znasz li ten kraj.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

TADEUSZ BOY-ŻELEŃSKI

Znasz-li ¹ ten kraj?… ²

( )

  

Kiedy, z okazji przedmowy do nowego wydania ek i ćwierćwiecza Zielne alnika ,

zamyśliłem się nad dawnym Krakowem, uczułem, że temu miastu należałaby się osobna

monograﬁa. Bo Kraków, taki jakim go splot warunków uczynił, to było najoryginalniej-

sze miasto pod słońcem, z pewnością unikat na kuli ziemskiej wszech czasów. Już pod

względem geograﬁcznym położenie jego było osobliwe. Wciśnięty w sam kąt Galicji,

odcięty granicą od całego niemal rakskie , które mieściło się w zaborze rosyjskim,

odcięty drugą granicą od przemysłowego zagłębia na Śląsku, wyǳieǳiczony ze swej sto-

łeczności — bodaj galicyjskiej — przez Lwów, wgnieciony w plan twierǳy austriackiej

z zatamowaniem ruchu budowlanego przedmieść, Kraków podcięte miał wszystkie moż-

liwości materialnego rozwoju. Był co się zowie małym miastem. W epoce gdy choǳiłem

do szkoły, uczyłem się w statste Austrii, że Kraków ma  tysięcy mieszkańców. Z po-

czątkiem wieku XIX-go miał ich podobno osiem… Oto losy dawnej stolicy Jagiellonów.

Mimo to, nigdy Kraków nie abdykował ze swej stołecznej roli; przeciwnie, wytworzone

przez niewolę warunki bytu oblekły go w insygnia nowej królewskości; dane mu by-

ło aż do lepszych czasów przechowywać pewne wartości duchowe, zdławione w innych

ǳielnicach.

Wszystko to razem robiło z Krakowa osobliwy stwór. Można by zaryzykować jedno

porównanie. Jak wiadomo, Paryż rozkłada się na dwóch brzegach Sekwany, przy czym

terminy rie ae , rie rite buǳą pewne pojęciowe i wzrokowe kompleksy. Otóż,

Kraków, tak geograﬁcznie, jak metaforycznie, był cały — lewym brzegiem. Były tam

— niby ar aint-erain — stare arystokratyczne pałace. Snuły się po nim —

jak w okolicach aint-lie — kwe, sutanny i czarne kapelusze. Były poważne mury

Akademii, birety i togi; roje młoǳieży wysypywały się z uniwersyteckich gmachów. Była

i ǳielnica artystów, gǳie kwitły sztuki piękne i gǳie, w zaciszach pracowni, uzbrojone

w węgiel młode dłonie kopiowały, częściej co prawda gipsowe niż żywe modelki. Były

i wąskie uliczki, ciche, cichutkie; i malownicze zakątki i stare kościoły; — to był lewy

brzeg, wcale imponujący; nie powstyǳiłaby się go żadna stolica. Ale na tym był koniec:

gdy na prawym brzegu Sekwany huczy cały nowoczesny, bogaty, ludny, modny Paryż, na

prawym brzegu Wisły były tylko — Dębniki.

Ale co tu wspominać Paryż. Ot, taki Lwów, to był szczęściarz! Austria zrobiła go, licho

wie za jakie zasługi, stolicą; był sieǳibą Sejmu, Wyǳiału krajowego, Namiestnictwa, co

za tym iǳie skupiał tysiące interesów. Położony w ogromnej połaci kraju, która stanowiła

jego dopływ naturalny, w żyznej ziemi podolskiej, miał w dodatku w pobliżu na okrasę

— naę! Toteż Lwów (w porównaniu z Krakowem i na miarę zabieǳonej przez Austrię

Galicji) kipiał życiem; banki i banczki wyrastały i pękały jak bańki mydlane, handel ze

wschodem, interesy, interesiki, humor, rozmach, wesołość. Lwów oǳnaczał się przy tym

szczęśliwym połączeniem krwi: polskiej, rsiskiej (jak wówczas się mówiło), ormiańskiej;

— śliczne i chętne życiu kobiety, śpiewność, muzykalność, ogień w żyłach. (Trzy czwarte

¹ znasz-li (daw.) — czy znasz; ǳiś popr. pisownia: znaszli.

² Znasz-li ten kraj?… — w wydaniu źródłowym ﬁguruje  ilustracji. W niniejszym wydaniu ich podpisy

podano w odpowiednich miejscach w przypisach.

śpiewaków i śpiewaczek dawał Polsce Lwów). Toteż Lwów patrzał z politowaniem na

cichy i ubożuchny Kraków, gdy Kraków, z wyżyn swych kulturalnych świetności, patrzał

na Lwów niby podupadły wielki pan na dorobkiewicza. Ale faktem jest, że we Lwowie

był inny klimat.

Klimat… Pisząc o Krakowie w na Ziei , Przybyszewski maluje Wisłę, jak pły-

nie leniwo, powoli, i zieje zarazą malarii na miasto. Czy ta przenośnia miała jakiś realny

podkład lekarski? To pewne, że w Krakowie był jakiś organiczny smutek, jakaś, można

by rzec, inekja smutku. Czy tu ǳiałały czynniki psychiczne, czy warunki materialne,

czy w istocie jest coś w klimacie?

To przytłumione życie, bez niespoǳianek, bez ryzyka i bez możliwości, wycisnęło

na Krakowie swoje piętno. To nie było miasto miłosne, jak Lwów. Gdy we Lwowie na-

wet stracenie mordercy opiewano skoczną piosenką „Wiǳisz Lewicki, co miłość może

— w zimnej mogile kochanki trup” (na nutę: „Ach, ta trójka”), Kraków był niemy, nie

śpiewał; co najwyżej pĳany murarz, wracając z szynku, darł się fałszywie; „Iǳie murarz,

iǳie, walca wygwizduje — a wesz po kołnirzu — a wesz po kołnirzu — marsia śpaciru-

je”… Piszę to, aby podkreślić ǳiwaczność naroǳin piosenki w Zieln alnik . Ten

wybuch wesołości, który poszedł na całą Polskę właśnie z tego Krakowa, był niewątpliwie

paradoksem; otóż, życie Krakowa składało się z samych takich paradoksów.

Było smutne. Ta sfera, która wówczas nadawała mu ton — arystokracja, w ubożuch-

nym Krakowie będąca zarazem jedyną ltkraj — żyła dość eksterytorialnie, w swoich

pałacach, w klubie, za granicą wreszcie. Mieszczaństwo trzymało się w stylu ieer-ajer ,

dość świętoszkowatym. Jeżeli była tak zwana „rozpusta”, to nie szumna, robiąca ruch,

dająca żyć setkom luǳi, ale wstydliwa, pokątna, brzydka. I tutaj niszcząco ǳiałała na

Kraków bliskość Wiednia. Flaszki wina nie wypił taki łyk³ l ⁴, ale jechał na nią pod

jakimś szanownym pozorem do„Widnia”. Oczywiście, ta abstynencja fatalnie ǳiałała na

życie miejscowe. Nie da się opisać, na jak niskim poziomie stał krakowski „półświatek”.

I ǳiewczęta wysypujące się z „cygarfabryki” niewiele doprawdy miały z Carmeny, żarła je

bieda i blednica, brak zalotności był uderzający. Może znów ten brak zalotności ǳiewcząt

był jedną z przyczyn biedy Krakowa; nie dawały owej podniety, która każe mężczyźnie

zdobyć pieniąǳ czy wydźwignąć się ponad swój stan za wszelką cenę. Jeżeli tak było, źle

spełniały swoje przeznaczenie kobiece, którym jest wywoływać ruch wstępujący klas oraz

ożywiać obrót pieniąǳa. Toż samo, ładne a bezposażne ǳiewczęta ze sfer mieszczańskich

z rezygnacją poddawały się staropanieństwu, którego panna z „dobrego domu” nie mogła

wypełnić nawet pracą zarobkową. Ach, te tragiczne pary — matka z córką — obchoǳące

przez całe lata plantacje, coraz starsze, coraz kwaśniejsze!

W ǳień jeszcze Kraków miał jakieś pozory życia, nie barǳo zharmonizowanego

Wieczór

zresztą z jego murami; za to w nocy mury brały właǳtwo nad człowiekiem. Z ude-

rzeniem ǳiesiątej krakowianin, oszczędny z musu, chronił się do domu przed goǳiną

tradycyjnej szer , oszczęǳając na stróżu niemniej tradycyjną szstk . Zdąży, nie zdąży…

Zdążył: zdyszany dopadł bramy, zanim niechętnie spoglądający na ten wyścig stróż zdołał

ją zamknąć, i za chwilę już wyǳwaniały ową ǳiesiątą cztery wieżowe zegary, otrębywał

ją hejnał mariacki na cztery strony maleńkiego świata. Na opustoszałej ulicy zostawał

jedynie policjant i ta samotna „kokotka⁵”, której — jak opiewała jedna z piosenek zki

krakskiej — nie pozostawało nic, jak rozkochać się w romantycznym pięknie tego mia-

sta umarłych. Ale niebawem wsiąkała w mury i ona, wyłaniał się stróż nocny z halabardą,

można było mniemać, że się jest, het, w wiekach średnich.

Bo zważmy, że stosunek Krakowa do swoich murów był zgoła odmienny niż w in-

Miasto, Historia

nym nowoczesnym mieście. Wszęǳie odbywa się w ciągu lat walka mięǳy kamieniem

a człowiekiem, życiem a przeszłością. Miasto wykipia⁶ niejako z garnka swoich murów,

rozlewa się szeroko, tworzy sobie nowe ǳielnice, zostawia zabytki na boku. Kraków do

barǳo późna cały niemal zamknięty był w przestrzeni dawnych murów, których pa-

miątką została Brama Floriańska wraz z Rondlem, wskazówką topograﬁczną plantacje,

³ k (daw., pogard.) — mieszczanin.

⁴ l (łac.) — na miejscu.

⁵ kktka a. kkta — kobieta lekkich obyczajów; prostytutka; tu w tekście umieszczono ilustrację z pod-

pisem: kta krakska (patrz ka ), rys. K. Frycz.

⁶ kiia — ǳiś popr.: kipi.

 - Znasz-li ten kraj?…



a które wypełniała siatka starożytnych ulic z węzłami kościołów. W Krakowie człowiek —

w znaczeniu życia materialnego — był za słaby, życie za wątłe, mury raz po raz zwyciężały.

Nie bez walki: och, nie. Ta stolica ǳiwnego nabożeństwa miała w sobie szczególną

żywotność. Nigdy, nawet w najcięższych opresjach, nie zgoǳiła się zostać po prostu ma-

łym miastem, tak jak ǳiś za nic nie goǳi się zostać prowincją, wasalką Warszawy. Raz po

raz stwarzała sobie formy, czasem ǳiwaczne, w których manifestowała swoją odrębność,

uǳielność. Ale walka z murami była trudna.

Nic w tym mieście nie było takie, jak gǳie inǳiej. Pory roku znaczyły się tam ob-

Obrzędy

rzędami. Groby, nabożeństwa majowe. Boże Ciało, lajkonik, wianki, pasterka, w ogóle

wszelkie uroczystości odgrywały w życiu Krakowa nieproporcjonalnie dużą rolę. Rozwi-

jał się zmysł dekoracyjny. Po rezurekcji we wszystkich salonach rozmawiało się o tym,

jak rzeliznie wyglądał biskup Dunajewski z infułą na srebrnych włosach. Mówiło się

o nim, jak gǳie inǳiej o aktorce. Osobliwym zbiegiem spotęgowała jeszcze tę naturalną

skłonność sytuacja polityczna Krakowa, czyniąc zeń uprzywilejowane miasto narodowych

obchodów, przedsionkiem do Skałki i Wawelu.

Przebierano się też przy lada sposobności. Jeszcze w ǳieciństwie pamiętam paru lu-

ǳi, którzy choǳili stale w kontuszu, przy szabli; inni w czamarach⁷. Mieszczanie kładli

insygnia cechów lub króla kurkowego, profesorowie togi, sokoli⁸ swoje dołmany⁹ i pę-

telki, ludowcy sukmany; wciąż coś święcili, grzebali, witali… To doktorat s asiiis

eratris , to Trzeci maj, to pogrzeb Mickiewicza, to przyjazd arcyksięcia. Tarnowskie-

mu przez trzy lata przedłużano rektorat, bo były w programie jakieś obchody, a nikt tak

twarzowo nie wyglądał w toǳe. Kiedy szkołę Sztuk Pięknych przemieniano w Akade-

mię, pierwsza rzecz, która się nasunęła, to były togi i gronostaje. Zapewne, wszęǳie są

jakieś obchody, ale rozpuszczają się w strumieniu żywego życia, tutaj miasto żyło nimi jak

narkotykiem. W ogóle nigǳie tyle co w Krakowie nie żyło się wyobraźnią, a tak mało

realnie. Życie było marzeniem, gapieniem się, jeżdżeniem przez imaginację na wszystkie

koronacje.

I stosunek do przyrody był odrębny. Słońce czuło się tam nieswojo, buǳiło smutek.

Słońce, Księżyc

Oświetlało niedyskretnie nęǳę życia, twarze kobiet zabieǳone i wyblakłe, niemodną,

nicowaną i cerowaną oǳież. Za to księżyc był jak u siebie w domu, cudownie harmoni-

zował z pejzażem wąskich ulic i zaułków, miał jakieś powinowactwo z ludźmi. Kraków

to było lunatyczne miasto. Nigdy poza Krakowem nie pamiętam, abym się interesował

księżycem; w Krakowie pełnia nie dawała mi spokoju, wypęǳała mnie z domu. Nigdy

nie słyszałem o lunatykach, w Krakowie opowiadano o nich raz po raz.

Noc w Krakowie miała swoje widmo. Był nim malarz religĳny, Franciszek Krudow-

ski, tajemniczy człowiek, odludek niewiǳialny w ǳień. Za to w nocy, jakąkolwiek ulicą,

o którejkolwiek goǳinie się przechoǳiło, wyrastała nagle z mroku wysoka postać Kru-

dowskiego. Doprawdy, można było podejrzewać, czy on nie ma daru rozszczepiania się

(czemu by nie?) i czy nie pojawia się naraz w kilku miejscach.

To był ten dawny Kraków mego ǳieciństwa. Kraków mojej młodości już był in-

ny. Z murów tych jak czarami zaczęły puszczać nowe pędy. Z salonów i zakrystii ży-

cie wymknęło się na ulicę, zaczęło szumieć po kawiarniach. Młoǳież, której przedtem

w Krakowie się nie czuło, wyroiła się pelerynami. Na lewym brzegu Wisły wykwitło

nowe dla Krakowa zjawisko — cyganeria. I gdybyż jedna! Niemal równocześnie oglądał

Kraków cyganerię malarską, cyganerię Pawlikowskiego, cyganerię Zapolskiej, cyganerię

Przybyszewskiego, cyganerię bronowicką, ba, można by powieǳieć, cyganerię Lutosław-

skiego i Daszyńskiego, nie licząc cyganerii studenckiej, wzmożonej młoǳieżą chroniącą

się raz po raz zza kordonu¹⁰ i falangą młodych ǳiewcząt, pierwszy raz dopuszczonych do

studiów uniwersyteckich. To była jedna z najenergiczniejszych odmłaǳających „kuracji

Steinacha”, jakie kiedy wiǳiano.

Wszystko to się przewaliło. Zieln alnik był „kropką nad i” tej przemiany starego

Krakowa. Radosnym uświadomieniem. Podłożeniem wszystkich tych zdarzeń pod muzy-

kę piosenki. Szturmem do księżyca. Życie brane w pigułkach. Co parę tygodni jedna noc.

⁷ zaara (daw.) — roǳaj płaszcza, noszony przez mieszczan i chłopów w XVI-XVIII w.

⁸ skli — tu w tekście umieszczono ilustrację z podpisem: k (rys. W. Jarocki) z „Liberum Veto”.

⁹ an a. lan — daw. kurtka wojskowa.

¹⁰ zza krn — tu: z innych zaborów.

 - Znasz-li ten kraj?…



Kilka goǳin cudownej złudy, że ta igraszka zbratanych z sobą Sztuk jest pianką płynącą

po szerokiej rzece, że ten szampan, który się perli w kubkach, jest normalnym napojem

przyzwoitego człowieka, że tam za ścianą śpi wielkie miasto, które zbuǳi się rano pełnią

życia… I w istocie, kiedy się człowiek rozejrzał po sali, można było mieć złuǳenie. Go

za interesujące pyski! Talentu, inteligencji tyle, że można by nimi obǳielić całą Polskę.

Dajcie im tylko ów „punkt oparcia”, którego się daremnie dopraszał Archimedes.

Pamiętam jedną taką noc, po której rano cała gromadka michalikowa wysypała się na

ulicę. Ranek był brudno-szary. Wieża Floriańska, zawiana trochę, chwiała się na nogach,

jak to uwiecznił zzie w swoim esku.¹¹ Wieża mariacka też miała koronę na bakier.

Baby w krasnych chustkach ciągnęły z dworca kolei z koszykami na targ. Olbrzymiego

Witolda Noskowskiego, w matowym półcylinderku i w potężnej szubie z peleryną, ca-

łowały, przechoǳąc, w rękę, brały go co najmniej za kanonika. Poza tym było pusto.

Kokotka — miejmy naǳieję — spała już dawno. Szliśmy ulicą Floriańską, Rynkiem,

Groǳką, mĳając kościół Panny Marii, kościół świętej Barbary, kościół świętego Wojcie-

cha, kościół Dominikanów, kościół św. Piotra i Pawła, kościół św. Iǳiego, kościół św.

Andrzeja, katedrę, aż nad samą Wisłę. Płynęła szara, mała, zbiǳona, trochę śmieszna.

Za nią, w oddali, majaczyło kilka domków. Prawy brzeg Wisły. Dębniki.

Ten prawy brzeg Wisły i to, ze ta nie , to był dramat krakowskiego życia.

  

W poprzednim szkicu o starym Krakowie wspomniałem o walce murów z żywymi ludź-

mi. Ta walka to nie jest tak prosta rzecz: i mury, i luǳie to są rzeczy szanowne; po czyjej tu

być stronie? Istnieje ǳiś, w postaci specjalnych urzędów, ochrona murów przed ludźmi,

ale gǳie ochrona luǳi przed murami?… Od niedawna ǳiałają urzędy konserwatorów,

i to jest dobrze. Ale mimo woli nasuwa się myśl, gdyby takie urzędy konserwatorów

istniały od wieków, ile by pięknych rzeczy nie powstało. Duma Krakowa, jeden z jego

uroków i oryginalności — plantacje, zroǳiły się z nieprawdopodobnego wandalizmu:

powstały na miejscu zburzonych murów miasta. Poǳiwia się Wieżę Floriańską: dawniej

była taka na wylocie każdej prawie ulicy śródmieścia. Zburzono je. I samej Wieży Flo-

Wiatr

riańskiej omal nie zburzono, a warto zanotować czemu zawǳięcza, wedle tradycji, swoje

ocalenie. Mianowicie, w czasie debaty w raǳie miejskiej, gdy zagłada jej była postano-

wiona (zburzono wszak ratusz na rynku!), jeden z radnych zaoponował, motywując swój

protest tym, że pod kościołem Mariackim są i tak straszliwe wiatry; otóż, jeśli się zburzy

Wieżę Floriańską, przeciąg bęǳie nie do wytrzymania. Wiǳę, że się uśmiechacie: co za

głupstwo! Ale to nie było takie głupstwo i miało swoje racje. Czy wiecie, co to był wi-

cher pod kościołem Mariackim, a są tam w istocie wichry straszliwe? To było zgorszenie

wiernych dążących do świątyni, to była tragedia statecznych niewiast, sprawa ich powagi

i czci.

Ja to jeszcze rozumiem, ale na ogół jedno pokolenie nie rozumie drugiego. Nie trze-

Strój

ba patrzeć na dawność ǳisiejszymi oczami. ǲiś kobieta, w swoim grzybku na głowie,

w swoim rerr ¹², urąga kaprysom aury, zawsze może być wǳięcznie i schludnie ubra-

na, ładnie obutymi nóżkami przebierając po gładkim asfalcie. ǲiś moda jest demokra-

tyczna, na miarę luǳi pieszych i tramwajów. Ale jeszcze za moich czasów mody były

tworzone dla dam jeżdżących karetą, a przejmował je potulnie gmin choǳący na no-

gach. Wyobraźcie sobie ciężką suknię do ziemi, olbrzymi kapelusz z rozmaitymi kukury-

ku, strusiami, kolibrami, winogronami, całe wiszące ogrody na głowie, nogi w kaloszach,

z których się przez kilka miesięcy nie wyłaziło dla¹³ straszliwego błota, wyobraźcie sobie

to wszystko w słotę i wiatr, taki jaki bywał pod kościołem Mariackim, gǳie konﬁguracja

ulic stwarzała piekielną iście różę wiatrów! Wyobraźcie sobie kobietę unoszącą suknię,

w którą wicher dmie niby w żagiel, zǳierając równocześniez głowy kapelusz, odsłaniając

¹¹ iea lriaska zaiana tr iaa si na na jak t iezni zzie si resk — tu

w tekście umieszczono ilustrację z podpisem: aaret szaln do wiersza E. Leszczyńskiego malował K. Sichulski

(Z wnętrza cukierni Michalika).

¹² rerr — luksusowa brytyjska marka oǳieżowa; tu prawdopodobnie mowa o słynnym płaszczu typu

trencz tej ﬁrmy.

¹³ la — tu: z powodu.

 - Znasz-li ten kraj?…



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: