przesada wynika z niestosowności słów przytoczonych sądów;
3) pastisz, trawestacja, burleska:
- pastisz – łagodniejsza operacja parodystyczna,
- trawestacja – odwzorowanie toku fabularnego ze zmianą realiów, lub odwzorowanie kompozycji ze zmianą treści,
- burleska – komizm niestosowności poważnego tematu i stylu niskiego (albo odwrotnie);
4) aluzja, aluzja literacka – tu ironia pochodzi ze zderzenia literackiego i kontekstu aluzji z sensem podtekstu;
5) przemilczenie:
- tak, żeby nie dało się sensów pominąć,
- jego pole znaczeniowe określa kontekst,
- występują 2 płaszczyzny semantyczne – pusta i wyznaczana przez kontekst;
6) dowcip, aforyzm, paradoks:
- dowcip – krótszy od ironii, element zaskoczenia. Tylko ironia salonowa mogłaby się z dowcipem równać,
- aforyzm – ujęcie głębszej refleksji filozoficznej w 1 zdaniu,
- paradoks – 1 z form artystycznych, sformułowanie myśli sprzecznej z powszechnie panującą opinią. Paradoks łączy wszystkie cechy ironii jako postawy i wyrazu.
Ironia jako wyznacznik struktury utworu na tle różnych form ironii:
- wszystkie formy ironiczne występują w pojedynczych momentalnych realizacjach, ale mogą stać się zasadą budowy dzieła;
- ironia – zjawisko subiektywne, sposób reagowania;
- może być w strukturze – w działaniu kontrastów i narracji;
- obiektywizm świata przedstawionego każe szukać sygnałów ironizacji w strukturze.
Katullus