Co to jest kultura polityczna - Artykul.pdf - Polityka - himen303

I RENA K AMI ´ SKA -S ZMAJ

Co to jest kultura polityczna?

Zakres poj ˛ ciowy terminu „kultura polityczna” nie jest jeszcze do ko´ca ustalony

i sprecyzowany. Wokół definicji tego poj˛cia narosło wiele nieporozumie´, wy-

nikaja˛cych m.in. z interdyscyplinarno´ci analizowanego terminu. Reprezentuja˛cy

ró˙ne orientacje polityczne i metodologiczne badacze próbowali tworzy´ najbar-

dziej u˙yteczne dla siebie definicje kultury politycznej 1 .

Na gruncie nauk społecznych toczono liczne polemiki, w wyniku których

wyodr ˛ bniono nowy przedmiot bada´ ła ˛ cza ˛ cy zarówno wiedz ˛ o kulturze, jak

i o polityce. Sprawa ˛ nadal dyskusyjna ˛ pozostaje ´cisłe okre´lenie zakresu zja-

wisk i zagadnie´ obj˛tych terminem k u l t u r a p o l i t y c z n a.

W Polsce dyskusje i spory na temat sposobów definiowania kultury politycz-

nej rozpocz ˛ ły si ˛ w drugiej połowie XX wieku, natomiast najwi ˛ ksze zaintere-

sowanie nowym przedmiotem bada´ przypada na lata 70. W polemikach uczest-

niczyli głównie politolodzy, socjolodzy i historycy.

W pracach badaczy nauk społecznych mo˙na wyró˙ni´ dwie podstawowe

koncepcje uj˛cia problemu kultury politycznej. Pierwsza postuluje ograniczenie

bada´ do sfery psychologicznej. Z taka˛ propozycja˛ metodologiczna˛ wysta˛pili

ameryka´scy teoretycy, m.in. Gabriel A. Almond, G. Bingham Povell i Sidney

Verba 2 . Badania ich koncentrowały si ˛ głównie na psychologicznych aspektach

zjawisk politycznych, na analizowaniu indywidualnych postaw i orientacji wo-

bec polityki.

W Polsce ten nurt bada´ reprezentuje do´´ liczna grupa badaczy, których

1 Prób˛ usystematyzowania istnieja˛cych w literaturze przedmiotu definicji kultury politycznej

przeprowadzili m.in. K. O p a ł e k ( Poj˛cia „kultury” i „stylu” w nauce o polityce i prasoznaw-

stwie , Warszawa 1976), W. M a r k i e w i c z ( Kultura polityczna jako przedmiot bada´ nauko-

wych , „Kultura i Społecze´stwo” 1976, nr 4), G. B o k s z a ´ s k a ( Koncepcja kultury politycznej

w pracach historyków , „Przegla˛d Humanistyczny” 1978, nr 10), R. R. L u d w i k o w s k i ( Pol-

ska kultura polityczna. Mity, tradycje i współczesno´´ , Kraków 1980), J. G a r l i c k i ( Kultura

polityczna młodzie˙y studenckiej , Warszawa 1991).

2 G. A. A l m o n d, G. B i n g h a m P o v e l l, Comparative Politics: A Development Ap-

proach , Boston 1966. Zob. te˙. G. A. A l m o n d, Comparative Political Systems , „Journal of

Politics” 1956, t. XVIII; G. A. A l m o n d, S. V e r b a, The Civic Culture , Boston 1965;

L. P y e, S. V e r b a, Political Culture and Political Development , Princeton 1965.

IRENA KAMI ´ SKA-SZMAJ

ustalenia przedstawił w obszernym artykule Marek Sobolewski. Poj ˛ cie kultury

według niego „obejmuje w zasadzie postawy wobec polityki wszystkich osób

uczestnicza ˛ cych w systemie politycznym, a wi ˛ c w szczególno´ci takich katego-

rii, jak »rza ˛ dzeni« i »rza ˛ dza ˛ cy«”. Dalej autor omawianej publikacji wyja´nia, ˙e

w badaniach nad postawami ludzi nale˙y uwzgl˛dni´ takie problemy, jak po-

strzeganie samego siebie w polityce, zasady indywidualnego zachowania w ˙y-

ciu politycznym, naczelne zasady i warto´ci – cele systemu politycznego, podsta-

wowe reguły zbiorowego działania politycznego oraz podstawowe instytucje

polityczne systemu 3 .

Szerszy zakres bada´ wyznaczaja ˛ kulturze politycznej badacze (m.in. Witold

Zakrzewski, Wacław Pluskiewicz 4 ), którzy uwa˙aja˛, ˙e koncepcja Almondowska

jest zbyt wa˛ska. Wła˛czaja˛ oni do zakresu bada´ kultury politycznej zachowania

polityczne, a w szczególno´ci metody sprawowania władzy, sposoby grania ról

politycznych, zasady funkcjonowania systemu politycznego.

Marek Sobolewski, polemizuja ˛ c ze zwolennikami poszerzenia zainteresowa´

kultury politycznej o sfer ˛ działa´ politycznych, przestrzega przed problemami

metodologicznymi. Obawia si˛ bowiem, ˙e tak szeroko rozumiana kultura poli-

tyczna wchłonie znaczna˛ cz˛´´ polityki w ogóle 5 . Dyskusje w´ród politologów

dotycza ˛ wi ˛ c głównie wyznaczenia granicy mi ˛ dzy polityka ˛ a kultura ˛ polityczna ˛ .

Spory wokół zakresu bada´ kultury politycznej toczyły si ˛ równie˙ w gronie

socjologów. Władysław Markiewicz do jej komponentów zalicza ´wiadomo´´

historyczna ˛ , zachowania i postawy polityczne, przywództwo polityczne, reguły

gry politycznej, zasady pedagogiki politycznej. Przez kultur˛ polityczna˛ społe-

cze´ stwa Markiewicz rozumie „te historycznie ukształtowane elementy w glo-

balnie poj ˛ tej kulturze, które dotycza ˛ warto´ci uznawanych i po˙a ˛ danych przez

dana ˛ zbiorowo´´, odnosza ˛ ce si ˛ przede wszystkim – chocia˙ nie wyła ˛ cznie – do

systemu władzy pa´stwowej” 6 . Natomiast Jerzy Wiatr, zarzucaja ˛ c Markiewiczo-

wi zbyt mocne akcentowanie strony warto´ciuja ˛ cej kultury politycznej, zapropo-

nował taka˛ jej definicj˛:

Kultura polityczna jest to ogół postaw, warto´ci i wzorów zachowa´ dotycza˛cych wzaje-

mnych stosunków władzy i obywateli. Do kultury politycznej zaliczamy wi˛c: a) wiedz˛

o polityce, znajomo´´ faktów, zainteresowanie nimi; b) ocen ˛ zjawisk politycznych, sa ˛ dy

warto´ciuja ˛ ce dotycza ˛ ce tego, jak powinna by´ sprawowana władza; c) emocjonalna ˛ stron ˛

postaw politycznych, jak na przykład miło´´ ojczyzny, nienawi´´ do wrogów; d) uznane

3 M. S o b o l e w s k i, Z bada´ nad kultura˛ polityczna˛ w Pols ce , „Studia Nauk Politycz-

nych” 1979, nr 1. Artykuł ten jest teoretycznym uogólnieniem bada´ prowadzonych w ramach

opracowania mi˛dzyresortowego tematu po´wi˛conego modelom polskiej socjalistycznej kultury

politycznej. Cytat s. 12.

4 W. Z a k r z e w s k i, Instytucjonalne uwarunkowanie kultury politycznej , „Studia Nauk

Politycznych” 1980, nr 4; W. P l u s k i e w i c z, Struktura ´wiadomo´ci politycznej , ibidem ,

1979, nr 2.

5 S o b o l e w s k i, dz. cyt. , s. 20.

6 M a r k i e w i c z, dz. cyt. , s. 28.

Co to jest kultura polityczna?

w danym społecze´ stwie wzory zachowa´ politycznych, które okre´laja ˛ , jak mo˙na i jak

nale˙y post ˛ powa´ w ˙yciu politycznym 7 .

Znaczny wkład do bada´ nad kultura˛ polityczna˛ polskiego społecze´stwa

wnie´li historycy. Wi ˛ kszo´´ ich prac to monografie po´wi ˛ cone ró˙nym kom-

ponentom kultury politycznej, studia charakteryzuja ˛ ce kultur ˛ polityczna ˛ okre-

´lonych epok. Jako pierwszy ju˙ na pocza ˛ tku XX wieku u˙ył poj ˛ cia „kultura

polityczna” Józef Siemie´ ski, wygłaszaja ˛ c w 1916 r. odczyt o Konstytucji 3 ma-

ja oraz publikuja˛c kilkana´cie lat pó´niej artykuł o kulturze politycznej wieku

XVI 8 . W pracach Siemie´skiego, jak i w wielu pó´niejszych publikacjach histo-

ryków, chodziło o przedstawienie naszej kulturalnej spu´cizny, o relacje historio-

graficzne, a nie o refleksje terminologiczne. Dopiero na XI Powszechnym

Zje´dzie Historyków Polskich (1974) próbowano zdefiniowa´ poj ˛ cie kultury

politycznej i ustali´ zakres jej bada´. Referaty wygłoszone na zje´dzie opubliko-

wano 3 lata pó´niej 9 . Józef Andrzej Gierowski – redaktor tomu i zarazem autor

wst˛pu – wyja´nia:

Przy przygotowywaniu obrad sekcji przez kultur˛ polityczna˛ rozumiano zarówno zespół

zachowa´ zwia˛zanych z funkcjonowaniem instytucji ustrojowo-politycznych, jak i postawy

ideologiczne, w których znajdowała odbicie ´wiadomo´´ obywatelska, narodowa i społeczna

i które prowadziły do aktywizacji politycznej. W ˙adnym wypadku nie pojmowano kultury

politycznej jako dziedziny statycznej, z ustalona ˛ na trwałe hierarchia ˛ warto´ci 10 .

Niektórzy historycy w referatach zamieszczonych w omawianym tomie pró-

bowali formułowa´ własne definicje kultury politycznej. Na przykład Stefan

Kieniewicz ogranicza rozumienie tego poj ˛ cia do rozbudowanego systemu po-

wszechnie akceptowanych norm post ˛ powania w ˙yciu publicznym, które nie

pozostawiaja˛ pola samowoli lub tyranii i które sa˛ zmienne w przestrzeni i cza-

sie 11 . Natomiast Henryk Zieli´ski poszerza definicj˛ Kieniewicza, wła˛czaja˛c

w zakres bada´ „zespół tre´ci ideologicznych, moralno-politycznych, narodo-

wych, społecznych i innych, wzgl ˛ dnie powszechnie przez społecze´stwo uzna-

wanych i akceptowanych” 12 . Jeszcze inaczej kultur ˛ polityczna ˛ definiuje Roman

Wapi´ski: obejmuje ona zarówno „pewne aspekty »duchowego dorobku ludzko-

´ci«, np. dzieje my´li politycznej, jak i »stopie´ doskonało´ci« wykazywany

w działaniach politycznych” 13 .

Dyskusje na temat kultury politycznej – o czym wspominałam ju˙ wcze´niej

7 Socjologia stosunków politycznych , Warszawa 1977, s. 335.

8 Konstytucja 3 maja 1791 jako wyraz polskiej kultury politycznej. Odczyt wygłoszony na

uroczystym obchodzie rocznicy 3 Maja w UW , Warszawa 1916; tego˙, Kultura polityczna wieku

XVI , [w:] Kultura staropolska , Kraków 1932.

9 Dzieje kultury politycznej w Polsce , red. J. A. Gierowski, Warszawa 1977.

10 Tam˙e , s. 5–6.

11 Polska kultura polityczna w XIX wieku , tam˙e , s. 137.

12 Czy istniał model polskiego działacza politycznego? , tam˙e , s. 219.

13 O niektórych problemach kultury politycznej społecze´stwa polskiego w pierwszej połowie

XX wieku , „Przegla˛d Humanistyczny” 1977, nr 9, s. 10.

IRENA KAMI ´ SKA-SZMAJ

– toczyły si ˛ w Polsce głównie w latach 70. W pó´niejszych publikacjach rzadko

pytano, co to jest kultura polityczna, lecz przede wszystkim zastanawiano si ˛ nad

tym, jaka ona jest, w jaki sposób system polityczny wpływa na zachowania ludzi,

a w szczególno´ci na j ˛ zyk polityki 14 .

U Marcina Króla znalazła si˛ krótka refleksja nad kultura˛ polityczna˛. Autor

proponuje wła˛czy´ w zakres bada´ „wszystkie zwyczajowe, tradycyjne, lecz tak-

˙e nowo powstałe i ju˙ utrwalone zasady post ˛ powania w ˙yciu publicznym” 15 .

Ponadto do kultury politycznej Marcin Król wła ˛ cza sposób posługiwania si ˛

prawem, stosunek do prawa w ˙yciu publicznym, sposób formułowania, ogłasza-

nia i egzekwowania decyzji administracyjnych.

Omówiłam tylko niektóre wypowiedzi przedstawicieli ró˙nych dyscyplin

naukowych, ale sa˛dz˛, ˙e nawet ten krótki i z konieczno´ci niepełny przegla˛d

stanowisk pozwala na sformułowanie pewnych uogólnie´.

Zaprezentowane wy˙ej definicje nie wykluczaja ˛ si ˛ , lecz uwypuklaja ˛ ró˙ne

strony i funkcje zjawisk wła ˛ czanych do kultury politycznej. Ponadto ró˙nice

w definiowaniu kultury politycznej dotycza ˛ głównie zakresu jej bada´ oraz wy-

dzielenia miejsca w obr˛bie ju˙ istnieja˛cych dyscyplin naukowych, maja˛cych

swoja˛ tradycj˛ i okre´lony aparat poj˛ciowy.

Spór wokół terminu „kultura polityczna” wynika przede wszystkim z ró˙nego

rozumienia samego poj ˛ cia kultury. Sa ˛ dz ˛ , ˙e przyj ˛ cie szerokiej definicji kultu-

ry stwarza mo˙liwo´´ przekroczenia wa ˛ skich obszarów naukowej specjalizacji

oraz pozwala pogodzi´ ró˙ne stanowiska i orientacje metodologiczne, a w ka˙-

dym razie otwiera szerokie perspektywy badawcze i zmusza do poła˛czenia wie-

dzy z ró˙nych dziedzin humanistyki.

Taka definicja powstała na gruncie antropologii kulturalnej.

Kultura – pisze Antonina Kłoskowska – stanowi wieloaspektowa ˛ cało´´, w której droga ˛

analizy wyró˙ni´ mo˙na z i n t e r n a l i z o w a n a˛, tkwia˛ca˛ w ´wiadomo´ci ludzi warstw˛

norm, wzorów i warto´ci; warstw˛ działa´ b˛da˛cych z o b i e k t y w i z o w a n y m wy-

razem tamtej sfery; warstw˛ w y t w o r ó w takich czynno´ci lub innych obiektów staja˛-

cych si ˛ przedmiotem kulturowych działa´ 16 .

Autorka dodaje, co przy badaniu kultury politycznej wydaje si ˛ wa˙ne, ˙e

niektórzy badacze wymieniaja ˛ jeszcze jako elementy kultury instytucje ła ˛ cza ˛ ce

w sobie stany umysłu, wzory ´ci´le ustalonych działa´ , ich realizacj ˛ oraz wy-

twory i narz˛dzia.

Poj˛cie kultury przyjmowane w antropologii wła˛cza w swój bardzo szeroki

zakres nie tylko kultur ˛ polityczna ˛ , ale i sama ˛ polityk ˛ .

14 Zob. m.in. J˛zyk propagandy , red. S. Amsterdamski, A. Jawłowska, T. Kowalik, Warszawa

1979; Nowomowa (materiały sesji naukowej na UJ 1981) , Warszawa 1984; J. B r a l c z y k, O j˛-

zyku polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesia˛tych , Kraków 1986; M. G ł o-

w i ´ s k i, Nowomowa po polsku , Warszawa 1991; ten˙e, Marcowe gadanie , Warszawa 1991.

15 M. K r ó l, Słownik demokracji , Kraków 1989, s. 85.

16 Kultura , [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku , [t. 1]: Poj˛cia i problemy wiedzy

o kulturze , red. A Kłoskowska, Wrocław 1991, s. 23–24.

Co to jest kultura polityczna?

Zazwyczaj badacze sa ˛ zgodni, ˙e polityka „obejmuje te zachowania i działa-

nia, te stosunki mi ˛ dzyludzkie i procesy, te grupy społeczne, ruchy i instytucje,

które zorientowane sa ˛ na władz ˛ ” 17 . Mo˙na wi ˛ c traktowa´ polityk ˛ jako jedna ˛

z form szeroko rozumianej kultury, pami ˛ taja ˛ c przy tym, ˙e pozostaje ona nadal

w centrum zainteresowania politologów, którzy skupiaja˛ swoja˛ uwag˛ głównie

na samym procesie politycznym, na mechanizmach i działaniach politycznych,

analizowanych z punktu widzenia ich skuteczno´ci.

Inna sfera polityki interesuje badaczy kultury, a w szczególno´ci jeden z wa˙-

nych jej elementów, czyli j ˛ zyk, który nie tylko tworzy kultur ˛ , ale równie˙ jest

odbiciem warto´ci kulturowych 18 . W ich obszarze zainteresowa´ powinna

znale´´ si˛ kultura polityczna rozumiana jako utrwalone w ´wiadomo´ci ludzi

wzory, normy i warto´ci dotycza˛ce post˛powania w ˙yciu publicznym oraz za-

chowania (werbalne i niewerbalne) zwia ˛ zane ze sprawowaniem i zdobywaniem

władzy, z graniem ról politycznych, ze sposobem funkcjonowania systemu poli-

tycznego.

Zupełnie innym problemem, który tylko zasygnalizuj ˛ , jest wpływ ideologii

na kształtowanie si˛ ˙ycia publicznego, na postawy emocjonalne odnosza˛ce si˛

do polityki. Ideologie w ró˙ny sposób opisuja˛ ´wiat, dostarczaja˛ słownictwa

i ogólnych ram poj ˛ ciowych 19 . W ka˙dej ideologii zawarte sa ˛ równie˙ dyrekty-

wy działania. Ideologia jest jedna ˛ z form kultury symbolicznej, jest jednym

z czynników przekształcania postaw. Nie sposób wi ˛ c mówi´ o kulturze polity-

cznej społecze´stwa (tak˙e o j ˛ zyku polityki) w oderwaniu od ideologii.

Na koniec jeszcze kilka uwag o warto´ciowaniu kultury politycznej. Niektó-

rzy badacze uwa˙aja˛, ˙e kultur˛ polityczna˛ nale˙y tylko opisywa´ nie wprowa-

dzaja ˛ c ocen. Chodziłoby wi ˛ c o to, aby zda´ relacj ˛ z tego, jaka jest kultura

polityczna okre´lonych warstw, grup społecznych lub całej zbiorowo´ci (naro-

du), jakim ulegała zmianom i jakie czynniki wpływały na jej kształt. Wszelkie

warto´ciowanie wyła ˛ cza z kultury zjawiska odbiegaja ˛ ce od przyj ˛ tych i aprobo-

wanych reguł. Takie wła´nie niebezpiecze´ stwo stwarza przyj˛cie definicji,

w których zaznacza si˛, ˙e do kultury politycznej nale˙y zaliczy´ normy post˛-

powania powszechnie akceptowane (np. definicje H. Zieli´skiego, S. Kieniewi-

cza, W. Markiewicza).

Sa ˛ dz ˛ , ˙e nale˙y przyja ˛ ´ stanowisko badaczy, którzy wyła ˛ czaja ˛ z samej defi-

nicji kultury politycznej kryterium oceny. Pozwoli to na unikni ˛ cie selektywnego

uj˛cia kultury (wyła˛czenia z jej zakresu zjawisk nieaprobowanych), natomiast

nie wyklucza oceny jej poziomu.

17 K. F l e c h t h e i m, Zeitgeschichte und Zukunftpolitik , Hamburg 1974, s. 117. Cytuj˛ za

M a r k i e w i c z e m, dz. cyt. , s. 18.

18 Zob. K ł o s k o w s k a, dz. cyt. , s. 24–30; M. R. M a y e n o w a, J˛zyk , [w:] Encyklope-

dia kultury polskiej XX wieku , t. 1, s. 104–106.

19 Szczególna˛ stylistyk˛ ró˙nych ideologii przedstawił P. ´ p i e w a k, Ideologie i obywatele ,

Warszawa 1991. Teoretyczne uj˛cie samego terminu „ideologia” znajdziemy w 1. tomie Encyklo-

pedii kultury polskiej XX wieku (J. S z a c k i, Ideologia , s. 189–203).

Co to jest kultura polityczna - Artykul.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: