zmysly zmysly.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

TADEUSZ BOY-ŻELEŃSKI

Zmysły… zmysły…

… …

Wróciwszy w tym roku z urlopu, czułem, jak zawsze po powrocie z urlopu, przerażającą

Narkotyki

pustkę w głowie. Próbowałem wszystkiego, aby pobuǳić ospałą myśl: odbywałem for-

sowne¹ spacery, leżałem na kanapie z głową nisko, a nogami wysoko — nic. Zażywałem

kolę², zażywałem hormosperminę (ekstrakt jąder byka, znakomite podobno na intelekt)

— nic. Szukając deski ratunku, zapisałem się do kółka samokształcącego, którego każ-

Książka

dy członek obowiązuje się, wzorem dawnych ﬁlomatów³, przeczytać i zreferować jedną

książkę na miesiąc. Wierzajcie mi: przeczytać jedną książkę na miesiąc, to jest barǳo

trudno. Jak wybrać: czemu tę a nie inną? — skoro ze wszystkich tylko tę, to już w ogóle

nie warto żadnej… Tak wahając się, wszedłem do księgarni; postanowiłem zamknąć oczy,

wyciągnąć rękę i wybrać na los szczęścia. Traﬁłem na Delteila⁴. Skrzywiłem

się: nie lubię Don Juana, to dobre dla snobów. Co na ten temat można jeszcze powie-

ǳieć? Od czasu tezy psychoanalityka-dramaturga, zdaje się Lenormanda, że don Juan

był nieświadomym pederastą⁵, który, rzecz prosta, zmieniał kobiety, bo nie mógł znaleźć

w nich smaku, jakaż jeszcze koncepcja zdoła zaapować? Rad byłem natomiast z nazwiska

autora: słyszałem o Delteilu wiele, a nic jeszcze jego nie czytałem. I oto, biorąc książkę

do ręki, spostrzegłem koło niej drugą, p.t. (coś niby po naszemu

ł ), pióra Maryse Choisy⁶. Pomyślałem sobie: wezmę i tę, bęǳie na drugi mie-

siąc. Zwłaszcza, że tej Maryse (po naszemu Maryśka) Choisy coś znałem: prawda, to ona

napisała ms z s s — s z — wielki sensacyjny reportaż, dla

którego zebrania autorka, młoda doktorka ﬁlozoﬁi, wstąpiła, jako służąca, na miesiąc do

domu publicznego studiować tam życie. Nie wystudiowała nic specjalnie ciekawego, ale

narobiła wiele hałasu i zgorszenia, tak że przerobiono ten s z na sztukę

teatralną, nawet zabronioną przez policję. Z książki Maryse Choisy o Delteilu dowieǳia-

łem się, że ta badaczka domów publicznych jest — jak i Delteil zresztą — programową

„katoliczką”, bodaj czy nie m . To jest osobliwa rzecz z katolicyzmem lite-

Religia, Książka

ratów we Francji: faktem jest, że trzy czwarte książek tych neo-katolików powinno by

się znajdować na indeksie, gdyby indeks miał czas interesować się bieżącą literaturą. Ma

to swoje poważne tradycje: od Barbeya d'Aurevilly⁷ i Huysmansa⁸, którym zresztą Del-

teil poświęca swego . Książka ta przesycona jest żarem zmysłów, mimo że p.

Maryse broni gorąco swego umiłowanego Delteila od zarzutu deprawacji, pisząc: „Nigdy

nikt nie onanizował się po książce Delteila”. W ogóle formy, w jakich ta Maryse Choisy

(która się najwyraźniej w nim kocha) śpiewa swoje uwielbienie dla Delteila, są dość ory-

¹ sy — intensywny.

² — zawierająca kofeinę roślina uprawna, stosowana w produkcji napojów orzeźwiających i alkoholo-

wych.

³ m — tajne stowarzyszenie studentów i absolwentów Uniwersytetu Wileńskiego, którego pierwotnym

celem było samokształcenie, pomoc w nauce i ćwiczenie się w sztuce pisarskiej.

⁴ (–) — pisarz ancuski.

⁵ s — homoseksualista.

⁶ sy ys (–) — ancuska pisarka, zwolenniczka psychoanalizy.

⁷ y y s m (–) — ancuski pisarz, poeta i krytyk, uważany za prekursora

dekadentyzmu.

⁸ ysms s — właśc. Charles-Marie-Georges Huysmans (–), ancuski pisarz, począt-

kowo naturalista, później autor prowokacyjnych obyczajowo powieści, kojarzonych z dekadentyzmem.

ginalne: „Jest to inteligencja czysta, nie na sposób tego eunucha⁹ Kanta, ale na sposób

Boga” — pisze ta fanfaronka¹⁰ (od słowa ) katolicyzmu.

Mimo to, książka jej musiała mieć widocznie jakiś ﬂuid¹¹, bo pod jej wpływem spro-

waǳiłem sobie całego Delteila. I nie żałuję. Cóż za wirtuoz stylu! Co za orgie słów;

skojarzeń, sparzeń, kopulacji słów! Mały, kilkanaście stronic liczący agmencik y

ys jest czymś olśniewającym.

Tylko wciąż ta nieznośna bufonada „neo-katolicka”! To także jest charakterystyczne

Religia

dla neo-katolików: łączą wyraﬁnowaną zmysłowość z jakąś paradą samoogłupienia

Pascal¹². „ǲielę luǳi (pisze Delteil) na trzy kategorie: katolików, idiotów i bandytów,

ponieważ każdy, kto, nie wierząc w Boga, jest uczciwy, jest idiotą”…

Mówi to z taką stanowczością, że człowiek nie śmie nawet spytać o los kalwinów,

których podobno we Francji jest sporo…

Ale nie o tym miałem pisać. Właściwie, punktem wyjścia moich reﬂeksji było to, iż,

czytając książkę Maryse Choisy o Delteilu, traﬁłem na następujące zdanie: „Kwestia pod-

świadomości w sztuce staje się zatem w metaﬁzyce zagadnieniem głębszym, zagadnieniem

barǳo nowoczesnym: wielością rzeczywistości”.

Podskoczyłem na krześle: cóż ta ǳiewucha okradła naszego Chwistka¹³ z jego termi-

nologii? Ale nie: pani Maryse jest lojalna. Spostrzegam przypisek: „Czytaj w tej kwestii

Bertranda Russella¹⁴, Macha, i Leona Chwistka (pisze go: s ), który miał na ten

temat interesujący referat na kongresie ﬁlozoﬁcznym w Neapolu w r. ”.

Mój Boże, zaczerwieniłem się ze wstydu. Toż mam w szuﬂaǳie od roku

zzys Chwistka, oﬁarowaną mi przez samego autora, i trzebaż było dopiero, aby

przypisek spotkany we ancuskiej książce przypomniał mi, że jej dotąd nie otworzyłem.

Wiǳę, kochany analfabeto, który mnie czytasz, zdumienie na twojej twarzy: kto to jest

w ogóle Chwistek? Wstydź się, ǳikusie. Leon Chwistek, malarz, matematyk i logik, au-

tor zajmującej tezy ﬁlozoﬁcznej, znanej powagom europejskim, jest w świecie inteleklu-

alno-artystycznym postacią nader popularną. Urzędownie jest docentem czy profesorem

uniwersytetu lwowskiego. Jest teoretykiem nowych szkół malarskich. Czci go Tadeusz

Peiper¹⁵, St. Ign. Witkiewicz¹⁶ uważa Chwistka za „najtęższego logika w Europie”, mając

zarazem jego teorię za wierutny nonsens.

Ale znów nie o tym chciałem mówić. Chciałem mówić o zzys . Roz-

wĳam pakiet, i oto co uderza moje oczy: akwarela, którą pozwalam sobie tu reproduko-

wać.

Przypomniało mi się, jak żywe, owo popołudnie, spęǳone w domu Chwistka. Roz-

Sztuka, Nauka

mawialiśmy o rzeczach literackich czy ﬁlozoﬁcznych. Obcowanie z tą bogatą inteligencją

jest prawǳiwą rozkoszą. Równocześnie oko moje błąǳiło po ścianach. Uderzyła mnie

ǳiwna zmysłowość, bĳąca z porozwieszanych obrazów: spytałem artysty, czy to są jego

ostatnie prace. Ożywił się: wyjął tekę, jedną, drugą, trzecią, przesunął przed mymi oczami

— więcej niż bez osłonek — cały seraj¹⁷ odurzających piękności. Spojrzałem na Chwist-

ka: oczy jego błyszczały, cała twarz miała coś uduchowiono-zwierzęcego. Piękna żona

artysty, milczący świadek tej sceny, spoglądała na niego życzliwie. „Niech pan zachowa

ten obrazek na pamiątkę” — rzekł Chwistek i zawinął mi akwarelę wraz z egzemplarzem

zzys , z którą do ǳiś dnia przetrwała w moim sekretarzyku¹⁸.

⁹ — kastrat.

¹⁰ — dosł.: osoba zarozumiała.

¹¹ — według spirytystów: energia psychiczna.

¹² s s (–) — ancuski ﬁlozof i matematyk, po  porzucił nauki ścisłe na rzecz ﬁlozoﬁi

i teologii. Najważniejszym jego ǳiełem literackim są y .

¹³ s (–) — artysta, matematyk i ﬁlozof, czołowy teoretyk awangardowej grupy formi-

stów.

¹⁴ ss (–) — brytyjski ﬁlozof, matematyk i logik, a także ǳiałacz społeczny i eseista,

laureat Nagrody Nobla w ǳieǳinie literatury ().

¹⁵ sz (–) — polski poeta awangardowy, krytyk i teoretyk sztuki, założyciel czasopisma

„Zwrotnica” i autor hasła „Miasto-masa-maszyna”.

¹⁶ z sł y (–) — malarz, fotograﬁk, pisarz, dramaturg, ﬁlozof i teoretyk sztuki,

twórca Teorii Czystej Formy, znany z ekscentrycznego stylu życia.

¹⁷ s — pałac władcy w krajach muzułmańskich.

¹⁸ szy — biurko z umieszczonym na jego blacie elementem zawierającym szuﬂadki.

- Zmysły… zmysły…



A teraz kwestia godna zastanowienia. Jaki związek istnieje mięǳy tymi akwarelami

Chwistka a jego ﬁlozoﬁą, logiką, matematyką, i czy w ogóle istnieje? Sąǳę, że najści-

ślejszy; że to są po prostu różne formy emanacji tej samej istoty; tylko że w obecnym

stanie nauki nie ma sposobów ustalenia i zbadania tych związków. Ale, z drugiej strony,

nie ma powodu wątpić, że kiedyś stanie się to rzeczą dostępną i łatwą; że da się transpo-

nować¹⁹ objawy ducha na dowolną formę. Wówczas może niejedna teza matematyczna

czy metaﬁzyczna, przetransponowana w ten sposób, bęǳie przypominała kolekcję por-

nograﬁcznych pocztówek.

Zmysły, wszęǳie zmysły! Traﬁam na książkę sztandarowego katolika — orgia zmy-

słów! Biorę do rąk apologię jego czystości: autorką jej — reporterka s z .

Ta autorka s z przypomina mi pracę ﬁlozoﬁczną naszego pisarza, i oto ta

zzys , gdy ją wyjmuję z opakowania, nastręcza mym oczom widok zdolny

rozpłomienić pożar w sercu najbarǳiej zużytym. Zmysły, wszęǳie zmysły! Czy nigǳie

im nie ujdę, czy nigǳie się przed nimi nie schronię? Jako odtrutkę biorę do ręki ostat-

nią pociechę mego życia, Jakuba Wojciechowskiego yys łsy , którego

rzeźwa prostota wróży krynicę²⁰ duchowego zdrowia. Otwieram i czytam, przebóg!

„I zaledwie zem się rozewlek i do łóżka wsed, to zem zapomniał światło zakręcić,

Seks

bo my tam mieli światło elektryczne, to zem musiał jeszcze raz wyjść z łóżka i światło

zakręcić. I kiedy zem po raz drugi wsed do łóżka i zaledwie zem się położył, to już moja

gospodyni drzwi otwarła i sie do mego pokoju pakowała. I jeno²¹ miała na sobie ładny

biały spodnik, i już go ze siebie zwlekła i do mego łóżka wchoǳi. I ja zem się też do ściany

dali poszuwnuł i ona się do mnie położyła. I mnie to się zimno i gorąco odrazu zrobiło,

ale już mi się jakoś moja ręka pod jej szyje dostała i ona mówi do mnie, ze już dawno też

ty sposobności nie miała we dwóch spać. I już i mnie też ta miłościwa gorączka wziena

i do ni mówię: No to pewnie zacznemy. A ona to mi odpowiada: ss ²²”…

To już istne urzeczenie: zmysły, wszęǳie zmysły! Zstąpcie, płomienie z nieba, i po-

chłońcie tę Sodomę²³!

Leżą przede mną dwa grube tomy sprawozdania z dwóch ostatnich kongresów Światowej

Ligi Reformy Seksualnej, w Londynie i w Wiedniu. Miałbym ochotę o nich pomówić,

ale wiǳę na twarzy niejednego czytelnika zdumienie. Co to znów za reforma seksualna?

Co tu jest do reformowania?

Chcesz wieǳieć, co to jest reforma seksualna? Spojrzyj dokoła siebie. Życie przepro-

waǳa ją co ǳień. Sam powieǳ, czy podobne jest do tego, jakie było przed kilkunastu

laty? Idź na plażę, do kawiarni, spójrz na taniec, na strój kobiecy, posłuchaj rozmów.

I spróbuj potem wziąć do ręki powieść sprzed lat dwuǳiestu, zajść do teatru na przed-

wojenną sztukę. Jakże absurdalny, jak niepotrzebny wyda się niejeden najdramatyczniej-

szy konﬂikt bohaterów! Ewa i Łukasz z z ²⁴ sieǳieliby ǳiś przytuleni do

siebie w lóżce w Adrii²⁵, zamiast żeby on miał jechać po rozwód do Rzymu, zostawiając

ją w małym miasteczku, bez grosza, w ciąży, na pastwę rozpaczy i zbrodni.

Zatem zwycięstwo nowych form życia, sielanka? No… niezupełnie. Bo oto ulice wciąż

pełne są prostytutek szczutych przez tajną policję, która równocześnie z nich żyje. Wciąż

zachoǳą jeszcze do domów publicznych bogobojni młoǳieńcy, szanujący ǳiewiczą cześć

swej narzeczonej i w rezultacie często dokumentujący ten szacunek wniesioną w małżeń-

stwo chorobą weneryczną. Wciąż zdarza się, że bezdomna ǳiewczyna dusi ǳiecko i iǳie

przed sąd przysięgłych, w którym może zasiadać jej uwoǳiciel, ale w którym nie ma

ani jednej kobiety. Wciąż nikt nie uświadamia młodego chłopca ani nim nie kieruje,

ale gdy znajdą u niego bądź podejrzaną chorobę, bądź też… środek ochronny, wyrzucają

¹⁹ s (z łac.) — przekładać.

²⁰ y — źródło.

²¹ — tylko.

²² ss (niem.) — no chodź.

²³ m — biblĳne miasto, położone nad Morzem Martwym, które Bóg spalił deszczem ognia i siarki,

karząc mieszkańców za rozpustę.

²⁴ z — powieść Stefana Żaromskiego z  roku, uznawana za skandalizującą.

²⁵ — słynny warszawski lokal, otwarty w r. .

- Zmysły… zmysły…



go ze szkoły. Rozwody są zjawiskiem najpotoczniejszym, ale za cenę — nie mówię już

oszustw, krzywoprzysięstwa lub zmiany religii, bo ta cena mogłaby się komu wydać dość

przystępna— ale za cenę grubych pienięǳy, które, jak wiadomo, nie wszyscy mają do

rozporząǳenia. Kobieta niezamężna lub opuszczona przez męża może usychać z tęsknoty

za macierzyństwem, konwenans nie pozwoli jej mieć ǳiecka; ale w tym samym domu,

w suterynie²⁶, inna kobieta roǳi piętnaście razy, rok po roku, roǳi i grzebie, grzebie i ro-

ǳi, zmieniając dom dla siebie i dla swoich bliskich w piekło. Nieślubne ǳieci, wyzute²⁷

z praw, napiętnowane wzgardą, wciąż pomnażają armię zbrodni. Lekarzowi, pod grozą

złamanej egzystencji i kary więzienia, nie wolno ratować od samobójstwa nieszczęśliwej,

ale w zamian za to przemysł spęǳania płodu w najokropniejszych warunkach uprawiają

bezkarnie legiony babek…

Można by ciągnąć ten rejestr barǳo długo jeszcze; ale i to może wystarczy, aby wska-

zać, że nie wszystko ǳieje się najlepiej i że zostało jeszcze coś nie coś do „zreformowania”.

I nic ǳiwnego chyba, że znaleźli się luǳie, którzy zadają sobie pytanie, w imię czego luǳ-

kość tak pastwi się sama nad sobą i czy nie dałoby się zaraǳić czego na te jej niedole.

Tak powstała my s .

Polska

Rozwój tej młodej organizacji jest barǳo znamienny. Gdy zawiązała się w Berlinie

w r. , reprezentowało ją kilka jednostek. Osiem lat upłynęło, zanim odbył się w Ko-

penhaǳe w r.  drugi kongres przy uǳiale trzyǳiestu osób. Następny w Londynie

skupił ich już dwieście, w tym szereg znakomitych uczonych i pisarzy; ostatni, w Wied-

niu, liczył z górą dwa tysiące uczestników. Reprezentowane były tam wszystkie kraje, od

Islandii po Japonię; Włochy Mussoliniego i Rosja sowiecka, Czechosłowacja i Hiszpania,

Anglia i Niemcy. ył m — rzecz charakterystyczna — y s

Rozdźwięki mięǳy życiem płciowym a oﬁcjalną etyką i pisanym prawem istniały za-

wsze. Poza coǳiennymi katastrofami w życiu, objawiały się one — w literaturze. Pisarze

bywali tu pionierami nowych pojęć. U nas, co prawda, mniej niż gǳiekolwiek. W okresie

tworzenia się nowoczesnych społeczeństw — cały wiek XIX — wielcy pisarze nasi by-

li tak pochłonięci zagadnieniami bytu narodowego, niepodległości, trwania, że niewiele

uwagi mogli poświęcić tej polityce najbarǳiej „wewnętrznej”. Tak samo i społeczeństwo.

Pojęcia, o które gǳie inǳiej toczą się walki od ǳiesiątków lat, u nas ledwo zaczynają

świtać. Tym można sobie poniekąd tłumaczyć brak uǳiału Polski w tej światowej Liǳe

i brak analogicznej organizacji u nas, mimo że skądinąd sytuacja nasza tym barǳiej zda-

wałaby się jej sprzyjać. Czyż nie jesteśmy w fazie tworzenia podstaw naszej przyszłości,

układania kodeksów i paragrafów? Mniej skrępowani przeszłością, tym barǳiej powin-

niśmy wytężyć słuch na wołania życia.

Mniej skrępowani? Tak by się zdawało. Na gruncie nieprzeoranym przez pisarzy tym

obﬁciej pleniły się obłuda i konwenans, którym zabieǳone i nieśmiałe społeczeństwo

nauczyło się zbyt wiele poświęcać.

Przyczyn, dla których reforma seksualna teraz właśnie dojrzała do roli czynnej, można

by wyliczyć wiele.

Wojna, która, siłą rzeczy, jest najostrzejszą rewizją wszystkich konwenansów obycza-

jowych, spowodowała głębokie zmiany, których już cofnąć się nie da. Usamoǳielnienie

kobiet, rozszerzenie sfery ich pracy i zarobkowania. Demokratyzacja społeczeństw, ro-

snąca śmiałość i poczucie praw do życia w masach. Renesans ciała luǳkiego. Postępy

w opanowaniu ciąży. Nauka wreszcie, która coraz więcej wagi przyznaje sprawom seksu-

alnym, przesuwając je w nieznane wprzód sfery podświadomości.

Przewrót pojęć odbywa się tak szybko, że prawa nie mogą mu nadążyć. Często prawo

odgrywa wręcz rolę smutną i pocieszną razem: bezsilne, aby coś pomóc, ma dość siły,

aby szkoǳić. Nie uleczy np. prawo ani jednego homoseksualisty, ale pomnaża ich licz-

bę o kadry „normalnych” spekulantów, wyzyskujących paragra do celów szantażu. Nie

zapobiega ani jednemu poronieniu, ale sprawia, że odbywają się one w najopłakańszych

warunkach. Same prawa znajdują się zresztą pod naciskiem innych czynników. Tak np.

gotowy od dawna projekt polskiego ustawodawstwa małżeńskiego spoczywa od paru lat

²⁶ sy — ǳiś: suterena, tj. kondygnacja mieszkalna poniżej parteru.

²⁷ yzy z z (daw.) — pozbawiony czegoś.

- Zmysły… zmysły…



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: