34. Cechy językowe podgrupy lechickiej
Tytułem wstępu:
Podgrupa lechicka, to jedna z trzech (obok łużyckiej i czesko-słowackiej) grup dialektycznych, które wyodrębniły się w językowym zespole zachodniosłowiańskim. Nazwa „lechicki” to termin sztuczny, określający „językową wspólnotę plemion, która w średniowieczu zajmowała obszar ograniczony na zachodzie średnią Łabą, na północy Bałtykiem, na wschodzie Bugiem, a na południu Karpatami i Sudetami.” (dołączam mapkę)
Można przypuszczać, że istniały w tej grupie jakieś terytorialne różnice dialektyczne (w systemie gramatycznym i w zasobie leksykalnym), ale nie były to elementy, które naruszałyby jedność języka, przeważały cechy wspólne. Znaczące zmiany pojawiały się „dopiero w późniejszym, już historycznym i samodzielnym rozwoju”.
Mówi się o czterech najważniejszych (i wspólnych) właściwościach języka fazy lechickiej (która trwała od VIII – XII wieku):
(poniżej to, co prof. rozdawała na wykładzie + uzupełnienie na podstawie „Historii języka polskiego” Klemensiewicza i „Gramatyki historycznej...” Klemensiewicza, Spławińskiego i Urbańczyka.)
I. Zachowanie nosówek na skutek wzmocnienia rezonansu głosowego w wymowie głosek ą i ę.
np. polskie: ręka, dǫ b, 'pęć; kaszubskie: rąka, dǫ b, pįc; połabskie: rǫ' ka, dǫ' b pąt
U innych plemion zachodniosłowiańskich nosówki przeszły w samogłoski ustne.
U Czechów nie było nosówek już w XI wieku (ruka ,dub , pě t), w łużyckich językach giną ok XII wieku ( ruka, dub ,pjać/pě ś). Drzewianie połabscy mieli nosówki (*język połabski zanika w połowie XVIII wieku, obecnie – język wymarły)
II. Przegłos (rozszczepienie prasłowiańskich: e, ě , ę, ŕ̥̥ , ĺ̥̥ )- zachodził w IX i X w., w wieku XII proces ten był już zakończony (co można wnioskować na podstawie Bulli Gnieźnieńskiej)
przed spółgłoskami przedniojęzykowymi (zębowymi) twardymi t, d, n, s, z, r ,ł
e -> o
ě -> a
ę -> ą
Szczegółowe wyniki procesu są dialektycznie rozmaite, ale zasada rozwojowa wspólna:
polskie – np. lato: lecie, niosę: nieść, piąty: pięć,
kaszubskie – np. las: lese, ńosą: ńesc, pjąti: pic,
połabskie – np. l'otǘ: wå léta, p'ǫ' tə: pąt
Przegłos 'e w 'o był również w języku dolnołużyckim.
1. Sonanty ulegają depalatalizacji – odmiękczeniu (w grupach zachodnich i środkowych w każdej pozycji, w grupach wschodnich - po wargowej, a przed inną niż przedniojęzykowa twarda: czyli przed wargową, przedniojęzykową miękką, dziąsłową lub tylnojęzykową)
2. Rozszczepienie prasłowiańskich samogłosek na dwa warianty: przesunięty ku tyłowi i obniżony (zdyspalatalizowany) a ǫ l̥ r̥ (=> ar, eł) w położeniu przed spółgłoskami przedniojęzykowymi (zębowymi) twardymi i wariant przedni e ę ĺ̥̥ ŕ̥̥ (=> ir, il) w położeniu przed wszystkimi innymi spółgłoskami i w wygłosie.
3. Oboczność odpowiadająca polskiemu eł:il nie uwydatniła się w połabskim z powodu zmieszania sonantycznych l̥ i ĺ̥̥ w jednej postaci oł.
4. Proces ten wydaje się starszy od wokalizacji sonantów, ponieważ zmieszanie ĺ̥̥ i ŕ̥̥ z l̥ i r̥ musiało nastąpić jeszcze przed przekształceniem się ich w połączenia ar, ir, eł, il itd. (czyli przed wspomnianą wokalizacją).
5. Główny ośrodek, z którego zapewne szerzyła się tendencja do przegłosu, leżał prawdopodobnie na terenie wschodnich gwar zespołu lechickiego (one weszły później w skład języka polskiego), ponieważ w tych gwarach objął on także samogłoskę e nie rozszczepiającą się w gwarach zachodnio-lechickich (połabskich)
- polska oboczność o:e to np. żona: żenić, miotła: zamieść, siodło: siedzieć
- w połabskim: zéna, métla, sedlǘ.
Co do ĺ̥̥ , to w polszczyźnie są dwa warianty, np. vilk | pełny, natomiast w kaszubszczyźnie i połabszczyźnie przeważnie jednakowe traktowanie.
III. Przestawka grup tort tolt tert telt
Wygrzebane w necie (przejrzyście rozpisane przestawki słowiańskie, podzielone na rejony):
http://www.republika.pl/xpicto/slavonia/zagadnienia/metateza.html
1. Oboczne występowanie połączeń -ro i -ar między spółgłoskami jako odpowiedników prasłowiańskich połączeń typu tort nieznane poza tym zespołem:
polskie: krowa: Karwodrza, chróst: Chrastnica, stróż: Starża
połabskie: korvó (krowa), vornó (wrona), chórnẽt (chronić)
2. Szerzenie się postaci z -ar-
- ośrodek przypuszczalnie na północy i zachodzie obszaru gwar lechickich (połączenia te są rzadkie na terenie gwar południowo- i środkowo-polskich, znacznie częstsze na Kaszubach).
- Stanowczą przewagę mają w gwarach nadłabskich, gdzie zachował się w zabytkach tylko jeden przykład z -ro-: brõdә.
3. W połabszczyźnie powszechnie, w polszczyźnie i kaszubszczyźnie tylko regionalnie i szczątkowo grupa tort rozwija się w tart
np. Karv, Dargorad; karva, bardóvka.
4. Czesi i Słowacy zrealizowali metatezę jak języki południowe
IV. Wokalizacja sonantów (l̥ , ĺ̥̥ ,ŕ̥̥ , r̥ )
1. Wokalizacja, czyli zastąpienie prasłowiańskich spółgłosek zgłoskotwórczych (sonantycznych) l̥ i r̥ przez połączenia samogłoski ze spółgłoską r i l (tzw. wokalizacja l̥ i r̥)
polski: kark, twardy, śmierć, wilk, pełny
połabski: kork, tjorda, wołk, połna.
2. Podobna wokalizacja zachodzi także na gruncie serbsko-łużyckim:
górnołużycki: kerk, korčma, twērdy, smjērć, wjelk, pjélny;
dolnołużycki: kjark, kjarcma, twardy, smjerś, wjelk, pjélny
3. W czeskim i słowackim sonantyczny (zgłoskotwórczy) charakter dawnych l̥ i r̥ się utrzymał:
czeski: krk, tvrdy, smrt, wlk, plny.
4. Realizacja sonantów + dwa zdania niby ułatwiające zapamiętanie l sonantów:
A)
r̥ => ar
ur
or
ŕ̥̥ => ir, irz
irz => er, erz (od XII wieku)
T'ŕ̥̥ T => ar
B)
l̥ => łu
oł
eł (tłumacz mołwił o kiełbasie)
ĺ̥̥ => łu
ół
eł
il (tłusty żółw pełza w Pilźnie)
karolina.s1604