cwiczeniaortofoniczne.doc

mgr Małgorzata Żywicka

nauczyciel dyplomowany

Przedszkole nr 2 w Bytowie

Ćwiczenia ortofoniczne w  przedszkolu

"Mowa otwiera drzwi,

które wcześniej były przed dzieckiem zamknięte"

Barry J. Wadsworth

Wstęp

Współczesna rzeczywistość to najczęściej  ciągła  pogoń – za pracą,  pieniędzmi, karierą. Rodzice mają coraz mniej czasu na rozmowy z własnymi dziećmi i tym sposobem pojawiają się kolejne pokolenia osób nie potrafiących komunikować się z drugim człowiekiem. Niewiele jest dziś rodzin, które razem spędzają czas  na wspólnych  wycieczkach, spacerach, grach czy najzwyklejszych rozmowach.   Rozmowa najczęściej gości w domach gdy  prowadzona jest w .... telewizji. Telewizja zastępuje rodziców, komputer zastępuje  kolegów, a nasze dzieci mówią coraz gorzej. 

Od jakiegoś czasu prowadzona jest na skalę krajową piękna akcja „Cała Polska czyta dzieciom”. Bardzo chciałabym, aby kiedyś przeprowadzono akcję „Każdy rodzic rozmawia ze swoim dzieckiem”.  Może  efekt byłby zdumiewający – mniej zestresowanych dorosłych, mniej zdesperowanych nastolatków, mniej  dzieci z wadami wymowy?  Przecież „prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy dziecka stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju jego osobowości w ogóle. Dzięki rozumieniu mowy poznaje ono otaczający  go świat; dzięki umiejętności mówienia jest w stanie wyrazić swoje uczucia i spostrzeżenia.”

W  trosce więc o ogólny  rozwój dziecka musimy poświęcić wiele uwagi rozwojowi jego mowy i wymowy. Ponieważ, jak wcześniej wspomniałam, rodzice  są zabiegani i zapracowani lub  nie zainteresowani, dużą rolę w rozwoju dziecka odgrywać powinni nauczyciele. Zwłaszcza w okresie przedszkolnym nauczyciel może  uczynić wiele  dobrego dla rozwoju mowy dziecka.

W  niniejszym artykule pragnę  przybliżyć ćwiczenia ortofoniczne, które stosowałam w prowadzonych przeze mnie  grupach dzieci sześcioletnich, a które  pomagały mi w   prowadzeniu  dzieci  ku prawidłowej, wyraźnej  wymowie.

.          Ortofonia i ćwiczenia ortofoniczne

Zajmując się zagadnieniem ćwiczeń ortofonicznych trzeba najpierw wyjaśnić  pojęcie ortofonii. Co to takiego ortofonia? Według definicji podanej przez B. Toczyską ortofonia – to „dział językoznawstwa i logopedii artystycznej, zajmujący się ustalaniem zasad poprawnej wymowy”.   E.M. Skorek podaje definicję trochę bardziej rozbudowaną, a mianowicie „ortofonia to dział ortoepii zajmujący się ustalaniem zasad poprawnej wymowy i poprawnego brzmienia wyrazów i połączeń wyrazowych danego języka”. Ortoepia zaś to dział językoznawstwa normatywnego. W skład ortoepii, oprócz ortofonii wchodzi również ortografia.  Jak więc, wnioskować możemy na podstawie tych, jak i definicji podawanych prze innych autorów, ćwiczenia  ortofoniczne będą miały za zadanie doskonalenie i  usprawnianie wymowy tak, aby była ona zgodna z ustalonymi zasadami.  W przypadku  dzieci przedszkolnych  ćwiczenia te mają  na celu  prawidłowe kształtowanie wymowy oraz  zapobieganie  powstawaniu  zaburzeń  artykulacyjnych. 

Współczesna literatura wyróżnia dwa rodzaje ćwiczeń ortofonicznych. Pierwszy z nich to  ćwiczenia wstępne, nazywane również przygotowującymi, do których zaliczamy: ćwiczenia oddechowe, fonacyjne, logorytmiczne, słuchowe oraz ćwiczenia usprawniające narządy mowy. Drugi rodzaj ćwiczeń ortofonicznych to ćwiczenia bezpośrednio związane z procesem mówienia, czyli ćwiczenia artykulacyjne. Wspomnieć tu można, iż I. Styczek wyróżniała  ćwiczenia oddechowe, ćwiczenia głosowe oraz  ćwiczenia dykcji, zaliczając je wszystkie do  techniki wymowy, która jest jednym z elementów  kultury żywego słowa. W ćwiczeniach dykcji umieściła  autorka „Logopedii” ćwiczenia narządów mowy,  ćwiczenia  wyrazistej artykulacji samogłosek, spółgłosek, tempo mowy, frazę i ćwiczenia mówienia frazami.

Pozwolę sobie w tym miejscu opisać poszczególne  rodzaje ćwiczeń ortofonicznych, oraz  cele, które dzięki nim mają zostać osiągnięte. Terminologia przedstawionych przeze mnie rodzaje ćwiczeń  stosowana jest między innymi przez E. Sachajską.

.    Ćwiczenia wstępne:                Ćwiczenia oddechowe – są one bardzo istotne, gdyż czynność mowy jest przecież nieodłącznie związana z oddychaniem.  Podstawowym celem tych ćc.              wiczeń jest nauczenie  różnicowania fazy wdechowej i wydechowej, jak również przedłużania fazy wydechowej.  U większości dzieci przedszkolnych oddychanie jest funkcją  już wykształconą, zdarza się jednak niekiedy, że jest ono nieprawidłowe. Często też dzieci mają trudności z oddychaniem podczas mówienia, co szczególnie wyraźnie słychaćd.              podczas recytacji wierszyków. Dlatego też podczas zabaw, w których prowadzone są ćwiczenia oddechowe, dziecko powinno nauczyć się  prawidłowego sposobu  operowania oddechem. Innym celem ćg.              wiczeń oddechowych jest ich działanie uspokajające, co jest szczególnie przydatne w pracy z dziećmi.

Ćwiczenia te powinny przeprowadzane być  oczywiście w dobrze wietrzonych pomieszczeniach.

Wśród  ćwiczeń oddechowych wyróżniamy ćwiczenia: - mobilizujące aparat oddechowy; - kształtujące  oddychanie brzuszno-przeponowe; - łączące  oddychanie z ruchem oraz ćwiczenia oddechowo-fonacyjne.

                Ćwiczenia fonacyjne - mają na celu ustawianie prawidłowej emisji głosu, dziecko ma nauczyć się właściwego posługiwania się głosem. Prowadzenie ćwiczeń fonacyjnych pozwala na zlikwidowanie u dzieci głosów zbyt piskliwych, krzykliwych. Również wśród tych ćwiczeń wyróżniono kilka ich rodzajów – ze względu na ich cele. I tak: -ćwiczenia wstępne – stosowane w celu zniesienia napięcia mięśni krtani i gardła; - ćwiczenia w wymawianiu głosek oraz ćwiczenia w wymawianiu  samogłosek i spółgłosek. Ćwiczenia fonacyjne powinny być prowadzone po podstawowych ćwiczeniach oddechowych, a potem łącznie z tymi ćwiczeniami oddechowymi, które wydłużają fazę wydechową.

                Ćwiczenia logorytmiczne – są to ćwiczenia muzyczno- ruchowe i słowno-ruchowe, a ich składnikiem wiodącym jest  rytm. Ćwiczenia logorytmiczne kształcą ruchy całego ciała, co ma pośredni wpływ na  ruchy narządów mowy oraz kształcenie poczucia rytmu umożliwiającego  prawidłowe stosowanie prozodii mowy, tj. melodii, akcentu, rytmu.

     Ćwiczenia logorytmiczne są szczególnie polecane dla dzieci, które mają trudności w sprawnym poruszaniu się czy w orientacji przestrzennej, dla dzieci nieśmiałych, jak również nadruchliwych. Logorytmika, bowiem uczy płynności ruchów, otwiera  na muzykę, jej rytm, pozwala w celowy sposób wyładować nagromadzoną energię, jak również  zwolnić napięcie mięśniowe.

     W zabawach logorytmicznych wykorzystuje się umiejętności zdobyte przez dziecko podczas wstępnych ćwiczeń oddechowych i fonacyjnych.

                Ćwiczenia słuchowe –  odgrywają bardzo ważną rolę, gdyż w procesie komunikowania się odbiór mowy jest równie istotny jak przekazywanie informacji. Celem ćwiczeń słuchowych, nazywanych też ćwiczeniami słuchu fonematycznego, jest zdolnośćx.              różnicowania głosek oraz umiejętność              ich wyodrębniania i scalania  w  wyrazy.

Ogromną rolę odgrywa tu również słuch fizyczny oraz muzyczny. Słuch fizyczny pozwala nam słyszeć, odbierać określone fale dźwiękowe, zaś słuch muzyczny daje nam wrażliwość na wysokości  dźwięków  i ich różnice.

Ćwiczenia słuchowe rozpoczynamy od  zabaw, których podstawą jest słych fizyczny i muzyczny, dopiero później przechodzimy do ćwiczeń słuchu fonetycznego, odpowiednio stopniując trudności. Rozpoczynamy od ćwiczeń w różnicowaniu głosek opozycyjnych, przechodząc  następnie do  ćwiczeń  analizy i syntezy słuchowej.

                Ćwiczenia usprawniające narządy mowy – są to ćwiczenia, których celem jest podniesienie sprawności ruchomych narządów mowy. Warunkiem prawidłowego wymawiania wszystkich głosek jest między innymi właśnie sprawne działanie narządów mowy. Realizując daną głoskę  wykonujemy określone ruchy, określony układ artykulatorów, wykonywana jest odpowiednia praca mięśni. Inna głoska potrzebuje innych ruchów. Dlatego tak ważne są  ćwiczenia, które usprawniają narządy mowy, pozwalają  wyrobić świadomość              i celowość określonych ruchów.

Ćwiczenia  usprawniające motorykę narządów mowy są kontynuacją ćwiczeń  usprawniających ruchy całego ciała, które prowadzone były podczas ćwiczeń logorytmicznych. Do  ćwiczeń  narządów mowy zaliczamy: ćwiczenia żuchwy, języka, warg oraz podniebienia miękkiego. Początkowo przeprowadza się ćwiczenia pojedynczych narządów, a dopiero, gdy dzieci opanują te umiejętności, można przejść do ćwiczeń koordynujących ruchy dwóch narządów.

Ćwiczenia z tej grupy łączyć należy z ćwiczeniami oddechowymi, fonacyjnymi  oraz logorytmicznymi.

.                Ćwiczenia artykulacyjne – ich zadaniem jest doskonalenie poprawnej artykulacji głosek. Do wykonywania ćwiczeń artykulacyjnych można przystąpić dopiero wtedy, gdy dziecko jest do nich odpowiednio przygotowane.  Właśnie temu służyły opisane wyżej  ćwiczenia wstępne. Ćwiczenia artykulacyjne zawsze powinny być prowadzone w taki sposób, by  były częścią zabawy, a nie trudnym do wykonania zadaniem. Należy je również  przeprowadzać równolegle z ćwiczeniami  wstępnymi - uwzględniając ich stopień nasilenia od umiejętności dzieci oraz  ich faktycznego stanu wymowy.

           Ćwiczenia artykulacyjne związane są już bardzo ściśle z procesem mówienia i  dzielą się na ćwiczenia w artykulacji głosek, ćwiczenia utrwalające  i automatyzujące artykulację głosek  oraz ćwiczenia w różnicowaniu głosek opozycyjnych.

.          Programy wychowania przedszkolnego a ćwiczenia ortofoniczne

Potrzebę prowadzenia w przedszkolach ćwiczeń ortofonicznych dostrzeżono już  dawno. Problem rozwijania mowy dziecka poruszany jest w każdym programie wychowania w przedszkolu, czy to weźmiemy  „Program wychowania w przedszkolu” z roku 1973 wprowadzony przez Ministerstwo Oświaty i Wychowania czy program z 1992 roku wprowadzony przez Ministerstwo Edukacji Narodowej.  W chwili obecnej, gdy nauczyciel przedszkolny może wybierać w wielu programach,  również w nich znajdzie  treści programowe dotyczące rozwijania mowy i wymowy dziecka.

Stosowanie ćwiczeń  ortofonicznych jest szczególnie zalecane  w pracy przedszkola. Oddziałujemy tu, bowiem już na małe dziecko w czasie, gdy zaczynają pojawiać się kolejne głoski. Nie w każdej placówce są wprawdzie idealne  warunki do pracy indywidualnej, ale również praca z całą grupą  pozwala   na  usprawnianie narządów mowy, kształtowanie prawidłowych nawyków. 

Ćwiczenia ortofoniczne przeprowadza się ze wszystkimi dziećmi. Gdy  rozwój mowy jest prawidłowy, ćwiczenia te będą utrwalały prawidłową artykulację, jeśli opóźniony – będą zapobiegać powstawaniu wad wymowy. W przypadku  zaburzeń mowy ćwiczenia są kontynuacją terapii prowadzonej przez logopedę,  w tej sytuacji najkorzystniejsza jest praca indywidualna z dzieckiem.

Podstawową formą nauki dzieci w wielu przedszkolnym jest zabawa, która jest też, niezależnie od wieku, jedną z form  kontaktów społecznych. Dlatego też w pracy z dziećmi przedszkolnymi  ćwiczenia ortofoniczne prowadzone są w formie zabawy. Zabawa  stanowi „najdoskonalszy sposób uczenia się, rozwijania i doskonalenia mowy”.

W zabawach można  zastosować wszelkiego rodzaju ćwiczenia ortofoniczne. Inspiracją może być otaczająca nas przyroda, przedmioty codziennego użytku, czynności, które dziecko potrafi wykonywać lub naśladować. Zawsze jednak pamiętamy, aby zaczynać od ćwiczeń łatwiejszych i stopniowo zwiększać wymagania wraz ze wzrostem dziecięcych możliwości.

Programy wychowania w przedszkolu w  treściach kształcenia przewidują  prowadzenie  ćwiczeń  ortofonicznych od najmłodszych już grup, tzn. od 3-latków i ich kontynuację przez cały czas uczęszczania dziecka do przedszkola.  W najmłodszej grupie wiekowej prowadzone są proste ćwiczenia oddechowe polegające na wprawianiu w ruch za pomocą dmuchania lekkich przedmiotów - bibułek, piórek, wiatraczków. U dzieci starszych dochodzi regulowanie oddechu podczas wypowiedzi, recytowania, śpiewu. Ćwiczenia zawsze powinny być dostosowane do możliwości rozwojowych dziecka. Bardzo wyraźnie widać to  na przykładzie ćwiczeń usprawniających narządy artykulacyjne. Dla dzieci 3-letnich przewidziane są ćwiczenia artykulacyjne wyrabiające mięsnie narządów mowy na samogłoskach  oraz sylabach. Dzieci 4-letnie wykonywać powinny ćwiczenia  ze szczególnym uwzględnieniem trudniejszych spółgłosek występujących w tekstach; 5-latki ćwiczenia artykulacyjne na wszystkich głoskach z uwzględnieniem  trudnych spółgłosek przedniojęzykowo-dziąsłowych. Dla 6-latków programy przewidują ćwiczenia na głoskach, wyrazach; wyróżnianie grup spółgłoskowych w sylabach i krótkich tekstach.

Przykładowe treści programowe, które ukazują stopniowy wzrost trudności w prowadzeniu ćwiczeń ortofonicznych  w poszczególnych grupach wiekowych dzieci przedszkolnych przedstawiam w załączonej tabeli. Tabelę  przygotowałam w oparciu o najbardziej znany nauczycielom przedszkolnym „Program wychowania w przedszkolu”  wydany w  roku 1992 przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Program ten  wprowadzony został rozporządzeniem Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 11 maja 1973 roku. Zmian i korekt  w programie  dokonywano w roku 1987 oraz 1992.

.          Ćwiczenia  ortofoniczne  w  mojej  praktyce  przedszkolnej

Przedszkolne nr 2 w Bytowie to placówka, w skład której wchodzą  przede wszystkim grupy dzieci sześcioletnich, objętych jednorocznym oddziaływaniem przedszkolnym. Jako typowe 5-godzinne „zerówki” mamy za zadanie w ciągu 10 miesięcy  przygotować dzieci do podjęcia nauki szkolnej. Jest to zadanie bardzo trudne, gdyż dzieci, które nam się powierza do tej pory wychowywały się jedynie w gronie rodzinnym. Pochodzą one z  różnych środowisk społecznych, z rodzin o różnym poziomie   świadomości  pedagogicznej  rodziców. 

Częstym zjawiskiem w naszej pracy są więc dzieci, które nie potrafią trzymać narzędzia pisarskiego, nie wiedzą jak malować farbami, do czego służy plastelina, a ich kontakt z nożyczkami kończył się na pierwszym samodzielnym obcięciu sobie włosów  w  wieku około 2-3 lat. Rodzice, a najczęściej matki, nie pozwoliły na malowanie farbami starszego rodzeństwa – z obawy o  dywan, z tego samego powodu nie miało dziecko kontaktu z plasteliną.

Tak jak różny jest poziom umiejętności manualnych tych dzieci, zasobu wiedzy i słownictwa, tak samo różnie prezentuje się ich  wymowa i mowa. Wiele z błędów wymowy i mowy dzieci jest wynikiem zaniedbań ze strony rodziców, którzy np.: swoją błędną wymową dostarczają nieodpowiednich wzorców, w odpowiednim czasie nie wybrali się z dzieckiem do logopedy, czy też uporczywie  mówią do dziecka  sześcioletniego językiem trzy-czterolatków, sepleniąc i spieszczając każde słowo.

Każdego roku stoją więc przed nami, nauczycielami „zerówek”,  wielkie wyzwania – nauczyć  kolorów,  rysowania, malowania, lepienia, wycinania. Pokazać otaczający nas świat przyrody, przybliżyć środowisko społeczne. A jeszcze  śpiewać, muzykować, liczyć i czytać oraz, bardzo często, nauczyć poprawnie mówić, nie tylko pod względem logicznym wypowiedzi, ale  i artykulacyjnym. To wszystko w ciągu  jedynych dziesięciu miesięcy.

Wobec takiej sytuacji   praca z „naszymi” dziećmi to praca od podstaw we wszystkich  prawie dziedzinach przedszkolnej edukacji. Szczególną zaś uwagę poświęcić należy kształtowaniu prawidłowej  wymowy i mowy przedszkolaków, by stworzyć każdemu dziecku możliwości   pozwalające  na sprawną komunikację z otaczającymi go ludźmi.

Ćwiczenia ortofoniczne, które są podstawą zdobywania  umiejętności  potrzebnych w prawidłowym komunikowaniu się, są  przez dzieci bardzo lubiane, gdyż zawsze prowadzone są w formie zabawy. Najczęściej zabawy te są częścią składową innych zajęć, a ich zadaniem jest nie tylko usprawnianie narządów mowy, czy  ćwiczenia  artykulacji, często pełnią one rolę łącznika między różnymi zadaniami, przerywnika, w czasie którego można rozładować  gromadzącą się  energię. W swojej pracy staram się jak najczęściej  prowadzić ćwiczenia ortofoniczne, włączając je również  do porannych ćwiczeń gimnastycznych  oraz  popołudniowych zabaw ruchowych. Przebywając w przedszkolu dziecko ma  możliwość brać udział w ćwiczeniach oddechowych – gdy wyciszamy się przed słuchaniem  bajki, na spacerze po lesie. Rozpoznaje dźwięki przyrody i najbliższego otoczenia, rozwiązuje zagadki słuchowe nie zdając sobie sprawy, iż są to ćwiczenia tak bardzo istotne dla prawidłowego rozwoju mowy. W czasie ulubionych zabaw naśladowczych, gdy dzieci ruchem i dźwiękiem naśladują zwierzęta, przedmioty, czynności, prowadzone są  ćwiczenia fonacyjne i artykulacyjne.  Gdy bawimy się przy muzyce,  przy bębenku, kołatce lub tamburinie – są to właśnie ćwiczenia logorytmiczne. Jak widać okazji w przedszkolu do  prowadzenia ćwiczeń ortofonicznych nie brakuje.  Wielką pomocą w  prowadzeniu tych ćwiczeń jest z pewnością dla każdego  przedszkolnego wychowawcy „Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola” autorstwa Genowefy Demel oraz mniej może znana, jednak bardzo bogata w treści, propozycja  Elżbiety Sachajskiej „Uczymy poprawnej wymowy”. Ciekawe propozycje  zabaw wspomagających kształcenie słuchu oraz zabaw rytmicznych, przydatnych w ćwiczeniach logorytmicznych, znaleźć można w literaturze dotyczącej wychowania muzycznego w edukacji przedszkolnej. Przykładem jest książka autorstwa Krystyny Przybylskiej „Wychowanie muzyczne w przedszkolu”. W swojej pracy z grupą korzystam również z  pozycji Elżbiety Chmielewskiej „Zabawy logopedyczne i nie tylko”. W przytoczonej przez mnie  literaturze  znajduje się  wiele ćwiczeń i zabaw, które stanowią  źródło inspiracji w prowadzeniu ćwiczeń ortofonicznych oraz  tworzeniu własnych pomysłów zabaw doskonalących wymowę dzieci.

.          Przykłady wykorzystania ćwiczeń ortofonicznych w pracy z grupą przedszkolną

Zabawa ruchowa z  elementami ćwiczeń ortofonicznych - „Pszczoły”

Dzieci – pszczoły  stoją w umówionych miejscach pod ścianami – tu są ule. W trakcie muzyki pszczoły wylatują z uli i latają w różne strony zbierając  pyłek z kwiatów. Na przerwę w muzyce z  głośnym  brzęczeniem (zzzzzzz) wracają do ula. W ulu brzęczą bardzo cichutko (mmmm).

Zabawa ruchowa z elementem  rytmicznym -  „W lesie”

Dzieci zostają podzielone na trzy grupy zwierząt leśnych – zające, wiewiórki i ptaki. Każdą grupę zwierząt wywołuje inny akompaniament  rytmiczny. Dzieci, które usłyszą  swój rytm biegają po sali naśladując  wybrane zwierze, następuje zmiana rytmu i kolejna grupa  naśladuje zwierzęta.

Przykład porannych ćwiczeń gimnastycznych z elementami ćwiczeń ortofonicznych

1.              Zabawa bieżna i orientacyjno- porządkowa „Jastrząb i kurczęta”. Dzieci ruchem i dźwiękiem naśladują kurczęta chodzące po podwórku, na sygnał tamburyna uciekają przed „jastrzębiem” w wyznaczone na sali miejsce.

2.              Ćwiczenia tułowia: dzieci naśladują zbieranie szyszek oraz rzuty prawą i lewą ręką na zmianę.

3.              Podskoki: Wróble – podskoki obunóż w miejscu i po całej sali, z jednoczesnym dźwiękowym naśladowaniem  ć4.              wierkania.

5.              Ćwiczenie uspokajające: marsz na palcach.

6.              Marsz z piosenką „Ćwierkają wróbelki”

Scenariusz zajęcia z grupą VIII „Kubusie  Puchatki” (2003/2004)

z  Przedszkola nr 2 w Bytowie

Temat: „Zuzia – lalka nieduża” - zabawy z samogłoskami

Cele:

Przedłużanie fazy wydechowej.

Uświadomienie dziecku położenia narządów mowy przy realizacji samogłosek.

Usprawnianie narządów mowy.

Wyrazista wymowa samogłosek.

Środki wspomagające: słomki, styropian, paski papieru, lusterka, zabawa „Śpij laleczko” – E. Sachajska „Uczymy poprawnej wymowy” str.40, schemat ust podczas przesadnego wymawiania samogłosek, płyta CD Klanza „Tańce integracyjne w pracy z grupą” cz I.

              ...