Richard Pipes, 'Patrymonialna Rosja' [w] 'Własność a wolność'(1).pdf

W naszym moskiewskim państwie Wielkiego Władcy oraz na

Syberii słudzy wszystkich rang służą naszemu Wielkiemu Władcy

z tej ziemi, a chłopstwo uprawia dziesięcinne pola i płaci rentę

gruntową, i nikt nie posiada roli za darmo.

Piotr Wielki 1

Mimo bliskości geograficznej, kulturowo-religijnej i etnicznej, rozwój społeczno-

polityczny Rosji był w znacznym stopniu odmienny od rozwoju tych dziedzin życia w –

nieodległych przecież – krajach Europy Zachodniej. Richard Pipes w swej pracy zwraca uwagę na

fakt, iż do 1991 roku „Rosjanie oraz inne narody, którym narzucili swoje panowanie, cieszyli się

znikomym zakresem praw obywatelskich i żadnymi (z wyjątkiem jednego dziesięciolecia 1906-

1917) prawami politycznymi.” 2 Autor zwraca ponadto uwagę na to, że absolutyzm rosyjski w swej

istocie był bardziej represyjny niż absolutyzm panujący w pewnym okresie w większości krajów

europejskich, do tego zaś utrzymywał się on najdłużej; w latach 1600-1861 zdecydowana „ (...)

większość Rosjan żyła zniewolona albo przez państwo, albo przez posiadaczy ziemskich,

przypisana do ziemi, pozbawiona prawnych środków ochrony przed swymi panami lub przed

urzędnikami państwowymi.” 3

Już na samym początku rozdziału autor pracy „Własność a wolność” odrzuca tezę o

uwarunkowaniu rosyjskiej skłonności do autorytarnych rządów czynnikami genetycznymi 4 .

Argumentem mającym popierać tę tezę jest przykład miasta-państwa Nowogrodu, które w XIV i

XV wieku „wchłonęło” znaczne obszary północnej Rosji, przyznając swoim „obywatelom”

znaczny zakres praw i przywilejów. Przy uznaniu słuszności tezy o genetycznym uwarunkowaniu

autorytaryzmu w Rosji, sytuację taką można by uznać za niemożliwą do zrealizowania się 5 .

W kolejnych zdaniach swojej pracy Richard Pipes wysuwa tezę, iż „ głównym powodem

słabości Rosji w sferze rozwoju praw i swobód była likwidacja własności ziemi w Wielkim

Księstwie Moskiewskim ” oraz późniejsze podboje przez to państwo reszty ziem Rosji, a co za tym

idzie – narzucenie im własnej filozofii dotyczącej roli i pozycji panującego, w której to „monarcha

nie tylko rządził królestwem i swymi poddanymi, ale dosłownie był ich właścicielem.” 6 W

większości krajów Europy zachodniej – na co słusznie zwraca uwagę Pipes – w pewnym okresie

władza panującego została w poważny sposób ograniczona, kategorią pozwalającą wyznaczyć jej

zakres stała się własność prywatna. Innymi słowy – tam, gdzie zaczynała się własność prywatna,

tam też kończyła się (lub zostawała w znacznym stopniu ograniczona) władza panującego. W Rosji

(jak zaznacza autor – przynajmniej do końca XVIII wieku) takie ograniczenie w ogóle nie miało

miejsca. Co więcej, uznanie własności prywatnej przez carat spotkać się miało z oporem (a nawet

jak określa to autor, z „wrogością” wykształconej elity oraz chłopstwa).

W Europie zachodniej głównym czynnikiem ograniczającym władzę monarszą stał się

parlament, w swej istocie będący bezpośrednim przedstawicielstwem społeczeństwa przed władcą i

zarządzanym przez niego aparatem państwowym 7 . Jedną zaś z najważniejszych kwestii

poruszanych przez parlament (przynajmniej na pewnym etapie funkcjonowania tej instytucji) była

sprawa podatków, opłat i innych obciążeń majątkowych, ponoszonych na rzecz władcy (w

1 Za: R. Pipes, Patrymonialna Rosja [w:] Własność a wolność , Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA,

Warszawa 2000, s. 241

2 R. Pipes, op.cit., s.241

3 Ibidem, s. 241-242

4 Ibidem, s. 242

5 Autor niniejszego opracowania stoi na stanowisku, iż genetyczne uwarunkowania wpływają na zachowania

osobników nimi kierowanych w tak dużym stopniu, iż prawdopodobieństwo działań tak skrajnie od nich

odbiegających – i to na tak szeroką skalę – wydaje się bliskie zeru.

6 R. Pipes, op.cit., s. 242

7 Ze względu na tematyką oraz organizację niniejszej pracy, autor opracowania – w znacznym stopniu upraszczając to

zagadnienie – pomija rozważania dotyczące zakresu czy umocowania tej formy przedstawicielstwa w czasie oraz

przestrzeni, a także stopień odzwierciedlenia realnych potrzeb całości społeczeństwa przez parlament jako organ

przedstawicielski.

późniejszym okresie zaś również na rzecz państwa). Od kwestii praw majątkowych przechodzono

zaś do innych swobód, stopniowo ustalając zakres wzajemnych praw i obowiązków na linii

poddany (obywatel) – państwo. Rosja, ze względu na swój specyficzny model sprawowania

władzy (patriarchat) oraz odmienne podejście do prawa własności, na długi czas pozbawiona

została potrzeby ustanawiania takiego organu kontroli społecznej władzy . Współcześnie

najważniejsze z praw majątkowych – prawo własności – w sposób nieograniczony było przypisane

panującemu 8 , zaś koncepcja praw jednostki zastąpiona była obowiązkiem całkowitego oddania

władcy (osobistemu oraz majątkowemu). Dopiero w drugiej połowie XVIII wieku (1762 rok)

rosyjska Korona uwolniła klasę wyższą od przymusu pełnienia służby państwowej, w roku 1785

nadała jej prawo posiadania własnych posiadłości, po 1861 roku rosyjscy chłopi zostali zwolnieni z

obowiązku pańszczyźnianego, zaś w latach 1905-1906 poddani cara otrzymali swobody

obywatelskie oraz prawo zabierania głosu w sprawach ustawodawczych 9 . Szczególnie ważna w

świetle niniejszej pracy jest kolejność zachodzących zmian, będąca potwierdzeniem tezy o silnej

korelacji między statusem własności a podmiotowością jednostki w państwie.

Okres przedmoskiewski

Aby dane dobro uznać za przedmiot roszczeń majątkowych o charakterze własnościowym,

musi ono – według R. Pipesa – spełniać kumulatywnie dwa warunki 10 :

(1) powinno być pożądane;

(2) dostępność dobra tylko w ograniczonych ilościach

Dla ludzi utrzymujących się wyłącznie z rolnictwa (a taka kategoria ludzi stanowiła do pewnego

momentu większość mieszkańców Rosji) dobrem takim będzie bez wątpienia ziemia. Zgodnie z

odwiecznymi prawami popytu i podaż y 11 im mniej jest danego dobra, tym stanowi ono większą

wartość i tym silniejsza będzie rywalizacja o nie. Przy nieograniczonych zasobach ziemi (z

zastrzeżeniem uwagi zawartej w przypisie nr 13), nie stanowiła ona dla nowo przybyłych w

północne rejony tajgi Słowian dużej wartości, dobrem zaś najbardziej pożądanym była praca (co

wiązało się z odmianą koczowniczego trybu życia tych ludzi, tzw. gospodarką żarową 12 . Przez

wypalanie kolejnych połaci tajgi ludzie ci uzyskiwali kolejne obszary „przestrzeni życiowej”, gdy

zaś ziemia ta wykazywała odznaki wyjałowienia – przenosili się na nowe obszary. Według R.

Pipesa nadmiar dostępnej przed XIX wiekiem ziemi pociągał za sobą dwa ważne skutki 13 :

(3) nie pojawiły się okoliczności, w których sprawy dotyczące ważnego i rzadkiego dobra

musiały by być rozstrzygane w ustalonej procedurze, przez specjalnie wyznaczone do tego

organy (np. sądy), co było ważnym elementem kształtowania się systemu prawno-

społecznego danej grupy

(4) pozornie niewyczerpane zasoby ziemi wykształciły w świadomości chłopów rosyjskich

przekonanie, jakoby ziemia – tak samo jak powietrze czy woda – należały do kategorii res

nullius (rzeczy stworzonych przez Boga dla pożytku każdego człowieka); z tej to przyczyny

posiadanie ziemi prawa własności ziemi przez jednego człowieka było poza ich

8 Możliwe było częściowe cedowanie prawa własności w postaci ograniczonych praw majątkowych (....), jednak bez

względu na stan posiadania, prawo własności pozostawało prerogatywą panującego, a wszelkie zmiany prawa

własności były całkowicie uzależnione od jego woli.

9 R. Pipes, op. cit., s. 243

10 Ibidem

11 Przy czym pamiętać należy, że w przypadku specyficznego dobra, jakim jest ziemia, jego podaż będzie ograniczona

i rządzić nią będą specyficzne dla niej samej prawa. Trudno zatem zgodzić się z twierdzeniem R. Pipesa, który

stwierdził, iż „lasy Wielkiej Rusi (...) oferowały nowo przybyłym nieograniczone obszary ziemi” (R. Pipes, op. cit.,

s. 243-244), jednak przy pewnych zastrzeżeniach, użyciu odpowiedniej skali i w dużym uproszczeniu autor

opracowania jest skłonny przyjąć tę tezę za prawdziwą. R. Pipes do pozornej nieograniczoności zasobów ziemi

nawiązuje dopiero na stronie 245 swojej pracy.

12 R. Pipes, op. cit., s. 244

13 Ibidem, s. 244-245

świadomością 14 .

Taki stan świadomości miał się utrzymywać aż do początków XX wieku. W tym to okresie wskutek

zaistnienia dwóch czynników – zwiększenia przyrostu naturalnego oraz ograniczenia ekspansji

terytorialnej – miało zacząć brakować ziemi. Dla porównania, w krajach Europy Zachodniej

rolnictwo osiadłe (oraz wszelkie związane z tym problemy, między innymi kwestie związane z

ograniczoną podażą ziemi) pojawiały się z większym lub mniejszym natężeniem od okresu

starożytności, co wymusiło społeczną oraz prawną ochronę tego dobra.

Wpływ podboju szwedzkich wikingów na społeczeństwo Rosji

Jako kolejny czynnik wpływający na ukształtowanie się systemu społeczeństwa

rosyjskiego Pipes wyróżnia specyficzny dla tego obszaru sposób podbijania go przez plemiona

szwedzkich Wikingów 15 . W przeciwieństwie do ich pobratymców podbijających żyzne tereny

Francji, Hiszpanii czy nawet Anglii, nie zostawali oni z czasem osiedlającymi się właścicielami

ziemskimi, lecz ich główne źródło dochodu stanowiło łupienie szlaków handlowych, później zaś

przejmowanie nad nimi kontroli i czerpanie zysków z handlu. Tworzyli oni sieć twierdz-

magazynów, których kontrola dawała im źródło władzy. System władzy w twierdzach oparty był na

zasadzie rotacji książąt (należących do panującej dynastii), zaś tytuł wielkiego księcia upoważniał

do panowania w Kijowie, ostatnim przystanku handlowym corocznej ekspedycji handlowej do

Konstantynopola 16 . Innym źródłem najeźdźców było opanowywanie kolejnych terenów w celu

zbierania danin w formie niewolników, futra czy wosku 17 . Zarówno w pierwszym, jak i w drugim

przypadku władza nie wiązała się z zajmowaniem ziemi na prawie własności oraz tworzeniem

spójnego aparatu administracyjnego. Szczątki życia politycznego rozwijały się jedynie w

poszczególnych grodach, zaś założyciele pierwszego rosyjskiego państwa nie potrafili rozróżnić

swoich funkcji prywatnych od publicznych 18 .

Wszystkie te czynniki wpłynęły na to, że jeszcze przez długi czas nikt – bez względu na

status i stan – nie rościł sobie prawa do posiadania ziemi. Własność ziemi – w oderwaniu od prawa

własności terytorium – według R. Pipesa pojawiła się dopiero ok. 1400 roku, kiedy w innych

państwach świadomość taką (i to na poziomie najniższych warstw społecznych) można było

odnotować już w okolicach 1200 roku 19 .

Tryb osiadły sprawowania władzy

Do przejścia na osiadły tryb sprawowania władzy zmusiło władców zagrożenie szlaków

handlowych przez ataki koczowniczych plemion tureckich (Pieczyngów, zwanych też Połowcami),

co przyczyniło się w oczywisty sposób do obniżenia wysokości ich przychodów z handlu. Książę-

właściciel ( kniaz'-wotczinnik ) zastąpił księcia-krewnego ( kniaz'-rodicz ). Zmiana ta dotyczyła w

pierwszej kolejności terenów północnych, nie zagrożonych najazdami plemion tureckich 20 . Z braku

własności prywatnej, władzę absolutną przejmował osiadły książę, ojcowiznę przenosząc zapisem

testamentowym. Pojęcie najwyższej władzy wyprzedziło koncepcję własności prywatnej . Do

dzisiaj zaś słowo „ właditiel ” oznacza zarówno „posiadacza” jak i najwyższego władcę.

Po wycofaniu się mongołów (czego przyczyną była wiadomość o śmierci Ogodeja w 1241

rok), znajdująca się na początku procesu jednoczenia Rosja uległa rozpadowi. Regiony środkowe –

późniejsze serce państwa rosyjskiego – rozpadły się na wiele ksiąstewek, którymi zarządzali

14 Dla zobrazowania tej sytuacji R. Pipes podaje przykład lasu, który w świadomości rosyjskiego chłopa był

własnością wspólną, własnością prywatną zaś stawało się dla niego to, co ktoś dla siebie z niego wyciął (s. 245)

15 R. Pipes, op. cit., s. 246

16 Ibidem

17 Ibidem

18 Ibidem, s. 247

19 Ibidem

20 Ibidem, s. 248

książęta ruscy, uzyskujący wpierw przywilej władzy (ojcowiznę, otczinę ) po podróży do Seraju,

stolicy Złotej Ordy. Mongołowie – podobnie jak wcześniej Wikingowie – nie okupowali

bezpośrednio ziem ruskich, zadowalając się płynącymi z nich daninami. Za podstawę nakładania

podatków służyła im księgę katastralną regionu rzek Wołgi i Oki oraz Nowogrodu. Po nieudanej

próbie zbierania daniny (zwanej jassakiem ) przez poborców, obowiązkiem tym obarczono

bezpośrednio rosyjskich (książąt). Na początku XIV wieku nadzór nad zbieraniem daniny objął

władca miasta Włodzimierz, co predestynowało go do miana wielkiego księcia. Później obowiązek

ten przeszedł na książęta Moskwy, którzy pełnili go aż do upadku Złotej Ord y 21 . Przejęcie przez

książąt obowiązku ściągania daniny na rzecz Mongołów stało się przyczyną , zdaniem Pipesa,

powstania dystansu oraz pewnej niechęci podwładnych w stosunku do władzy, po drugie zaś

przyczyniło się do przyjmowania przez nich autokratycznych systemów sprawowania władzy .

Przed mongolskim najazdem rosyjskie księstwa administrowane były przez nich (książąt) w

porozumieniu z „wiecem”, rosyjskim odpowiednikiem anglosaskiego zgromadzenia ludowego

(na terenach Niemiec było to ghemeyne ding , „zgromadzenie powszechne”). Rosyjskie miasta

z okresu przedmongolskiego miały wiece, a silniejsze grody wypędzały tych książąt, którzy

przegrywali bitwy lub w jakiś inny sposób zawiedli pokładane w nich nadzieje. W normalnych

warunkach rosyjskie miasta mogły by wykształcić w taki sam sposób jak miasta na zachodzie

ośrodki samorządowe, zapewniające swym mieszkańcom prawa obywatelskie. Na drodze tej

ewolucji stanęli Mongołowi e 22 . Mongołom wiece nie były potrzebne, bo mogły się stać ośrodkami

oporu, zaś władcom utrudniały one wypełnianie obowiązków wasalnych. W drugiej połowie XIII

wieku zgromadzenia te przestały się zbierać. Z wyjątkiem terenów północnych (Psków, Nowogród)

wiece przestały istnieć, pozostawiając księcia w roli jednowładcy. W przypadku jakichkolwiek

trudności władcy zwracali się do mongolskich panów o pomoc. W wyniku takiego systemu

sprawowania władzy największą karierę robili książęta – brutalni, bezwzględni kolaboranci 23 .

Nadawanie ziem, czyli początek własności prywatnej

Podział ziem w ostatniej fazie mongolskiej dominacji (XV wiek)

Książęta apanażowi rozróżniali 4 (de facto – 3; ja) rodzaje ziem 24 :

(5) Ziemie dworskie ( dworcowyje ) – ziemie książęce, z których dochody szły na utrzymanie

dworu, zarządzał nimi dworski personel;

(6) Ziemie białe – nadawane duchowieństwu i szlachcie. Właściciele nie płacili żadnych

podatków, jednak byli zobowiązani do świadczenia innych usług na rzecz władcy

(duchowieństwo – zanoszenie modłów, szlachta – dostarczanie rekrutów)

(7) Ziemie czarne – reszta ziem. Ich posiadanie zobowiązywało do świadczenia różnych

obowiązków wobec księcia ( tiagła ) – płacenie pieniędzy, wykonywanie drobnych prac albo

jedno i drugie. Ziemie te były traktowane jako podręczny zasób, z którego można było

czynić nadania dla szlachty, duchowieństwa czy klasztorów; uprawiane były przez wolnych

chłopów. Dzięki „wybielaniu ziem” arsenał ziem „czarnych” kurczył się; do XVII wieku

zniknął wszędzie, z wyjątkiem ziem północnych.

Najwcześniejszymi własnościami prywatnymi w Rosji – odmiennymi od najwyższej własności

patrymonialnej księcia – były „białe” posiadłości klasztorne oraz należące do książęcych wasali –

bojarów 25 . Klasztory otrzymywały ziemie od książąt i szlachty w zamian za modły, szlachta

otrzymywała wotcziny jako nadania od książąt, uprawiała je za pośrednictwem chłopów-

dzierżawców oraz służby kontraktowej. Nadawane posiadłości miały charakter dziedziczny;

„umowy między książętami apanażowymi zawierały zazwyczaj formułę zapewniającą każdemu

szlachcicowi posiadanie jego nieruchomości, nawet jeśli nie służył on księciu, na którego

21 Ibidem, s. 249-250

22 Ibidem, s. 251

23 Ibidem, s. 252

24 Ibidem, s. 253

25 Ibidem, s. 254

terytorium dana posiadłość się znajdowała.” 26 Kres takiej swobodzie położyło Księstwo

Moskiewskie (koniec XV wieku), narzucając zasadę, że wszyscy poddani świeccy, którzy

posiadają ziemię na jej terytorium, niezależnie od drogi jej nabycia, muszą służyć swemu

księciu (posiadłości duchowieństwa „doświadczyły tego losu tylko w XVIII wieku) 27 . Podczas

rozszerzania się terytorialnego Księstwa Moskiewskiego zasada ta obejmowała nowe tereny. Tą

drogą wszystkie wotcziny zostały „znacjonalizowane”.

Nowogród, czyli można inaczej

Północne tereny (Nowogród, Psków) uniknęły zniszczenia przez Mongołów, co dało

możliwość wykształcenia się w tych miejscach pewnych instytucji samorządowych. Płacąc

mongołom daninę, Nowogród jednocześnie utrzymywał wiece (służące całemu miastu-państwu),

oraz wiece w każdym z 5 okręgów (rubieży), na które było podzielone miasto. Wszyscy wolni

obywatele Nowogrodu i okolic (niezależnie od swojego statusu) mieli prawo uczestniczyć w

obradach „wieców”, decyzje uchwalano przez aklamację 28 . Miasto państwo miało niesprzyjające

warunki rolnicze, ale stanowiło ważny punkt handlowy (kiedy na początku XIII wieku plemiona

tureckie odcięły „grecki szlak”, miasto nawiązało stosunki z Ligą Hanzeatycką, stając się

najważniejszym jej portem na wschodzie (o randze miasta-państwa może świadczyć fakt, że kiedy

w 1494 roku Iwan III podbił Nowogród i zakazał działalności Hanzy, zaczęła chylić się ona ku

upadkowi ) 29 .

[cytat miejscami niedokładny] „W Nowogrodzie główną rolę odgrywały wiece, rola

księcia sprowadzała się do dowodzącego armią; nie miał on żadnych patrymonialnych roszczeń –

zarówno do swojego tytułu, jak i majątku państwa. Do połowy XII wieku wszystkie najważniejsze

urzędy świeckie i kościelne (poza księciem) były wybierane; formalnie więc było to księstwo, w

praktyce zaś posiadało republikańską formę rządów. Książęta Nowogrodu nigdy nie posiadali

wielkich prywatnych własności ziemskich, ponieważ okres ich służby bywał na ogół krótki,

stanowiąc jedynie krok do objęcia władzy księcia kijowskiego. Ziemia, którą zdołali skupić w

swoich rękach, była im odbierana i przekazywana katedrze św. Zofii.” 30

W Nowogrodzie obowiązywały postanowienia statutów dotyczących książęcego

posiadania ziemi. Przykład może stanowić umowa między Nowogrodem a księciem (i jego

następcami) z 1264 roku:

przyrzeczenie uznawania obyczajów narodowych;

nie mógł podejmować żadnych decyzji bez zgody posadnika (najwyższy ranga urzędnik w

państwie);

miał nie pozbawiać niewinnych ludzi ziemi;

Ponadto:

statuty zakazywały obejmować książętom, ich małżonkom i członkom dworu ziemię na

terytorium Nowogrodu przez kupno czy jakimkolwiek innym sposobem;

nie mogli nadawać swym następcom nowogrodzkiej ziemi;

nie mogli handlować bezpośrednio z niemieckimi kupcami, tylko przez nowogrodzkich

pośredników

Dochody książąt uzależnione były całkowicie od nowogrodzkiego wiecu, który

przyznawał im ziemię, aby z niej mogli czerpać zyski w postaci czynszów dzierżawczych. Książęta

pełnili wolę wiecu, który mógł usuwać ich nawet z najbłahszych przyczyn (jak przegrana bitwa).

„ Niektórzy historycy uważają, że od roku 1300 w Nowogrodzie nie było już książąt,

26 Ibidem, s. 254

27 Ibidem, s. 254-255

28 Ibidem, s. 255

29 Ibidem, s. 255-256

30 Ibidem, s. 257

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: