Zając J. M., Krejtz K. - Internet jako przedmiot i obszar badań psychologii społecznej.pdf - psychologia internetu (virtualny świat) - bzylik

Internet jako przedmiot i obszar bada ń psychologii społecznej 1

Jan M. Zaj ą c

Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski

Krzysztof Krejtz

Wydział Psychologii, Szkoła WyŜsza Psychologii Społecznej

Artykuł w druku w Psychologii Społecznej, nr 3 (5) 2007.

Streszczenie

Artykuł przedstawia główne obszary zainteresowań psychologów społecznych

badających internet i jego społeczny kontekst. Chcemy, aby był to rodzaj wprowadzenia i

przewodnika dla osób, które chciałyby pogłębić swoją wiedzę na ten temat. Omawiamy

kolejno: specyfikę komunikacji internetowej i zachowania w sieci; zagadnienie toŜsamości w

kontekście internetu; związki między aktywnością w Internecie, a róŜnymi obszarami Ŝycia;

kwestię sposobów korzystania z internetu; prowadzenie badań w internecie. Przytaczamy

podstawowe publikacje, ze szczególnym uwzględnieniem dorobku polskich autorów.

Jednocześnie wprowadzamy artykuły zawarte w tym specjalnym bloku tematycznym

Psychologii Społecznej .

Słowa kluczowe

aktywność internetowa, komunikacja zapośredniczona przez komputer, toŜsamość,

korzystanie z internetu, metodologia badań w Internecie, psychologia internetu

1 Kontakt do autorów: jan.zajac@psych.uw.edu.pl i kkrejtz@swps.edu.pl Prace nad

artykułem były wspierane ze środków na Badania Własne Wydziału Psychologii

Uniwersytetu Warszawskiego, BW 1735/11.

W pierwszych akapitach tekstów poświęconych psychospołecznym aspektom

internetu ich autorzy prawie zawsze podkreślają wielką liczbę uŜytkowników internetu,

szybkość jego upowszechnienia i dynamiczny rozwój. Pokazują w jak duŜym stopniu sieć

wkroczyła w róŜne obszary Ŝycia, od pracy i kształcenia po rozrywkę i komunikację

interpersonalną. Z nutką dumy zauwaŜają, Ŝe technologia o tak duŜym znaczeniu społecznym

nie moŜe pozostać domeną wyłącznie nauk technicznych. Wszak sukces internetu wynika

między innymi z tego, Ŝe umoŜliwia i ułatwia realizację waŜnych potrzeb społecznych. Nie

moŜna nie zgodzić z tymi argumentami, chociaŜ internet nie jest pierwszą technologią

komunikacyjną i choć wskazuje się na liczne analogie do historii innych środków przekazu,

np. telegrafu (Joinson, 2003) czy radia (Gackenbach i Ellerman, 1998).

Fenomen internetu polega jednak na tym, Ŝe ze społecznego punktu widzenia jest on

obecnie czymś znacznie więcej niŜ jedynie technologią komunikacyjną. Dla wielu grup

społecznych stał się naturalnym środowiskiem funkcjonowania społecznego, pozwalającym

na zaspokojenie większości społecznych potrzeb i motywacji. SłuŜy nie tylko do

poszukiwania informacji, lecz równieŜ do zawierania i podtrzymywania znajomości i bliskich

związków. Co więcej sieć jest takŜe środowiskiem tworzenia się nowych społeczności, jak

równieŜ norm społecznych i kulturowych (por. Nowak i Krejtz, 2006). Jesteśmy więc

przekonani, Ŝe warto poznać całkiem juŜ obszerny dorobek badań psychologów społecznych

w tym nowym obszarze.

Psychologia internetu?

Być moŜe zgrabniej byłoby zatytułować ten artykuł „Wprowadzenie do psychologii

internetu”. Wstęp do specjalnego, „internetowego” numeru Studiów Socjologicznych nosi

przecieŜ tytuł „Wprowadzenie do socjologii internetu” (Batorski i Olechnicki, 2007). Czy

jednak mówienie o psychologii tego szczególnego medium jest uprawnione? Czy obok

psychologii zdrowia, szczęścia, miłości i humoru potrzeba nam jeszcze psychologii internetu?

Za wyodrębnieniem psychologii internetu przemawia kryterium przedmiotowe.

Istnieją psychologowie społeczni, którzy badają zachowanie człowieka w internecie lub

relacje między internetem a innymi obszarami Ŝycia społecznego. Spełnione są takŜe niektóre

przesłanki instytucjonalne. Odbywają się międzynarodowe konferencje i funkcjonują

specjalne towarzystwa naukowe. Ukazują się pisma poświęcone tematyce internetu i szerzej

technologii informacyjnych i komunikacyjnych (ICT), w których zagadnienia psychologii

społecznej odgrywają waŜną rolę. Powstały ksiąŜki i artykuły w renomowanych

czasopismach dotyczące tej tematyki. Nakładem Oxford University Press w 2007 r. wyszedł

solidny tom „Oxford Handbook of Internet Psychology” (Joinson, McKenna, Postmes i

Reips), a juŜ w 2000 r. jedna z pierwszych powaŜniejszych pozycji dotyczących tej

problematyki „The psychology of the Internet” (Wallace; polskie wydanie 2001; por. takŜe

Gackenbach, 1998; Suler, bez daty). Przedmiot o nazwie „Psychologia internetu” jest

nauczany na uniwersytetach, równieŜ w Polsce.

Z pewnością jest to waŜny obszar i przedmiot badań dla psychologów społecznych.

Badania tego rodzaju pomagają zrozumieć funkcjonowanie ludzi w tym waŜnym obszarze i

mogą mieć duŜe znaczenie aplikacyjne . Jak do tej pory nie powstała jednak, i być moŜe nigdy

nie powstanie, nowa i spójna teoria wyjaśniająca zachowania człowieka w internecie. Rzadko

mamy do czynienia z jakościowo nowymi fenomenami. Znacznie częściej obserwowalne

zachowania jednostek i zjawiska społeczne moŜna tłumaczyć odwołując się do dobrze

znanych mechanizmów psychospołecznych, co zresztą podkreślają we wstępie do tomu

redaktorzy wspomnianego „Oxford Handbook of Internet Psychology” (Joinson i in., 2007).

Prowadzone badania dotyczą najczęściej dobrze znanych pytań i problemów, które są badane

w nowym środowisku internetu. Z tych powodów moŜna mieć uzasadnione wątpliwości czy

moŜna w ogóle mówić o psychologii internetu. NiezaleŜnie od tych kontrowersji, warto

internet badać.

Najogólniej mówiąc, psychologów społecznych zajmujących się internetem interesują

przede wszystkim dwa zagadnienia: zachowanie ludzi w środowisku internetu i jego

specyfika wynikająca przede wszystkim z cech tego medium, oraz wzajemne relacje

pomiędzy aktywnością internetową, a Ŝyciem uŜytkowników poza internetem. NaleŜy

podkreślić, Ŝe tak medium, jak i jego społeczne funkcje zmieniają się bardzo szybko, co

trzeba uwzględniać w badaniach. Badania prowadzone w latach 80-tych czy 90-tych w wielu

przypadkach obecnie są juŜ nieaktualne, gdyŜ środowisko komunikacyjne internetu zmieniło

się tak bardzo, Ŝe zmianie uległy równieŜ ilościowe i jakościowe własności obserwowanych

zachowań społecznych człowieka. To, co dzieje się online i offline coraz częściej jest mocno

związane i trudne do rozróŜnienia ze względu na coraz większe upowszechnienie internetu i

jego wykorzystanie w róŜnych obszarach Ŝycia codziennego. Jonathon Cummings i Robert

Kraut (2002) mówią wręcz o „udomowieniu” internetu. Obecnie internet, takŜe w Polsce, jest

wykorzystywany przede wszystkim do kontaktów z osobami poznanymi poza siecią i często

jest tylko jednym z kilku kanałów komunikacji (Batorski, 2007). Internet nie tworzy jakiejś

odrębnej rzeczywistości i nie jest nową, odmienną przestrzenią społeczną. Co najwyŜej taką

funkcję mogą pełnić niektóre szczególne środowiska w jego obrębie.

Komunikacja internetowa i specyfika zachowania

WaŜny nurt badań dotyczy komunikacji zapośredniczonej przez komputer (CMC –

computer-mediated communication ), która obecnie jest przede wszystkim komunikacją

internetową (przegląd badań i teorii w: Walther i Parks, 2002). Od lat 70. XX wieku badaczy

interesowało, czy i w jaki sposób komunikacja zapośredniczona, pozbawiona wielu

elementów pozawerbalnych, moŜe mieć charakter osobisty. Szczególnie duŜo uwagi

poświęcano komunikacji wyłącznie tekstowej, która do niedawna dominowała w internecie i

wciąŜ jeszcze ma bardzo duŜe znaczenie. Pierwsze ujęcia podkreślały przede wszystkim

ograniczenia CMC (Short, Williams i Christie, 1976; Sproull i Kiesler, 1986). W połowie lat

90,, wraz z rosnącą popularnością internetu zauwaŜono jednak, Ŝe CMC moŜe słuŜyć takŜe

celom stricte osobistym i interpersonalnym. Wśród wielu prac ukazujących zalety

komunikacji zapośredniczonej, na szczególną uwagę zasługują publikacje Josepha Walthera

(1992; 1996). Walther (1992) zwrócił uwagę, Ŝe główne ograniczenia w interakcji

zapośredniczonej płyną z wolniejszego tempa wymiany informacji i dowiódł, Ŝe po nieco

dłuŜszym czasie taka komunikacja będzie równie osobista. Co więcej, komunikacja tekstowa

wcale nie musi być zimna i bezosobowa, gdyŜ jej uŜytkownicy korzystają z dostępnych

sposobów wzbogacenia komunikacji tekstowej w celu nadawania i odczytywania znaczenia,

tworząc tak zwany parajęzyk. ZauwaŜył równieŜ, Ŝe w pewnych sytuacjach brak osobistego

wymiaru komunikacji nie jest wadą, lecz zaletą, gdyŜ pomaga skupić się na zadaniu. Zarazem

w niektórych sytuacjach komunikacja zapośredniczona moŜe być wręcz hiperosobista –

umoŜliwiająca szybsze osiągnięcie zaŜyłości i intymności niŜ w komunikacji bezpośredniej

(Walther, 1996; por. takŜe Bargh, McKenna i Fitzsimons, 2002).

Badanie komunikacji w internecie nie wystarcza do zrozumienia specyfiki zachowania

w tej przestrzeni społecznej. W waŜnym artykule opublikowanym w 2000 r. w Personality

and Social Psychology Review Katelyn McKenna i John Bargh omówili cztery czynniki, które

ich zdaniem mogą wpływać na odmienność zachowania w internecie. Pierwszym i chyba

najwaŜniejszym jest anonimowość, czy dokładniej: wraŜenie anonimowości, gdyŜ w sensie

technicznym w internecie rzadko kiedy jesteśmy anonimowi (por. Mazurek, 2006a). Kolejny

to odległość fizyczna kontaktujących się ze sobą osób, która w sieci traci znaczenie.

Potencjalnie moŜemy kontaktować się z kim tylko zechcemy, niezaleŜnie od jego lokalizacji.

Trzecim czynnikiem w ujęciu McKenny i Bargha (2000) jest znacznie mniejsze znaczenie

wyglądu fizycznego i aspektów wizualnych, czyli czynników grających duŜą rolę w

powstawaniu pierwszego wraŜenia i w ogóle rozwoju interakcji w kontaktach bezpośrednich.

Czwartym i ostatnim jest mniejsze znaczenie czasu, gdyŜ w internecie duŜe znaczenie ma

komunikacja asynchroniczna (np. e-mail czy fora dyskusyjne), gdzie moŜna dowolnie

poprawiać i kształtować wypowiedź.

Wymienione czynniki, zdaniem McKenny i Bargha (2000), powodują, Ŝe czasem w

sieci pewne zjawiska psychologiczne i społeczne wyglądają nieco inaczej niŜ offline . Ten

model teoretyczny powstał jednak przed kilku laty, kiedy w internecie zdecydowanie

dominowała komunikacja tekstowa. Obecnie komunikacja zapośredniczona coraz częściej jest

multimedialna, przez co znaczenia nabierają wizualne i dźwiękowe aspekty komunikacji, a

poza tym czujemy się mniej anonimowi. Ponadto badania empiryczne dowodzą, Ŝe

komunikacja internetowa bardzo często przebiega między ludźmi mieszkającymi w bliskiej

odległości i na przykład kontakty przez komunikator gadu-gadu są w duŜym stopniu

uwarunkowane bliskością geograficzną (Rakocy, Batorski i Kucharski, 2006).

Obecnie brakuje jednego spójnego modelu specyfiki zachowania w internecie. MoŜna

się zastanawiać, czy jego stworzenie jest w ogóle moŜliwe ze względu na bardzo duŜe

zróŜnicowanie technologiczne róŜnych środowisk i form komunikacji w sieci. Wiele zjawisk

zauwaŜanych w internecie jest dobrze opisywanych i wyjaśnianych przez teorie

psychologiczne, na przykład rozhamowanie zachowania (Joinson, 1998) czy model SIDE

( Social Identity Explanation of De-individuation Effects ; Postmes, Spears i Lea, 2000).

Odwoływanie się do mechanizmów znanych spoza internetu pomaga zrozumieć agresję w

sieci (Malamuth, Linz i Yao, 2005) czy relacje wewnątrz- i międzygrupowe (McKenna i

Seidman, 2005).

To Ŝ samo ść a internet

Internet od swojego powstania zainteresował badaczy toŜsamości (przegląd w:

Mazurek, 2006b; Krejtz i Krejtz, 2006). Jedną z szerzej dyskutowanych w naukach

społecznych jest silnie osadzona w nurcie filozofii postmodernistycznej koncepcja

antropoloŜki Sherry Turkle (1995; krótki tekst w języku polskim: 2001). Turkle podkreśla, Ŝe

internet stwarza moŜliwości aktywnego konstruowania dowolnej liczby stosunkowo

niezaleŜnych od siebie toŜsamości. Jej zdaniem toŜsamości wykreowane w internecie mają

równieŜ bardzo silny wpływ na zachowanie człowieka poza internetem. Turkle zauwaŜa

równieŜ, Ŝe w komunikacji zapośredniczonej mamy do czynienia z odcieleśnieniem

toŜsamości, która nie jest juŜ ograniczona takimi zewnętrznymi wyznacznikami jak wiek, płeć

czy rasa. Jej śladem wielu autorów (np. Bolter, 2001; Berman i Bruckman, 2001; Donath,

1999) porównywało internet do laboratorium toŜsamości i miejsca eksperymentów.

Zając J. M., Krejtz K. - Internet jako przedmiot i obszar badań psychologii społecznej.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: