WYŻSZA SZKOŁA PEDAGOGICZNA
W ŁODZI
STUDIA PODYPLOMOWE W ZAKRESIE OLIGOFRENOPEDAGOGIKI
KIEROWNIK
DR BARBARA OLSZEWSKA
PROWADZĄCY
DR EWA DYDUCH
Autor: mgr inż. Jacek Gonet
Temat pracy: Funkcjonowanie ucznia z nadpobudliwością
psychoruchową w klasie ponadgimnazjalnej.
ŁÓDZ 2006
SPIS TREŚCI
I. Wstęp
II. Część teoretyczna:
- zdarzenie krytyczne
- analiza przypadku
- metoda indywidualnych przypadków
- nadpobudliwość psychoruchowa przyczyną niedostosowania społecznego
- dziecko nadpobudliwe psychoruchowo
- objawy nadpobudliwości:
§ nieposłuszeństwo
§ konflikty w kontaktach społecznych
§ lenistwo
§ kłamstwo
§ zaburzenia koncentracji
§ agresja
§ lękliwość
III. Analiza przypadku
1) identyfikacja problemu
2) geneza i dynamika zjawiska
3) znaczenie problemu
4) prognoza
5) propozycje rozwiązań
6) wdrażanie oddziaływań
7) efekty oddziaływań
IV. Zakończenie
V.Bibliografia
VI. Załącznik (Główne zasady postępowania z dzieckiem nadpobudliwym)
"By rozumnie postępować, sam rozum nie wystarczy"
(F. Dostojewski)
W ciągu ostatnich 30-40 lat lekarze, mając na myśli zespół objawów charakterystycznych dla nadpobudliwości psychoruchowej, posługiwali się różnymi określeniami. Z tego powodu można się spotkać w piśmiennictwie z wieloma terminami używanymi w odniesieniu do zespołu ADHD:
- zespół nadpobudliwości psychoruchowej - zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi - zespół hiperkinetyczny wieku dziecięcego - zespół nadruchliwości - zespół minimalnego uszkodzenia mózgu - zespół minimalnej dysfunkcji mózgu - zespół zaburzeń hiperkinetyczno – odruchowych - zaburzenie z deficytem uwagi i hiperaktywnością- nadpobudliwość psychoruchowa z deficytem uwagi- lekka encefalopatia - wczesnodziecięcy zespół psychoorganiczny - ZDUN – zespół deficytu uwagi i nadruchliwości
Niektóre z tych określeń brzmią groźnie gdy je czytamy, gdyż sugerują, że nadpobudliwość psychoruchowa jest związana z uszkodzeniem mózgu. Tak przypuszczano jeszcze kilkadziesiąt lat temu, gdy nie były dostępne nowoczesne metody badania układu nerwowego. Obecnie na szczęście, wiemy już, że w zdecydowanej większości przypadków, ADHD nie jest wynikiem uszkodzenia tkanki mózgowej. W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że u podłoża ADHD leży specyficzny tryb pracy mózgu, który utrudnia dziecku kontrolowanie własnych zachowań i osłabia zdolność skupienia uwagi.
W szkole dzieci nadpobudliwe są odbierane jako gorsze, nieposłuszne, niegrzeczne. Dlaczego? Zazwyczaj uczymy w dwudziesto czy trzydziesto osobowych zespołach, nie mamy więc czasu, goniąc za realizacją programu, zastanowić się, czemu „ Jacek” chodzi po klasie, a „ Irka” bez pozwolenia wychodzi z sali w czasie lekcji. Nie myślimy, dlaczego oboje kręcą się i ciągle rozmawiają, toteż nigdy nie zdążą wszystkiego napisać. Z tego powodu mają często nieodrobione lekcje albo nie przynoszą czegoś potrzebnego do pracy na lekcji następnego dnia. Zazwyczaj na zebraniach informujemy rodziców, że dziecko jest nieposłuszne, ma lekceważący stosunek do nauki, nie uznaje autorytetów. Rodzice przychodzą coraz bardziej sfrustrowani, często przeradza się to w złość i agresję przeciwko nam. W ich oczach często jesteśmy kiepskimi nauczycielami, którzy nie potrafią poradzić sobie z ich dzieckiem. Rodzi się konflikt szkoła-dom, co ewidentnie pogarsza sytuację dziecka. A my – nauczyciele – jesteśmy w stanie poświęcić tylko około 3% uwagi uczniowi z ADHD, podczas kiedy wymaga on od nas od 10% do 15%. Toteż często uczeń taki mimo swego potencjału możliwości, ma gorsze stopnie od rówieśników, niejednokrotnie też powtarzał klasę.
Nadpobudliwość psychoruchowa to cecha – nie choroba.
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej, choć jest jednym z najczęstszych problemów, z jakimi dzieci trafiają do psychiatry czy psychologa, nadal pozostaje zjawiskiem często nie do końca rozpatrywanym lub mylonym ze złym zachowaniem.
Zaburzenie to charakteryzuje się obecnością kłopotów z uwagą, dziecko jest w stanie skupić się na krócej niż jego rówieśnicy, ma problemy z uważaniem w szkole, wykonaniem poleceń, jest bardziej ruchliwe niż inne dzieci (nie może spokojnie wysiedzieć na lekcji w ławce czy u cioci na imieninach) oraz gorzej kontroluje swoje impulsy. Mówimy potocznie, że najpierw coś zrobi, a dopiero myśli, jakie mogą być następstwa działania. Do typowych problemów dzieci nadpobudliwych należą między innymi: bardzo długie zabieranie się do lekcji, interesowanie się każdą rzeczą w otoczeniu, nazbyt krótkotrwałe skupienie się na pracy, stałe bieganie, wiercenie się, wyrywanie w szkole z odpowiedzią czy nieumiejętność poczekania na swoją kolej.
Nadpobudliwość taka nie jest chorobą – to wrodzona i niezależna od dziecka cecha, jak kolor oczu, włosów, głos, ale z której z wiekiem powoli się wyrasta (nie zawsze jednak do końca).
I choć zachowania dziecka nadpobudliwego często są trudne do zaakceptowania przez otoczenie, nie wynikają z ich złej woli.
Obserwując uczniów nadpobudliwych psychoruchowo, postanowiłem dokładniej przyjrzeć się temu – jakże często występującemu zjawisku w środowisku szkolnym.
Niniejszą pracę poświęciłem zbadaniu zjawiska nadpodudliwosci psychoruchowej ucznia jednej z klas szkoły ponadgimnazjalnej, w której pracuję.
Na część teoretyczną niniejszej pracy składają się:
- szczegółowe wyjaśnienie terminu „zdarzenie krytyczne”, które w życiu człowieka stanowi często punkt zwrotny,
- definicja „ analizy przypadku” oraz kolejność podejmowanych działań w tej metodzie,
- historia i opis „metody indywidualnych przypadków”, która w pedagogice sprowadza się do biografii ludzkich będących podstawową techniką w przypadku omawianej metody,
- wyjaśnienie problemu nadpobudliwości psychoruchowej jako przyczyny niedostosowania społecznego. Istnieje wiele przyczyn niedostosowania społecznego, które również przedstawiłem w tym dziale,
- ukazanie przyczyn nadpobudliwości psychoruchowej u dziecka. Przedstawienie wartości rodziny jako czynnika zapobiegającego temu zaburzeniu oraz ukazanie zagrożeń współczesnego świata, które mają obecnie ogromnie negatywny wpływ na zachowanie i rozwój dzieci,
- szczegółowy opis objawów nadpobudliwości sprowadzony głównie do definicji.
W części badawczej przedstawiłem analizę przypadku dziecka nadpobudliwego psychoruchowo, którą rozpocząłem od identyfikacji problemu. Kolejnym etapem była geneza i dynamika zjawiska oraz znaczenie problemu. Po rozpatrzeniu prognozy negatywnej i pozytywnej przedstawiłem propozycje rozwiązań, które wdrażałem w pracy z uczniem. W końcowej części analizy zaprezentowałem efekty swoich oddziaływań.
II. CZĘŚĆ TEORETYCZNA:
Zdarzenie krytyczne – termin, który historycznie oznaczał jakieś wydarzenie lub sytuację będącą znaczącym punktem zwrotnym w losach osoby, instytucji lub w jakimś procesie społecznym, jak uprzemysłowienie, wojna, negocjacje. W ogromnej większości zdarzenia krytyczne nie są ani tak dramatyczne ani oczywiste. Są raczej bezpośrednim sprawozdaniem z całkiem zwyczajnych przypadków występujących podczas codziennej pracy a to, że są krytyczne, bierze się stąd, że wskazują na tkwiące u ich źródła tendencje, motywy i struktury. W tym sensie są one na pierwszy rzut oka raczej „typowe” niż „krytyczne” i dopiero wskutek analizy odsłaniają swoje krytyczne znaczenie.
Konstruowanie zdarzenia krytycznego składa się z dwóch faz. W pierwszej obserwuje się dane zjawisko i sporządza notatki; na tej podstawie powstaje opis tego, co zaszło. Możemy tę fazę nazwać konstruowaniem zdarzenia, które potem ma być wyjaśnione. Aby skonstruować zdarzenie krytyczne, należy zobaczyć, co zaobserwowane zdarzenie znaczy. W tym celu trzeba odejść od bezpośredniego kontekstu, w którym zdarzenie zaszło (Tripp D.,1996, s. 45).
Zdarzenia krytyczne są kreowane przez nasz sposób patrzenia na jakąś sytuację; zdarzenie krytyczne jest interpretacją doniosłości i znaczenia tego, co zaszło. Uznajemy coś za zdarzenie krytyczne w wyniku sądu wartościującego, dla którego podstawą jest ważność, jaką przypisujemy znaczeniu zdarzenia (Tripp D.,1996, s. 29).
Wokół nas znajduje się, w tej lub innej formie, mnóstwo zdarzeń krytycznych; istnieją od dawna, wchodzą w każdy zakątek życia. Biografie, pamiętniki, zbiory listów, dzienniki wydają się składać głównie ze zdarzeń krytycznych. Zapisy tego rodzaju w wielu dziedzinach są traktowane z całą rewerencją. Nie tylko dlatego, że dostarczają podstawowego zespołu danych dla późniejszych badaczy, to jeszcze w pewnych dyscyplinach, takich jak antropologia i etnografia, usystematyzowane zbiory zdarzeń krytycznych w postaci dzienników należą do kilku głównych i obligatoryjnych technik badawczych (Tripp D.,1996, s. 91).
Analiza zdarzenia krytycznego ma charakter społeczny. Chodzi w niej o to, aby stawiać pytania jak ludzie powinni odnosić się do siebie w społeczeństwie, w którym panuje społeczna sprawiedliwość, a w takim razie ogólna refleksja będzie prowadzić do ujawnienia oraz zakwestionowania sądów i wartości.
Analizę przypadku należy rozpocząć od identyfikacji problemu, czyli stwierdzenia, dlaczego nauczyciel uczący w danej szkole zajął się danym zjawiskiem. Następnie należy opisać genezę i dynamikę zjawiska, tj. historię powstania problemu. Wykorzystujemy tutaj dane z analizy dokumentów, obserwacji, wywiadu, informacje od innych nauczycieli, itp. Na podstawie powyższego formułujemy wnioski dotyczące powstania problemu. Opisujemy rozwój zjawiska w czasie. Określamy znaczenie problemu, czyli jak dane zjawisko wpływa na funkcjonowanie szkoły, grupy lub ucznia. Następnie formułujemy prognozy prowadzonych przez nas działań. Przedstawiamy na podstawie literatury i własnych doświadczeń nasze przewidywania skuteczności swoich oddziaływań. Tworzymy dwie prognozy: negatywną i pozytywną.
Następnie przechodzimy do propozycji rozwiązania zaistniałego problemu. Formułujemy cele, do których dążymy. Przedstawiamy zadania, jakie chcemy zrealizować, np. zadania zapobiegawczo – profilaktyczne lub naprawczo – terapeutyczne. Ustalamy konkretny plan oddziaływań określając osoby odpowiedzialne, zadania, formy realizacji i terminy. Na koniec formułujemy pewne wnioski i uwagi końcowe, które dopełniają prowadzoną analizę o elementy nie ujęte wcześniej, a poszerzające wiedzę na temat badanego zjawiska (7).
Metoda indywidualnych przypadków zwana także „studium indywidualnych przypadków” wywodzi się z metod pracy socjalnej rozwijanych i rozpowszechnionych w pedagogice opiekuńczej na przełomie lat 20 naszego wieku. Istota metody polega na przekonaniu, że upadek i nędza mają przyczynę w słabości jednostki oraz, że warunkiem wydźwignięcia człowieka w sytuacji kryzysowej jest wszechstronne rozpoznanie przyczyn konkretnego przypadku i zindywidualizowana pomoc przewidująca, obok materialnych bodźców także wyzwalanie praktycznej aktywności człowieka i psychicznej zaradności oraz wiary we własne siły. Metoda indywidualnych przypadków w pedagogice sprowadza się do biografii ludzkich, jest sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych. Najbardziej użyteczną techniką w przypadku omawianej metody jest wywiad. Znakomicie uzupełnia go obserwacja i analiza dokumentów osobistych. Niekiedy pomocne mogą być techniki projekcyjne, testy (5).
Dużą wagę w metodzie indywidualnych przypadków przywiązuje się do wykorzystania jej wyników dla usprawnienia działań terapeutycznych czy psychoterapeutycznych i wychowawczych dzieci i młodzieży. Badaniami za pomocą tej metody obejmuje się zwłaszcza osoby o zaburzonym rozwoju i nie poddające się zwykłym oddziaływaniom wychowawczym. Oprócz postawienia diagnozy różnego rodzaju zaburzeń ma ona na celu także ukazanie przyczyn i szerszego kontekstu środowiskowego czy kulturowego.
Najczęściej sporządzana za jej pomocą indywidualna charakterystyka dziewczyny czy chłopca koncentruje się na personalnych o nich informacjach, ich historii życia, funkcjonowaniu w rodzinie, szkole i środowisku rówieśniczym, rozwoju umysłowym, emocjonalnym, społecznym i fizycznym oraz takich cechach osobowości, jak: postawy, zainteresowania, poczucie niezależności, wytrwałość i inne (Janowski A., 1985, s. 232-235; Strzelecka A., 1990, s. 42).
Bardzo przydatną w przeprowadzaniu metody indywidualnych przypadków jest tzw. teczka biograficzna ucznia, systematycznie uzupełniana danymi dostarczanymi przez uczących go nauczycieli (Nowacki T., 1974).
Metoda indywidualnych przypadków dotyczy zarówno pojedynczych osób, jak również różnych zbiorowości, w tym także instytucji społecznych. W dokonywaniu charakterystyk osób badanych za pomocą metody indywidualnych przypadków uwzględnia się na ogół dane identyfikacyjne, jak: nazwisko, adres, wiek, miejsce urodzenia itp.; dane związane z historią życia, np. okresem niemowlęcym, przedszkolnym, szkolnym; dane dotyczące środowiska rodzinnego i miejsca zamieszkania; dane na temat rozwoju fizycznego i stanu zdrowia, a w szczególności rozwoju umysłowego i społecznego oraz charakteru i osobowości osób badanych (Janowski A., 1985, s. 232).
Opis rozwoju fizycznego i stanu zdrowia dziecka może dotyczyć m. in. jego okresu prenatalnego i niemowlęcego, przebytych chorób, odżywiania, wzrostu i wagi oraz ogólnej oceny jego stanu fizycznego i zdrowotnego. Natomiast opis rozwoju społecznego dziecka może obejmować jego wczesny rozwój społeczny, stosunki interpersonalne z rówieśnikami i dorosłymi, akceptację przez niego norm społecznych, stosunki interpersonalne z rówieśnikami i dorosłymi, akceptację przez niego norm społeczno-moralnych, zachowania charakterystyczne dla swej płci, obyczaje i umiejętności społeczne, zdolności przywódcze i wywieranie wpływu na innych. Istotny wydaje się też opis charakteru i osobowości dziecka. W opisie tym można ukazać m. in. jego samoocenę, ideał lub cel, do którego on dąży, w tym także preferowane przez niego wartości, konflikty z otoczeniem, braki lub niedosyt zaspokojenia podstawowych potrzeb, zainteresowania, poczucie niezależności i odpowiedzialności, wytrwałość, przyczyny przeżywanych przez niego emocji, np. lęku (Janowski A., 1985, s. 233).
Niemałe znaczenie w dokonywaniu charakterystyki osoby, poddanej badaniom za pomocą metody indywidualnych przypadków, przywiązuje się bezsprzecznie do jej rozwoju umysłowego, w tym szczególnie osiągnięć szkolnych lub zawodowych oraz umiejętności radzenia sobie z nowymi zadaniami, wymagającymi rozwoju i dalekowzroczności. Szczególnym przedmiotem omawianej tu metody jest także najbliższe środowisko, w którym przebywa badana osoba. Na ogół uwzględnia się w tym społeczność, w której osoba ta mieszka obecnie i tą, w której mieszkała dawniej; opis jej warunków mieszkaniowych i charakterystykę środowiska sąsiedzkiego oraz standard materialny i status społeczny miejsca zamieszkania (Janowski A., 1985, s. 233).
Ważną rzeczą jest korzystanie z wielu źródeł informacji. W przypadku badanego ucznia źródłami takimi są: relacje pisemne i ustne o nim składane przez uczącego go nauczyciela; wszelka dokumentacja szkolna dotycząca jego osoby; dostępne wyniki badań lekarskich i psychologicznych, np. w poradni psychologiczno-pedagogicznej, odnoszące się do niego; jego zeszyty, pamiętniki, notatki, wypracowania na związane z nim tematy; dokonywanie obserwacji jego zachowań zwłaszcza na lekcji, przerw międzylekcyjnych i zajęć pozalekcyjnych; przeprowadzane z nim rozmowy i wywiady; nawiązywanie bezpośrednich kontaktów z jego wychowawcą i rodzicami lub opiekunami. Dużą pomoc w gromadzeniu informacji o uczniu może także stanowić wspomniana już teczka biograficzna, o ile prowadzi się ją w miarę systematycznie (3).
Zaletą metody indywidualnych przypadków jest to, że pogłębia i poszerza ona wyniki badań ilościowych zwłaszcza dzięki gromadzeniu materiału jakościowego, w tym także o charakterze biograficznym. Umożliwia ona lepsze porozumienie się z osobami badanymi. Dzięki temu wyzwala u nich większą gotowość wypowiadania się w sposób bardziej szczery i wylewny, niż za pomocą metod badań z góry wystandaryzowanych. Umożliwia też prowadzenie badań w warunkach naturalnych, tj. w bezpośrednim kontekście środowiska, w jakim osoby badane żyją. Nie narzuca również specjalnych ograniczeń w interpretacji zgromadzonego w ten sposób materiału badawczego (Lamnek S., 1993, s. 17-21).
Słabą stroną tej metody jest to, iż badacz posługujący się nią, narażony jest na wybiórcze (spontaniczne) podejście do gromadzonego przez niego materiału badawczego i pochopne wyciąganie wniosków końcowych, w tym nierzadko formułowanie zbyt daleko idących uogólnień. Wielkość zgromadzonych danych za pomocą metody indywidualnych przypadków jest niełatwa do jednoznacznego zinterpretowania. Trudno też w pełni zaufać danym, opartym na wypowiedziach dotyczących spraw, których odtwarzanie napotyka zwykle na niemałe trudności choćby ze względu na nie zawsze dobrą pamięć respondentów (3).
Nadpobudliwość psychoruchowa przyczyną niedostosowania społecznego w celach wychowawczych wskazuje się na dostosowanie jednostki do warunków społecznych jako na element bardzo istotny ( Grzegorzewska M., 1964 s.88).
Mówiąc o dostosowaniu społecznym, mamy na uwadze pozytywny skutek wychowania. Inne są przejawy i wymogi dostosowania społecznego u małego dziecka, inne w okresie dojrzewania, inne u dorosłych. Niedostosowanie społeczne jest wyrazem sprzeczności między postawą jednostki wyrażającą się negacja norm społecznych, funkcją stosunku jednostki do społeczeństwa. Przyczyny społecznego niedostosowania, są różne i złożone. Termin „niedostosowanie społeczne” wprowadziła do literatury pedagogicznej w Polsce w 1959 r. Maria Grzegorzewska. Oto wskazane przez nią właściwości charakteryzujące młodzież niedostosowaną społecznie. „Tendencje społecznie negatywne. Odwrócenie zainteresowań od wartości pozytywnych i chęć wyżycia się w akcji społecznie destrukcyjnej. Podziw i zainteresowanie dla tzw. złych czynów. Cynizm i brawura w tym względzie. Nieżyczliwy stosunek do człowieka. Stałe konflikty z otoczeniem, najczęściej na tle złego stosunku do drugiego człowieka, do cudzego mienia, regulaminów, norm i zarządzeń, nieodpowiedniego stosunku do czynów własnych, nieumiejętność zżycia się z grupą. Wymigiwanie się, zrzucanie winy. Niechęć do pracy i nauki. Brak poczucia odpowiedzialności za swoje życie. Życie chwilą, przygodą, awanturą. Duża wyobraźnia. Brak hamulców, krytycyzmu. Sugestywność. Brak wizji życia w płaszczyźnie etycznej społecznie pozytywnej. Nieumiejętność wyjścia z trudnej sytuacji, brak wiary w możliwość tego. Zaburzenia wybitne w przebiegach emocjonalnych.” (Grzegorzewska M.,1964 s.72).
Nie zawsze społeczne niedostosowanie wiąże się z konfliktem jednostki ze środowiskiem. Wychowankowie społecznie niedostosowani często wywodzą się ze środowiska przestępczego, zdemoralizowanego, w którym panują inne normy postępowania niż w środowisku kulturalnym. W tym środowisku objawy społecznego niedostosowania są akceptowane, ponieważ są zgodne z wartościami uznanymi i przyjętymi.
Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo. Najważniejszy i najsilniejszy wpływ na kształtowanie się postawy dziecka ma rodzina. Wartości wychowawcze rodziny zapewniają dziecku normalny rozwój i chronią przed wykolejeniem. We współczesnej rodzinie można zauważyć obniżenie struktury wewnętrznej, dezorganizację życia rodzinnego polegającą na zaniedbywaniu przez rodziców swoich zadań wobec dzieci. Rodzice często zajęci swoją praca zawodowa przekazują funkcje wychowawcze innym instytucjom. Następuje osłabienie więzi uczuciowej między członkami rodziny, utrata poczucia wspólnoty, wewnętrznego ładu i porządku. Rodzice tracą autorytet. Zaczyna się wzmacniać wpływ otoczenia, które przekazuje dziecku treści, często niekontrolowane i niekorzystnie oddziałujące na nie.
Duży wpływ na dziecko wywiera szkoła oraz środki masowego przekazu. Dziecko wstępujące do szkoły staje się obiektem obserwacji ze...
iwona25574