GRUPA RÓWIEŚNICZA JAKO ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZ1.doc

GRUPA RÓWIEŚNICZA JAKO ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE

Grupa w refleksji pedagogicznej.

Odmienność narodzin i funkcji grup pierwotnych i celowych.

Efektywność wychowawcza grupy.

Struktura i mechanizmy działania grup.

Kryzys pokolenia czy kryzys instytucji?

Kontekst historyczny

Grupa jako zjawisko społeczne jest obecna w refleksji człowieka od czasów Arystotelesa. Przy okazji tworzenia koncepcji i teorii państwa Ary­stoteles w Polityce metodą porównań i opozycji buduje model grupy mniej­szej: gminy lub rodziny. Doszukując się analogii i przeciwieństw grupy wielkiej - państwa i grup małych określa strukturę i główne funkcje rodziny jako najmniejszej komórki społecznej. Natomiast w Etyce Nikomachejskiej ustala fundamentalną zasadę istnienia grupy, tej małej - rodzinnej, jak i tej wielkiej - państwa. Jest nią więź przyjaźni łącząca członków jakiejkolwiek zbiorowości, która kwalifikuje się do miana zorganizowanej społeczności. Socjologia przełomu XIX i XX wieku stworzyła pełną i zróżnicowaną teorię grup społecznych. Daleko odbiegła od ustaleń pojęciowych i strukturalnych Arystotelesa. Nie zanegowała wszelako „przyjaźni" - jako podstawowej, konstytutywnej właściwości grupy odkrytej przez wielkiego Stagirytę.

Wychowawczy i psychologiczny kontekst pojęciowy „grupy" pojawił się w refleksji pedagogów wcześniej nim pojęcie to weszło w obszar zainteresowania badawczego i analitycznego socjologów. Socjologia skierowała swoje zainteresowania na grupę pod koniec XIX w., kiedy to rozszerzyła tradycyjne rozumienie społeczeństwa globalnego na polimorficzny charakter zbiorowości ludzkich o zróżnicowanej genezie, strukturze, wielkości i fun­kcjach. Ten polimorficzny obiekt analiz nazwano grupą, dla oznaczenia różnorodnych zbiorowości społecznych.

Dla myśli pedagogicznej „odkrycie" społecznego charakteru wychowania przez Emila Durkheima (1858-1917), jego analizy grupy pierwotnej były nie tyle przełomowe, co niezwykle ożywcze i płodne w konsekwencje teorety­czne i praktyczne. Należy przecież pamiętać, że J.H. Pestalozzi (1746-1827) niemal sto lat wcześniej głosił środowiskowe i społeczne uwarunkowania procesu wychowawczego. Niemal równolegle do J.H. Pestalozziego w Anglii działa Robert Owen (1771-1858). Jego pionierskie przedsięwzięcie „Nowa Instytucja" - rodzaj społecznego eksperymentu, miała udowodnić, że los jednostki kształtują warunki jej życia. A co ważniejsze, że warunki te można i należy świadomie kształtować. Myśl ta odżyła w koncepcjach Paula Bergemanna (1862-1946), Heleny Radlińskiej (1879-1954) i innych pedagogów początku XX w. Stała się fundamentalnym elementem myślenia pedagogów społecznych. Świat człowieka trzeba budować jego siłami w imię jego ideałów - podsumowała tę ideę H. Radlińska. Praktyka społeczna zostaje wzbogacona o celowo organizowane instytucje i placówki wychowawcze i opiekuńcze kompensujące lub wspomagające naturalne otoczenie dziecka w procesie społecznego wychowania.

Stowarzyszenia i związki młodzieży artykułują swoje praktyczno-wychowawcze funkcje. Opieka z czynności charytatywno-sakralnej przemienia się w racjonalną działalność wychowawczą. Pedagogika społeczna, która naro­dziła się jako odrębny nurt refleksji w drugiej połowie XIX wieku, na jego przełomie uzyskuje doniosłe teoretyczne inspiracje, które wpłyną twórczo na rozwój badań oraz instytucjonalny i czynnościowy obraz środowiska życia człowieka.

Te przeobrażenia myśli pedagogicznej oraz praktycznego i instytucjonal­nego pejzażu środowiska wychowawczego są doskonałym świadectwem na związki pedagogiki z innymi dyscyplinami. Wszak to właśnie rozwój socjo­logii, biologii, antropologii i innych nauk przyrodniczych odmienił oblicze pedagogiki i w znacznym stopniu psychologii.

Niejasności pojęciowe

Od badań i koncepcji E. Durkheima oraz F. Tonniesa rozpoczęła się też swoista eksploracja refleksji i badań nad rolą grupy w procesie wychowania.

Szczególną postacią grupy w rozumieniu pedagogicznym są grupy ró­wieśnicze. Nazwa grupy rówieśniczej odnosi się w pierwszym rzędzie do grup dziecięcych i młodzieżowych. Ale nie jest to uprawnione ograniczenie. Każdy człowiek tkwi niemal przez całe życie w kręgu jednej lub wielu grup rówieśniczych. Rówieśnictwo oznacza wprawdzie pewną względną równość wieku, ale konotacja tego pojęcia zawiera znacznie więcej charakterystycz­nych treści nazwy grupy rówieśniczej. Mieszczą się w niej przede wszystkim dwie cechy konstytutywne: „Tonniesowska wspólnota" i arystotelejska przy­jaźń. Jest to więc organizm społeczny wyróżniony spośród innych nie ze względu na cechę demograficzną - wieku, lecz ze względu na typ więzi, bliskie, nacechowane wzajemną aprobatą uczestnictwo. Jest to więc naj­częściej grupa pierwotna, aczkolwiek mogą i występują bogate formy insty­tucjonalne grup rówieśniczych np. organizacje młodzieżowe, które mają charakter grup wtórnych, celowych.

Wybitny teoretyk i badacz grup pierwotnych Charles H. Cooley tak oto definiuje pojęcie tej zbiorowości: „Przez grupy pierwotne rozumiem grupy charakteryzujące się współ­pracą i bezpośrednim kontaktem twarzą w twarz. Są one pierwotne pod wieloma względami, przede wszystkim jednak ze względu na swą fun­damentalną rolę w kształtowaniu społecznej natury i ideałów jednostki. Psychiczny rezultat bezpośredniego kontaktu stanowi tego rodzaju ze­spolenie się indywidualności w jedną całość, że wspólne życie i wspólne cele grupy, w pewnym przynajmniej zakresie, stają się treścią jaźni indywidualnej. W najprostszy chyba sposób można określić tę całość za pomocą zaimka «my»; zakłada on stopień sympatii oraz wzajemnej identyfikacji, którego naturalnym wyrazem staje się wyrażenie «my». Człowiek żyje w poczuciu łączności z całością i to uczucie wyznacza głównie jego dążenia1".

Na użytek rozważań pedagogicznych konieczny jest uzupełniający ko­mentarz dotyczący znaczenia przymiotnika „grupa pierwotna". Otóż Ryszard Wspólnota Wroczyński dokonując typologii środowisk wychowawczych za kryterium a stowany- zróżnicowania elementów otoczenia wychowawczego przyjął m.in. sposób ich powstania. Podstawą do takiego rozróżnienia były klasyfikacje Ferdy­nanda Tónniesa oraz R. Mac Ivera zbiorowości ludzkich na wspólnoty (Gemeinschaft, community) i stowarzyszenia (Geselschaft, association). Te pierwsze oznaczają właśnie grupy pierwotne - powstałe w sposób naturalny, bez ingerencji człowieka, w wyniku „przyrodniczej" istoty ludzkich potrzeb i dążeń. Te drugie zaś w pedagogice społecznej nazywamy grupami (środo­wiskami) intencjonalnymi, celowymi, organizowanymi przez człowieka dla realizacji konkretnych zadań. Do pierwszych więc zaliczymy rodzinę, spo­łeczność lokalną i grupę rówieśniczą. Są one w tym sensie pierwotne, że zrodziła je bezrefleksyjna natura człowieka i spontaniczny rozwój stosunków interpersonalnych. Są w tym sensie pierwotne, że towarzyszą człowiekowi od samych narodzin gatunku. Wreszcie ich pierwotność wyraża się w domi­nującym znaczeniu w rozwoju osobowym człowieka.

Rodzina w różnej postaci jest obecna w każdym znanym człowiekowi kręgu kulturowym i na wszystkich, znanych etapach rozwoju gatunkowego. Społeczność lokalna, jak dowodzą badania etnograficzne, kształtowała się pod naciskiem warunków przyrodniczo-społecznych, stanowiących często okoliczności zagrażające przetrwaniu jednostki. Przymus obrony, koniecz­ność podziału obowiązków, warunki geograficzne „wymuszały" tworzenie się zbiorowości osiedleńczych, które w dalszym rozwoju przekształcały się w kulturowe formy bytowania społecznego, znane dzisiaj pod pojęciem sąsiedztwa łub szerzej społeczności lokalnych.

Grupa rówieśnicza dziecięca powstaje w wyniku naturalnej potrzeby zabawy i kontaktu dzieci między sobą. Dziecko 3-letnie zaczyna przejawiać skłonności do zabawy grupowej, a czterolatek interesuje się opinią innych dzieci i dąży do zwrócenia na siebie uwagi. Dziecko izolowane zagrożone jest zaburzeniem w rozwoju społecznym.

W dalszych etapach rozwoju osobniczego grupa rówieśnicza nabiera coraz większego znaczenia. W okresie dorastania społeczna orientacja młodego człowieka przesuwa się z najbliższej rodziny na kręgi towarzyskie i one to stanowią w tym czasie układ odniesienia, który wywiera przemożny wpływ na orientację życiową młodych ludzi.

Pierwotność i wtórność grup rówieśniczych

Grupa rówieśnicza jest przede wszystkim grupą pierwotną. Jednakże pedagogika społeczna nie może ograniczyć swojej uwagi do grup rówieśniczych pierwotnych, jako że w procesie socjalizacji stowa­rzyszenia i organizacje młodzieżowe, spełniając formalny warunek rówieśnictwa wiekowego, odgrywają rolę wybitną. Ponadto bardzo często te dwie struktury: naturalna grupa rówieśnicza i „intencjonalny" zespół rówieśniczy organizacji młodzieżowej krzyżują się. Jest naturalne i częste równoczesne istnienie lub równoczesny udział dzieci i młodzieży w obu strukturach. Bardzo często na terenie celowych grup młodzieżowych zawiązują się natu­ralne związki rówieśnicze, obejmujące wszystkich członków struktury celo­wej, lub ich część, lub też wyodrębnia się kilka grup rówieśniczych na terenie jednej organizacji, tworząc rodzaj jakby pogłębionego towarzyskiego wtaje­mniczania.

Zjawisko wtórnego kształtowania się więzi rówieśniczych często obser­wuje się w stowarzyszeniach, które powstają na płaszczyźnie związków ideowych lub religijnych, czyli w takich sytuacjach, gdzie motywacje przy­należności są głęboko internalizowane, wypływają z pobudek ideowych i potrzeb emocjonalnych. Potwierdzają to obserwacje grup oazowych i in­nych stowarzyszeń młodzieżowych grupujących się wokół Kościoła. Potwier­dza tę prawidłowość także obserwacja niektórych stowarzyszeń i organizacji wychowawczych o ugruntowanej, swoistej ideologii. Mam tu na myśli związki harcerskie, reaktywowany Związek Strzelecki.

Pedagog społeczny musi więc poznać istotę i charakter wpływów obu typów związków rówieśniczych, bo ustawicznie przychodzi mu z obu orga­nizmami współdziałać. Dla porównania więc zaprezentuję niżej zestaw cech i właściwości tych w szczególnym sensie odmiennych zbiorowości społecz­ności dziecięcej i młodzieżowej.

Właściwości związków rówieśniczych o charakterze:

Powyższej równoczesnej prezentacji cech i właściwości zbiorowości ró­wieśniczych przyświecała określona intencja. Otóż w socjologii małych grup spotyka się opinię, iż żadna postać grupy czy to pierwotnej czy wtórnej nie występuje w czystej postaci. Elementarna analiza biogramów dzieci, ucze­stników grup rówieśniczych dowodzi, iż są oni uwikłani w bogatą sieć związków emocjonalnych i organizacyjnych, które nie sposób byłoby jedno­znacznie zakwalifikować do określonego typu zbiorowości. Dopiero szcze­gółowe rozpoznanie socjometryczne i badania indywidualnych biografii po­zwalają wyróżnić i scharakteryzować rodzaj grupy i charakter wpływów jakie wywiera na swoich uczestników. W praktyce wychowawczej jednak, kiedy nie ma możliwości tak precyzyjnego kwalifikowania związków i zależności, którym podlega wychowanek, jesteśmy skazani na domniemanie, że młody człowiek tkwi w polimorficznym świecie struktur i stosunków społecznych i interpretacja jego zachowań i przekonań musi być poddana uważnej i facho­wej diagnozie. Inaczej bowiem możemy popełniać błędy w ocenach i doz­nawać porażek wychowawczych.

Mechanizmy oddziaływania grupy rówieśniczej

Grupa rówieśnicza dzieci powstaje spontanicznie, bez zamysłu i ingerencji starszych i swą żywiołowością zagarnia każde dziecko, tworząc naturalne mechanizmy regulujące ich wzajemne zachowania, wewnętrzną organizację i pełniąc doniosłe funkcje wychowawcze wobec jej uczestników, „...grupa jest objawem przyrodzonych dążności tworzących ją osobników, ...stanowi dla każdego z nich pierwotne środowisko, w którym przyczyniają się do czynnego społecznego współżycia. ...w każdym pokoleniu na nowo odradza się spontanicznie ten typ, stanowiący (obok małej rodziny) wiecznie bijące praźródło życia społecznego ludzkości"[1].

W opinii Floriana Znanieckiego dziecięca grupa rówieśnicza - powstała bez udziału dorosłych jest amorficzna w swym kształcie organizacyjnym. Cechuje ją „prostota ustroju" wewnętrznego. Nie posiadając tradycji, wzor­ców działania, ani zracjonalizowanych celów dąży głównie do zabawy, do spontanicznego i żywiołowego wyładowania energii witalnej bez racjonal­nych form i sztywnych rytuałów. Zachowania takiej grupy regulują aktualne i zmienne nastawienia członków grupy lub osobników, którzy potrafią na­rzucić grupie swoje doraźne projekty. „Życie zbiorowe grupy dzieci w po­równaniu z życiem zbiorowym społeczeństwa dorosłych przypomina pod względem ubóstwa treści hordę dziką"[2].

Obok spontaniczności zachowań grupy rówieśników oraz organizacyjnej prostoty ustroju, cechuje ich ustawiczna zmienność form życia zbiorowego, zabawy, celów. Wynika to z krzyżowania się w życiu grupy zmiennych i sprzecznych nastawień jej członków: przodownictwa, podporządkowania, rywalizacji, współdziałania.

W zachowaniach spontanicznych i zmiennych grupy dziecięcej przebija ustawiczny jakby konflikt nastawień i wzorów wyniesionych z domu rodzin­nego lub innych środowisk opiniotwórczych a żywiołową potrzebę nieskrę­powanej „dzikiej" zabawy. Z racji właściwości rozwojowych żądza zabawy i przygody rówieśniczej bierze górę nad rygorami narzuconymi przez dom rodzinny lub dorosłe społeczeństwo dla zachowań indywidualnych i zbioro­wych dzieci i młodzieży. I tu rodzi się pierwsza przyczyna konfliktu, który może mieć doniosłe implikacje dla procesu socjalizacji młodego człowieka a nawet dla ogólnego ładu społecznego.

„...Istnieje stała dysharmonia między społeczeństwem starszych a grupą dzieci lub młodzieży... Rodzice oburzają się, że dziecko bawiąc się z rówieś­nikami, zaniedbuje swe obowiązki domowe... Starsi z otoczenia sąsiedzkiego gniewają się, gdy grupy dzieci, bawiąc się, zamącają im spoczynek lub zakłócają ustalony porządek. Członkowie grup zawodowych, przeciwni są grupom rówieśników, ponieważ biorąca w nich udział młodzież staje się Bunt czy niedbałą, ...ze szkodą dla własnego wyszkolenia, i dla wyników pracy adaptacja zawodowej. Grupy religijne niechętnie widzą samorzutne zrzeszenia mło­dzieży, gdyż pomagają one wymykać się osobnikom spod ich wpływu i nieraz prowadzą do profanacji rzeczy i czynności sakralnych. Reprezentanci władz państwowych walczą z nimi, gdyż często przekraczają one przepisy prawne i policyjne. Szkoła ich nie lubi, gdyż odciągają jednostki od nauki i stają prawie na każdym kroku w konflikcie z organizacją szkolną..."[3].

Z tego konfliktu rodzi się bunt wobec świata dorosłych i klimat walki z otaczającym porządkiem. Tu przebiega cienka granica między młodzień­czym nonkonformizmem, zawierającym urok pokoleniowego buntu a trwałą postawą społecznej destrukcji prowadzącej do zaburzeń osobowości z jednej strony i poważnych naruszeń porządku prawnego z drugiej strony. Opozycja dziecka wobec świata dorosłych jest naturalnym składnikiem procesu socja­lizacji. Jeśli rodzina lub najbliższe otoczenie nie potrafi umiejętnie owych postaw buntowniczych wygasić lub skanalizować w konstruktywne działanie - to dziecko zawsze znajdzie wsparcie w tym konflikcie ze światem dorosłych w grupie rówieśniczej, ucieknie w negatywizm a na stygmatyzację odpowie destruktywną agresją.

Dlatego z pewną krytyczną refleksją należy potraktować ideę totalnej walki „młodego ze starym". Po pierwsze większość społecznych grup doro­słych i środowisk zorganizowanych usiłuje przenikać do grup rówieśniczych lub co najmniej stwarzać im kontrolowane płaszczyzny aktywności. Kościoły i związki wyznaniowe powszechnie organizują grupy rówieśnicze lub istnie­jące usiłują włączyć w nurt życia duchowego danej religii, łącząc ich naturalne potrzeby idealizacji i przynależności z elementami zabawy i ani­macji kulturalnej. Szkoła użycza grupom rówieśniczym swej materialnej substancji a ponadto dostarcza im przez zajęcia pozalekcyjne swoistych bodźców i motywacji do aktywności kreatywnej lub pożytecznie rekreacyjnej. Podobne mechanizmy i zabiegi stosują placówki pozaszkolne i różne insty­tucje społeczne. Jedynie otoczenie sąsiedzkie pozostaje tradycyjnym partne­rem konfliktu z grupą rówieśniczą, choć praktyczna pedagogika społeczna, nazwana przez Irenę Chmielewską „pedagogiką podwórkową", a udanie realizowana na warszawskim Muranowie przez Jerzego Strzałkowskiego i na tym podwórku odniosła sukces włączając grupy rówieśnicze w pozytywne akcje charytatywne lub użyteczne dla środowiska prace społeczne.

Organizacja, struktura i funkcje grupy rówieśniczej

Wydaje się, wbrew dość powszechnym przekonaniom socjologów, że grupa rówieśnicza jest tylko do pewnego stopnia tworem amorficznym i bezrefleksyjnym. Także i na tych „najniższych" poziomach funkcjonowania, czyli w grupach dziecięcych tworzy się jednak pewien system wpływów, który w miarę upływu czasu, w grupach młodzieńczych przybiera postać wyraźnych struktur, układów personalnych, celów i ról społecznych.

W oparciu o właściwości rozwojowe dzieci i młodzieży wyróżnia się trzy typy grup rówieśniczych5:

1.        dziecięce grupy zabawowe, bandy,

2.        młodzieżowe paczki, kliki,

3.        młodzieżowe grupy dewiacyjne (gangi, bandy przestępcze).

Prawidłowości ich powstawania oraz przeradzania się pozytywnych wy­chowawczo zbiorowości rówieśniczych w przestępcze bandy młodzieżowe opisane są wyczerpująco w podręcznikach psychologii rozwojowej i społe­cznej oraz mniej dokładnie w literaturze z zakresu socjologii wychowania.

Grupa rówieśnicza, szczególnie grupa rówieśnicza młodzieżowa tworzy określoną strukturę stosunków między osobniczych. Struktura grupy zawiera co najmniej trzy elementy tworzące istotę stosunków społecznych grupy:

-           układ hierarchii wewnętrznej grupy,

...