MATERIAŁOZNASTWO_PIGMENTÓW_I_SPOIW_MALARSKICH.doc

MATERIAŁOZNASTWO PIGMENTÓW I SPOIW MALARSKICH

Dr hab. Justyna Olszewska-Świetlik

TECHNOLOGIA I TECHNIKI SZTUK MALARSKICH

TECHNOLOGIA i TECHNIKA – istotna dziedzina wiedzy o twórczości plastycznej. Znajomość jej jest konieczna do poznania dzieła sztuki. Istnieją konkretne zasady wykonania zależne od techniki.

TECHNOLOGIA – zaznajamia twórcę z tworzywami jak i ze sposobami ich wykonania i przetwarzania na materiały, które są niezbędne do stworzenia dzieła sztuki. Dotyczy prawidłowego wykonania dzieła (prawidłowego zastosowania tych materiałów plastycznych).

TECHNIKA – dotyczy sposobu posługiwania się zdobyczami technologii w celu wykonania dzieła sztuki. To celowe, racjonalne, oparte na praktyce i teorii sposoby wykonania pracy w danej dziedzinie. Określa ją rodzaj materiału i sposób wykorzystania materiałów (narzędzia).

TECHNIKA = metoda + zamiary + sposób wykonania

Na przestrzeni wieków udoskonalała się metoda wyrobu materiału do wykonania dzieła. Niegdyś technologia miała wpływ na wykonanie – na technikę ( wobec dzisiejszych wyrobów „narzędzi”).

Artysta świadomie wybierał narzędzia i materiały do ukazania zamierzonego efektu + zasady obowiązujące w danym czasie.

Stratygrafia – budowa warstwowa - MALARSTWO SZTALUGOWE:

A1 - WERNIKS

B   - WARSTWA MALARSKA

B2 - laserunek

B3 - warstwa malarska

B4 - podmalowanie

B5 - imprimatura

C   - ZAPRAWA

C6 - izolacja

C7 - zaprawa

D   - PODOBRAZIE

D8 - przeklejenie

D9 - podobrazie drewniane

Stratygrafia – budowa warstwowa – MALARSTWO ŚCIENNE:

1. mur

2. zaprawa – intonako               

3. zaprawa           grunty                  warstwy tynku

4. zaprawa           podkłady

5. warstwa malarska

                                                                                                              1            2  3 4 5

Są techniki, gdzie w ogóle spoiwo nie występuje, przylegają na zasadzie ABCHEZJI – rysunek, sangwina, pastel.

Rodzaje technik:

- ze względu na użyty rodzaj : narzędzia, podobrazia, spoiwa

- czas powstania dzieła

- region, w którym powstało dzieło (np. dana szkoła)

- sposób opracowania dzieła np.w technice wielowarstwowej, ala prima (prima vista)-od razu.

W zaprawie nie używamy określenia pigmenty tylko wypełniacze!

Styl wykonania danego dzieła sztuki:

- artysta wybiera taką technikę jaka pozwoli mu wyrazić swe zamierzenia, bądź wykonuje je z materiałów narzuconymi z góry (cechy), jakie obowiązywały w danej epoce.

Ważne są: narzędzia, dukt pędzla, kierunek nakładania farby (krótkie lub długie pociągnięcia).

Sposób nakładania warstwy malarskiej:

- z widoczna fakturą -  grubo, impastowo

- z widocznym duktem pędzla lub innego narzędzia np. szpachli

Farba może być nakładana:

- kryjąco

- półkryjąco

- laserunkowo

Metoda malarstwa włoskiego ok. XIII-XIV w. – nakładanie kolejnych warstw przez kreski.

Malarstwo ikonowe – nakładanie plamą

Malarstwo inaczej wyglądało na grubo tkanym płótnie (np. o skośnym splocie).

Wiedza o technologii materiałów pochodzi ze źródeł pisanych. Ten cenny dorobek był przekazywany z pokolenia na pokolenie. Ściśle strzeżona – przekazywana wybrańcom. Zachowała się fragmentarycznie do dziś ze źródeł pisanych.

Najistotniejsze źródła pisane (od starożytności do czasów współczesnych):

·         „DE ARCHITEKTURE” dzieło WITRUWIUSZA

– I w.p.n.e. – rzymski architekt, inżynier wojenny, w służbie cesarza Oktawiana Augusta. Traktat zawarty w 10 księgach, które zawierają informacje związane z architekturą i technologią malarstwa i rzeźby polichromowanej. Kompendium wiedzy czasów starożytnych, miał wpływ na sztukę renesansu. Traktat Witruwiusza ukazał się w XV w. we Włoszech (1486r.)

·         „HISTORIA NATURALIS” – PLINIUSZA STARSZEGO

- I w.n.e. – także wydanie w j.pol. o tytule: „Historia naturalna” - informacje o artystach i o przyrodzie (dziedziny tj. botanika, antropologia, zoologia, fizjologia, archeologia, geografia, filozofia, mineralologia – materiały później wykorzystywane do stworzenia np. pigmentów. Wywarła wpływ na późniejsze traktaty i na sztukę nowożytną

·         Dzieło HERAKLIUSZA

- rękopis, 2 pierwsze księgi VIII – IX w. , 3 księga – XII w. Rękopis dot. III księgi – wielokrotnie kopiowany, a ta z której korzystamy teraz pochodzi z XIII w. , stąd te rozbieżności w datowaniu. Zawiera opis tradycji i sztuki bizantyjskiej (illuminatorstwo) à dla kons. Malarstwa

·         MANUSKRYPT z LUKKI

- VIII – IX w. , nazwa pochodzi od miasta, gdzie znajduje się rękopis. Opis tradycji bizantyjskich. Zawiera informacje dotyczące mozaiki. Szczegółowo opracowane elementy przygotowania, barwienia, łączenia, polerowania - wykonania mozaik. Także wiele informacji na temat barwienia skór i ich obróbki, materiałów używanych do illuminatorstwa, kamieniarstwa, materiałów służących do wykonania pergaminu, ksiąg.

·         Traktat MNICHA TEOFILA

- XI – XII w. – przetłumaczony na j.pol., wydany w 1880r. w Krakowie, 2 tłumaczenia: Żebrowskiego pt.”Teofila kapłana i zakonnika o sztukach rozmaitych ksiąg”, i ks.Stanisława Kobielusa.

·         RĘKOPIS BOLOŃSKI – malarstwo miniaturowe

·         Traktat CENNINO CENNINI

- przełom XIV – XV w. – ukończony w 1437r., tłumaczony na j.pol. Pt.” Rzecz o malarstwie” Wrocław 1955r.

Zawiera wszystkie informacje dotyczące materiałów, technik złocenia, technik malarskich, produkcji pergaminu i skóry, sposoby określania pigmentów i pełny zakres NAZEWNICTWA.

·         MANUSKRYPT BOTZ von RUFE – malarstwo illuminiatorskie

·         Traktat HERMENEJA DIONIZOSA

- tłumaczony na j.pol. – dotyczy techniki malarstwa bizantyjskiego – IKONOWEGO. Księga z góry Atos – napisana po grecku, wielokrotnie kopiowana.

Do XVI w. źródeł pisanych jest mniej , później pojawiało się ich coraz więcej, nie tylko o technologii sztuki, ale też o teorii sztuki.

W czasach nowożytnych artyści pisali traktaty, np. Leonardo da Vinci, a także artyści holenderscy.

W epoce baroku nastąpił natłok źródeł – pisanych przez artystów i teoretyków sztuki, np. Georgio Bazanii (w j.pol.)

Ważna jest teraz dla nas perspektywa patrzenia artystów na SZTUKIE ;)

Traktaty te zawierały m.in.:

- sposób otrzymywania holenderskiej bieli ołowiowej

- sposób otrzymywania czerwonego laku – z insektów koszenili – Adrianusa

- opis destylacji cynobru w Antwerpii

- zasady malowania martwych natur – manuskrypt Wiltschut’a

- zestaw kolorów wg traktatu De Mayerze

- badanie poszczególnych materiałów, pigmentów, technik – to pozwoli nam rozpoznać dzieło, np. jakie materiały zostały

  użyte, a także określić autora, szkołę, region, czas i epokę powstania dzieła.

Rozpoznanie dzieła sztuki wymaga działań interdyscyplinarnych, czyli wiadomości dotyczące dzieła sztuki, techniki i technologii.

Tubki malarskie wynalezione pod koniec wieku XIX wcześniej były zastępowane np. woreczkiem skórzanym lub pęcherzem zwierzęcym. Nie były przetrzymywane długo, bo się szybciej psuła tracąc swe wartości.

Wielkość ziarna, siła krycia farb – jest zależna od metody produkcji farb.

Obecnie farby mają ten sam skład, ale dodawane są do nich specjalne modyfikatory mające na celu przedłużyć trwałość farb.

Dawniej tzw. terminator ucierał kamiennym kurantem farbę ze spoiwem (scena z obrazu „Pracownia malarza”).

PIGMENTY I BARWNIKI

Pigmenty i barwniki pochodzenia naturalnego, naturalne glinki, minerały – pozyskiwano z natury, a także barwniki pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego.

Później starano się pozyskać barwniki w sposób sztuczny – chemiczny.

Terminologia:

·         PIGMENT – od łac. pigmentum – substancje barwne naturalne i sztuczne, nierozpuszczalne w spoiwach wodnych i olejnych

·         BARWNIK – substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego nadająca trwały kolor podłożu lub substancji, w większości rozpuszczalne w spoiwach wodnych i olejnych

·         FARBA – mieszanina pigmentów lub barwników ze spoiwem służąca do malowania

< po wyschnięciu to już nie jest farba tylko warstwa malarska!!!>

Nie można zamiennie używać barwnik i pigment!!!

Różnią się tym, że pigmenty są nierozpuszczalne w wodzie i oleju, a barwniki są rozpuszczalne!!!!!

BARWY ŚWIATŁA:

Pierwotne barwy światła:

Podstawowe:

Czerwony – MAGNETA

Żółty

Błękit – NIEBIESKI CYJANOWY

Zmieszane ze sobą podstawowe kolory pigmentów tworzą kolory WTÓRNE

Czerwień + żółty = pomarańczowy

Błękitny + żółty = zielony

Błękitny + czerwony = fioletowy

Żółty jest kolorem dopełniającym

Charakterystyczne cechy pigmentów:

- trwałość

- zdolność krycia

- intensywność barwy

- ziarno pigmentu

- zużycie spoiwa

- właściwości trujące

..nie ciemniały, nie jaśniały, na barwniki działaja czynniki naturalne:

- światło ( zmiany barwne składowych barwników organicznych, a także na pigmenty nieorganiczne)…..?

- wilgoć (wpływa na jakość – niektóre glinki mają zdolność absorpcji wilgoci – używane jako podkłady do pozłotnictwa)

- gazy – tlenki z powietrza – część z tych gazów wchodzi w reakcje z pigmentem powodując ciemnienie pigmentów zawierających ołów; działanie siarkowodoru, także działanie substancji zawierających miedź)

Błękit pruski pod wpływem zasady zmienia barwę na czerwona!!!

Ultramaryna z środowisku kwaśnym

Wiele pigmentów nie można było ze sobą mieszać, bo wchodziły między sobą w reakcję chemiczne.

Zdolność krycia pigmentu – współczynnik załamania światła n jest wielkością wyznaczona stosunkiem kąta padania α , a kątem padania β – różnica między załamaniem światła

Schematy światła odbitego:

à Farby ze spoiwem o niższym współczynniku załamania światła kryją silniej od farb ze spoiwem o wyższym współczynniku załamania

     światła     

- od warstw malowidła wykonanego w technice wielowarstwowej z laserunkami

- od powierzchni malowidła

* Spoiwa wodne - ok. 1,34 – większa siła krycia – niski współczynnik załamania światła

* Spoiwa olejne -  1,48 – 1,50 (zależne od oleju) – wszystkie farby utarte ze spoiwem olejnym mają mniejszą siłę krycia niż farby wodne

* Spoiwa żywiczne i balsamy – 1,52 - jeszcze   bardziej przezroczyste

à Do LASERUNKÓW – używano spoiw olejno-żywicznych

!!! Skażenie spoiw olejnych !!! – czas powoduję wzrost współczynnika załamania światła stają się bardziej przezroczyste

XIV – XV – XVI w. – na jasnych zaprawach – później używano zapraw barwnych, które z czasem ciemniały – prześwitywanie ciemnego podłoża 

Ręczne ucieranie pigmentów ze spoiwem na kamiennej płycie przy użyciu tzw. kuranta.

- ucieranie pigmentu ze spoiwem za pomocą szpachli lub szklanego ucieraka

Zużycie spoiwa przez pigment top wielkość, którą potrzeba do wykonania farby

WŁAŚCIWOŚCI TRUJĄCE PIGMENTÓW

...