Socjotechnika Propaganda.pdf

Adam LEPA

Świat manipulacji

Redaktor serii: ks, Ireneusz Skubiś Redaktor tomu: Karol Klauza Redakcja techniczna:

Karol Klauza

Beata Stypułkowska

ISBN 83-86076-44-5

Tygodnik Katolicki „Niedziela"

Częstochowa, 1997

Częstochowa, 1997, Wydanie II - poszerzone Druk i oprawa-. Częstochowskie Zakłady Graficzne Al.

Najświętszej Maryi Panny 52, Częstochowa

Wstęp

Odkrycie prawdy o manipulacji stało się nowym wstrząsem dla wielu

mieszkańców tej części Europy. W machinie propagandowej komunizmu

stosowano w poczuciu całkowitej bezkarności wszystkie dostępne sposoby

manipulowania, zakładając naiwnie, że zniewolony umysł człowieka nie

będzie w stanie odkryć maskowanych skutecznie mechanizmów, które

funkcjonowały w celu zawładnięcia całym społeczeństwem, aby nim

dowolnie i bez ograniczeń dysponować. Jeżeli zaś mówiono publicznie o

manipulacji, to zawsze odnoszono ją wyłącznie do kapitalistycznych systemów

władzy. W ustroju socjalistycznym bowiem nie mogło być miejsca na

jakąkolwiek manipulację 1 .

Ponieważ jednak wielkie organizmy społeczne z dużą powolnością przyswajają

sobie prawdy trudne i niepopularne, przeto jeszcze dziś mówienie o

manipulacji w mass mediach może budzić zdziwienie połączone z

niedowierzaniem. Tym bardziej, że społeczeństwo posttotalitarne swoją

specyfikę wyprowadza głównie z doświadczeń na polu obcowania z me-

diami, a w szczególności w następstwie zaawansowanej uległości wobec

wpływów propagandowych. Prowadzi to ostatecznie do sytuacji błędnego

koła. Im skuteczniejsza jest bowiem manipulacja, tym bardziej jest ona

ukryta dla „zwykłego obywatela", będącego przedmiotem jej wpływów.

Taka sytuacja z kolei utwierdza go w całkowitym spokoju i uniemożliwia

stawianie krytycznych pytań w tej dziedzinie. Dlatego też człowiekowi

manipulowanemu niezbędna jest pomoc z zewnątrz, która w sposób

przekonujący ukazałaby mu samo istnienie manipulacji oraz groźbę jej

rozległych następstw.

Propaganda w swojej warstwie manipulacyjnej jest dziś zbyt skuteczna, aby

można było nie dostrzegać problemów moralnych i wychowawczych

wynikających z jej funkcjonowania. Dobrze obmyślana manipulacja,

zwłaszcza w postaci rozbu-

dowanych systemów, prowadzi do spustoszenia w obrębie osobowości

człowieka oraz do licznych nieprawidłowości w podstawowych strukturach

społeczeństwa. Nieprzypadkowo więc mówi się dziś (a-nalogicznie do

ekspansji propagandy), że kończący się wiek XX jest stuleciem ma-

nipulacji 2 .

Wymienione sytuacje i okoliczności zadecydowały o podjęciu przez autora

problematyki manipulowania człowiekiem. Świat manipulacji jest książką,

która zmierza do osiągnięcia przede wszystkim dwóch celów:

1. Pragnie przekonać Czytelnika, że wbrew utrwalonym pozorom i

utartym stereotypom istnieje już dziś cały „świat" manipulacji,

wykraczający daleko poza granice funkcjonujących mediów i przenikający

głęboko w stosunki międzyludzkie. 2. Manipulacja już dawno przestała być

wyłącznym atrybutem propagandy prowadzonej za pośrednictwem mass

mediów. Dziś jej wyraźne symptomy można dostrzec w różnych formach

interakcji (kręgi rodzinne, sąsiedzkie, koleżeńskie, pracownicze itp.) 3 . Są

one widoczne niemal na

wszystkich polach aktywności człowieka, np. w handlu, administracji,

prawodawstwie a nawet w badaniach naukowych i w wychowaniu. Ten fakt

całkowicie uzasadnia użycie w stosunku do zjawiska manipulacji słowa

„świat".

Cele, jakie winna osiągnąć niniejsza książka, wskazują jednocześnie na podjęty

w niej główny problem. Jest nim pytanie o naturę manipulacji, o pełny zakres

jej funkcjonowania oraz o najważniejsze skutki. Wydaje się, że takie

postawienie problemu nadaje książce wymiar praktyczny, wychodzący

naprzeciw aktualnym oczekiwaniom „społeczeństwa posttotalitarne-go". To z

kolei zadecydowało o znacznej rozbudowie rozdziału III, w którym zawarto

dość rozległe treści na temat mechanizmu manipulacji.

W Polsce do 1989 r. nie wolno było mówić całej prawdy o manipulacji. Takie

publikacje byłyby działaniem wręcz samobójczym dla dysponentów

propagandy, która w czasach totalitaryzmu komunistycznego najchętniej

sięgała po rozwiązania manipulatorskie. One przecież gwarantowały jej

najwyższą skuteczność.

Publikowane w tamtych czasach prace na ten temat same nie były wolne od

piętna manipulacji, stanowią więc dziś niewielką wartość poznawczą i są już

martwym pomnikiem systemu, który przeszedł do lamusa historii.

W krajach zachodnich opracowania na temat manipulacji pojawiły się

stosunkowo późno. Jeszcze w latach sześćdziesiątych hasło „manipulacja" (w

sensie propagandowym) nie było obecne w słownikach i encyklopediach

(socjologicznych, pedagogicznych, z zakresu wiedzy o komunikowaniu

masowym itp.) 4 . Pierwsze znaczące kroki w tym kierunku podjęto tam dopiero

na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w postaci opracowań

naukowych i artykułów publicystycznych 3 . Jeszcze później pojawiło się hasło

„manipulacja" w słownikach ogólnych i specjalistycznych 6 .

W Polsce pierwsze prace podejmujące pewne zagadnienia z dziedziny

manipulacji ukazały się w drugiej połowie lat siedemdziesiątych 7 . W tym

samym czasie i jeszcze wcześniej opublikowano przekłady książek autorów

zachodnich, ukazu-

jące m.in. wybrane problemy z tego zakresu 8 . Dużo później hasło

„manipulacja" w interesującym nas znaczeniu znalazło się w niektórych

słownikach i encyklopediach^. W czasach komunistycznych, ze względu na

cenzurę i ewentualne represje, autorzy polscy publikują swoje prace na

tematy związane z propagandą i manipulacją albo za granicą, albo też w

tzw. drugim obiegu 10 .

Lata dziewięćdziesiąte przynoszą nowe publikacje, rozpatrujące m.in.

(zasadniczo na marginesie innych zagadnień) zjawisko manipulacji.

Jednakże dominują prace o charakterze publicystycznym. Ukazują się też

przekłady z języków zachodnich".

Po 1989 r, me ma jednak nadal publikacji, która stanowiłaby syntetyczny i

w miarę całościowy wykład na temat manipulacji. Opublikowane dotąd

prace są zwięzłymi komentarzami do konkretnych faktów manipulacji

doświadczanych przez pewne instytucje albo też opierają się na fachowej

analizie funkcjonujących w Polsce mass mediów 11 .

Brak obszerniejszych publikacji ex profes-so podejmujących problematykę

manipulacji jest m.in. następstwem braku szerzej zakrojonych badań w tej

dziedzinie 13 .

Wnikliwy odbiorca mass mediów w Polsce jest jednak w stanie

dowiedzieć się o funkcjonujących formach manipulacji. Jednym ze źródeł

tej wiedzy są m.in. różne spory prowadzone między dwiema (lub więcej)

stronami konfliktów politycznych, w ramach których wysuwane są

oskarżenia o stosowanie nieuczciwych technik propagandowych czy wręcz

mani-pulatorskich. Tak było np. w ostatniej fazie kampanii prezydenckiej

w październiku 1995 r., gdy kandydaci do Belwederu zarzucali mediom

nieuczciwość o charakterze manipulatorskim, natomiast przedstawiciele

prasy, radia i telewizji imputowali rozmówcom (kandydatom na

prezydenta) „chwyty" z bogatego arsenału manipulacji, szczególnie zaś w

postaci rzucanych publicznie i "na wyrost" obietnic przedwyborczych 14 .

Świat manipulacji w jakimś sensie kontynuuje Świat propagandy, wydany

w Bibliotece „Niedzieli" w 1994 r. Przy czym podkreśla się w obecnej

publikacji, że manipulacja spełnia rolę niezwykle skutecznego instrumentu

w rękach propagandy. Choć nie zawsze działalność pro pagandowa opiera się

na technikach manipulatorskich, a sam propagandysta nie musi być

manipulatorem. Natomiast w stosunkach międzyludzkich dają znać o sobie

daleko idące ślady manipulacji, przy bardzo nikłej obecności elementów

propagandowych.

Książka niniejsza powstała w oparciu o materiał gromadzony w związku z wy-

kładami z zakresu pedagogiki mass mediów, które autor prowadzi w Wyższym

Seminarium Duchownym w Łodzi (od 1975 r.), a ostatnio (od roku 1994) także

w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. Jego uzupełnieniem były

wspólne ze studentami poszukiwania w ramach seminarium magisterskiego

oraz odczyty wygłaszane na temat mass mediów w różnych środowiskach w

Polsce.

Wiele z poruszonych w książce zagadnień zostało omówionych wcześniej w

opracowaniach naukowych i w artykułach publicystycznych, które autor

zamieścił w kwartalnikach „Ethos" i „Katecheta", w miesięczniku

„Wiadomości Archidiecezjalne Łódzkie", w tygodnikach „Ład" i „Niedziela",

w dzienniku katolickim „Sło-

wo" oraz podjął w wywiadach dla prasy świeckiej i dla agencji prasowych 15 .

Jakkolwiek wspomniane wykłady i odczyty wygłaszane były w aspekcie peda-

gogicznym, to jednak uwzględniały szero-ko problematykę manipulacji.

jWszak zjawisko to stanowi w wysokim stopniu czynnik konkurencyjny w

stosunku do działań wychowawczych, w szczególności zaś w procesie

kształtowania osobowości młodego czlowieka.łPonadto zwykła obserwacja

mass mediów w Polsce pozwoliła autorowi utwierdzić się w przekonaniu, że

wraz ze zmianą ustroju politycznego nie ustały działania manipulatorskie.

Przeciwnie, na obszarze propagandy one się wzmogły i zyskały na

skuteczności, ponieważ otoczka ideologicznej kompromitacji i bankructwa,

jaka im wcześniej to-warzyszyła, teraz zastąpiona została hasłami

demokratycznymi, które w odbiorze społeczeństwa miały pozyskać nową

wiarygodnością funkcjonowanie mediów wpływa też znacząco ich faktyczna

kondycja moralna. Etos ludzi pracujących w mass mediach pozostawia coraz

więcej do życzenia. Jak trafnie napisał jedenz publicystów: „Kryzys moralny

mediów i polega właśnie na tym, że znika bariera wstydu. Kilka lat temu

dziennikarz, ktoremu udowodniono manipulowanie był skompromitowany

w oczach środowiskai czytelników. Dzisiaj dożyliśmy czasów, kiedy

dziennikarze chwalą się biegłością w manipulowaniu" 16 .

Ukazane wyżej obszary, na których mass media wywierają wpływ na

jednostkę i społeczeństwo, zdeterminowały charakter tej publikacji. Jest ona

przede wszystkim wykładem prezentującym zjawisko manipulacji z

najważniejszymi jego problemami, jakie wynikają zwłaszcza dla

osobowego rozwoju człowieka, dla samej praktyki wychowawczej,

pośrednio zaś dla Kościoła w Polsce, który upatruje w manipulacji

laicyzującej człowieka poważne zagrożenie dla prowadzonej obecnie

ewangelizacji.

Książka podejmuje też próbę uporządkowania niektórych pojęć,

uzupełnienia stosowanych dotychczas klasyfikacji i przedstawienia w miarę

pełnego obrazu negatywnych skutków, jakie powstają w następstwie

prowadzenia działań mani-pulatorskich. Samo zjawisko manipulacji

ukazane zostało w świetle istniejącej teorii oraz w zestawieniu z

konkretnymi faktami. Przy czym te ostatnie odnoszą się najczęściej do

manipulacji, którą stosują pewne ośrodki propagandowe wobec Kościoła

katolickiego w Polsce.

Liczne sygnały na obszarze polskich mediów dowodzą, że zjawisko

nazywane dotychczas propagandą antykościelną ewoluuje w kierunku

propagandy o charakterze antykatolickim, a nawet anty-chrześcijańskim.

Przedmiotem działań manipulatorskich stają się coraz wyraźniej:

katolicyzm jako religia, doktryna katolicka oraz sami katolicy; i odpowied-

nio: chrześcijaństwo z jego wartościami, kulturą, działalnością

chrystianizacyjną itp. Propagandowe ataki wymierzane bezpośrednio w

Kościół katolicki w Polsce stały się nowym sposobem do uformowania w

świadomości odbiorców mass mediów zmanipulowanego obrazu katolicyz-

mu i chrześcijaństwa.

Prowadzi to nieuchronnie do zniekształcenia obrazu samej religii - jej

istoty, sensu i znaczenia w życiu jednostki i społeczeństwa.

Wykorzystywanie zatem tech nik manipulatorskich do różnych form laicyzacji

przestaje być wyłącznym problemem Kościoła katolickiego, staje się

historycznym wyzwaniem dla wszystkich wspólnot religijnych i dla każdego

człowieka wierzącego 17 .

Manipulacja ukazana jest w książce jako trudny problem pedagogiczny.

Stanowi przecież wpływy wysoce konkurencyjne dla oddziaływań

wychowawczych i tym bardziej niebezpieczne dla pedagogii, że są realizowane

skrycie a więc poza kontrolą opinii społecznej i oddziałują destruktywnie na

osobowość człowieka.

Z tej racji proponowane są konkret-nerozwiązania zarówno dla teorii jak i prak

tyki wychowania, realizowanego w różnorakich środowiskach (rodziny,

szkoły, parafii itp.).

W zamieszczonej bibliografii dominują wyraźnie pozycje w jeżyku polskim ze

szczególnym uwzględnieniem wypowiedzi publicystycznych. Wynika to z

faktu, że w książce rozpatruje się zjawisko manipulacji na gruncie polskim w

sytuacji, gdy warsztaty naukowe pracują na tym polu w tempie spowolnionym

i dlatego

należy sięgać po prace publicystyczne, których autorami są fachowcy w

dziedzinie mass mediów.

Ponadto książka w zamierzeniach autora ma spełniać także funkcję pomocy

dydaktycznej, wspierającej w codziennej działalności te osoby, do których

została zaadresowana: nauczycieli szkół wszystkich typów, wychowawców,

duszpasterzy i katechetów, dziennikarzy oraz słuchaczy studiów teologicznych,

pedagogicznych i dziennikarskich. Mogą oni zaczerpnąć z książki praktyczne

wskazania do dalszych, osobistych już i pogłębionych lektur oraz twórczych

poszukiwań na temat potężnego „świata" manipulacji. Jeżeli nawet w drobnej

części stanie się to faktem, cel książki zostanie osiągnięty.

I. Co to jest manipulacja?

W wielorakich działaniach człowieka, które obejmuje się nazwą „manipulacja"

są nadal liczne zagadki i zjawiska nie zbadane do końca. Decyduje o tym

specyfika manipulacji oraz jej rosnąca różnorodność. Niemniej jednak można

dziś podjąć próbę zdefiniowania manipulacji i ukazania jej natury.

Pojęcie manipulacji

Manipulacja jest to celowe i skryte działanie, przez które narzuca się jednostce

lub grupie ludzi fałszywy obraz pewnej rzeczywistości 1 . Ten zniekształcony

obraz nie odnosi się do całej rzeczywistości, przekraczałoby to możliwości

dysponentów i realizatorów manipulacji. Przed miotem działań

manipulatorskich staje się zawsze jakiś wycinek otaczającej człowieka

rzeczywistości. Dlatego też w określeniu manipulacji należy mówić o

„pewnej rzeczywistości". T tak np. fałszowanie rzeczywistości w propagan-

dzie antykościelnej może polegać na celowym zniekształcaniu obrazu

papieża, Kościoła hierarchicznego, kapłana—katechety itp.

Następuje głębokie utrwalenie zniekształconego obrazu i poszerzenie jego

pola, gdy działania mani pul atorskie wkraczają w fazę prania mózgu.

Można wtedy mówić o zniekształconym obrazie ustroju politycznego,

niektórych okresów w dziejach państwa, a nawet całego społeczeństwa 3 ,

Każda 1 manipulacja charakteryzuje się dwiema głównymi właściwościami:

jest planowana i skryta. Skuteczna manipulacja jest zawsze odpowiednio

zaplanowana. Jeżeli jakieś działanie powstało spontanicznie, bez

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: