Dzieje Polski piastowskiej
(VIII wiek -1370)
Jerzy Wyrozumski
ŚWIAT KSIĄŻKI
Grupa Wydawnicza
Berteismann Media
KOLEGIUM
REDAKCYJNE
KOREKTA
PROJEKT GRAFICZ-
NY KSIĄŻKI
PROJEKT OKŁADKI
GRAFIKA
WYBÓR
ILUSTRACJI
ZDJĘCIA
PRZYGOTOWANIE
KAPSUŁ
i WYKRESÓW
TŁUMACZENIA
TEKSTÓW
TABLIC GENEALO-
GICZNYCH
MAPY
Ludwik Czopek - dyrektor naczelny,
Jan Pieszczachowicz - redaktor naczelny,
Piotr Turkot - koordynator projektu,
Przemysław Gryc - redaktor odpowiedzialny,
Ałła Sarachanowa - redaktor,
Andrzej Najder, Jacek Słowiński - redakcja techniczna
Krystyna Dębska-Soja, Lucyna Nowak
Piotr Turkot
Cecylia Staniszewska, Ewa Łukasik
Rafał Gadowski, Andrzej Kowalczyk, Andrzej Najder, Tomasz
Salwierz
Przemysław Gryc, Andrzej Najder, Piotr Turkot, Jacek Słowiń-
ski, Jerzy Wyrozumski
Archiwum FOGRY, Biblioteka Krakowskiej Kapituły Katedral-
nej na Wawelu, Biblioteka Narodowa w Warszawie, Muzeum
Zamku Królewskiego na Wawelu, Muzeum Archeologiczne
w Krakowie (Wystawa - Kraków przed 1000 lat), Fundacja XX
Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie, Muzeum
Narodowe we Wrocławiu, Opactwo Benedyktynów w Tyńcu,
Przemysław Gryc, Michał Grychowski, Michał Leszczyński,
Stanisław Michta, Grzegorz Morek, Andrzej Najder, Jerzy Naj-
der, Andrzej Rygielski, Piotr Turkot, Paweł Zechenter, Wojciech
Słowakiewicz, Maciej Zybała
Przemysław Gryc, Piotr Służyński (z wyjątkiem kapsuł opra-
cowanych przez Autora - str. 132, 143, 167)
nie podpisane tłumaczania tekstów źródłowych zostały opra-
cowane przez Autora
Rafał Gadowski, Piotr Służyński
Rafał Gadowski, Jacek Kozak (mapy satelitarne na podstawie
Global Digital Elevation Model, "U.S. Geological Survcy",
EROS Data Centre, 1993), Andrzej Najder, Jacek Orzechow-
ski, Tomasz Salwierz, Jacek Słowiński
(c) by FOGRA OFICYNA WYDAWNICZA, KRAKÓW 1999
ISBN 83-85719-35-0 komplet
ISBN 83-85719-38-5 T. 2.
ISBN 83-7311-074-7
OFICYNA WYDAWNICZA
KRAKÓW, ul. Marszałka Jó/efa Piłsudskiego 19
Cl Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media
~^^~ Warszawa, ul. Rosoła 10
Spis treści
I. Wstęp 9
Kształt terytorialny państwa 12
Warsztat badawczy 18
Charakterystyka źródeł 18
Krytyka źródeł 36
II. U schyłku epoki plemiennej (od połowy VIII do połowy X wieku) 47
Formy życia zbiorowego 49
Postęp cywilizacyjny a przemiany polityczne 52
Świat wierzeń pogańskich i jego wpływ na życie zbiorowe 54
Trudności w odtworzeniu mapy plemiennej Polski 59
Państwo Wiślan 66
Państwo Polan 68
III. Piastowskie państwo prawa książęcego (od połowy X wieku
do 1202) 71
Poglądy historiografii na powstanie państwa polskiego 73
Początki chrystianizacji Polski 76
Formowanie się terytorium państwowego Polski 79
Państwo Mieszka l a cesarstwo 84
W początkach monarchii Bolesława I Chrobrego 86
Zjazd gnieźnieński roku 1000 88
Wojny Bolesława I Chrobrego z Niemcami 92
Organizacja wewnętrzna Polski Chrobrego 97
Koronacja królewska Bolesława I Chrobrego 99
Ekspansja kultury zachodnioeuropejskiej w Polsce 100
Kryzys społeczny i polityczny monarchii pierwszych Piastów 103
Odbudowa państwowości i organizacji kościelnej 107
Między cesarstwem a papiestwem 114
Restytucja i załamanie się królestwa za Bolesława II Szczodrego 119
Osłabienie władzy monarszej Władysława I Hermana 122
Rozbicie polityczne Polski w latach 1102-1107 125
Obrona państwa przed zagrożeniem zewnętrznym 128
Podbój i ponowna chrystianizacja Pomorza 130
Próba likwidacji polskiej prowincji kościelnej 133
Ustawa sukcesyjna Bolesława III Krzywoustego 136
Zagrożony seniorat. Wygnanie Władysława 142
Juniorzy pod naciskiem papiestwa i cesarstwa 144
Postępujące rozbicie polityczne Polski 147
Losy Pomorza Zachodniego 150
Zmierzch senioratu. Ocalony pryncypat 152
Kazimierz II Sprawiedliwy wobec zagranicy 156
Kryzys pryncypatu (1194-1202) 159
Bilans cywilizacyjnego rozwoju 160
Dorobek w sferze kultury duchowej 167
IV. Polityczna dezintegracja i społeczna przebudowa (1202-1300) 175
Piastowskie państwa dzielnicowe na początku XIII wieku 177
Wielka własność ziemska w walce o immunitet 182
Leszek Biały i jego polityka ruska 187
Walka o ,, wolność Kościoła " i wojna domowa w Wielkopolsce 191
Przebudowa gospodarcza Śląska pod panowaniem Henryka I
Brodatego. Nowe formy osadnictwa 194
Początki miast organizowanych na prawie niemieckim 197
Mazowsze pod panowaniem Konrada I mazowieckiego 203
Emancypacja polityczna Pomorza Gdańskiego 206
Misja pruska i sprowadzenie do Polski braci Zakonu Szpitala Naj-
świętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie 207
Przemiany ustrojowe 212
Monarch ia Henryków śląskich (1228-1241) 216
Najazd tatarski w 1241 roku i jego polityczne skutki 221
Małopolska pod panowaniem Bolesława V
Wstydliwego (1243-1279) 225
Wielkopolska pod rządami synów Władysława Odonica 233
Postępujące rozbicie polityczne Śląska 238
Rozbicie polityczne dzielnicy kujawsko-lęczycko-sieradzkiej 243
Mazowsze pod rządami Siemowita I i jego synów 247
Sprawa sukcesji tronu krakowskiego po śmierci
Leszka Czarnego 250
Wacław II czeski władcą Małopolski 253
Ku zjednoczeniu Polski. Koronacja Przemyśla II 258
Postępy w dziedzinie cywilizacji i kultury w XIII wieku 264
V. Odbudowa Królestwa Polskiego (1300-1370) 273
Postępy w budowie społeczeństwa stanowego 275
Królewskie rządy Wacława II w Polsce (1300-1305) i zabójstwo
Wacława III (1306) 280
Powrót z wygnania Władysława I Łokietka i jego walka
o zjednoczenie Polski 287
Miasta jako siła polityczna na początku XIV wieku 291
Zajęcie Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków 295
Koronacja Władysława I Łokietka 297
Sojusze polityczne Władysława I Łokietka 302
Wzrost zagrożenia krzyżacko-brandenburskiego i luksemburskiego 307
Sukcesja Kazimierza III Wielkiego 314
Między Andegawenami, Luksemburgami, Wittelsbachami
i państwem zakonnym 317
Włączenie do Polski Rusi halicko-włodzimierskiej 322
Miejsce Śląska, Mazowsza i Pomorza Zachodniego w polityce
Kazimierza III Wielkiego 328
Program chrystianizacji Litwy 333
Planowy rozwój osadnictwa 335
Rozwój górnictwa i ordynacja o krakowskich żupach solnych
z 1368 roku 339
Skarb pieniężny i polityka monetarna 341
Polityka handlowa 344
Kodyfikacja prawa 347
Ku stanowej budowie państwa: Korona Królestwa Polskiego 352
Założenie uniwersytetu w Krakowie na tle rozwoju
kulturalnego Polski 355
Integracja państwa: od instytucji dzielnicowych do centralnych 365
Wzrost znaczenia Polski w stosunkach międzynarodowych 369
Plany i dokonania rewindykacyjne u schyłku panowania
Kazimierza III Wielkiego 373
Sprawa następstwa tronu po śmierci Kazimierza III Wielkiego 375
Zakończenie 380
Zestawienie wybranych źródel oraz literatury 383
Indeks 387
Wstęp
schyłek epoki
plemiennej
r onadpięć stuleci dziejów Polski, które zawierają się w niniejszym tomie, to przy-
najmniej cztery wyraźnie się wyróżniające okresy - o różnym czasie trwania, różnych
cechach wewnętrznych i zewnętrznych, różnym natężeniu sił twórczych w procesie
budowy naszej wspólnoty polityczno-kulturalnej, czyli państwa, a z czasem narodu.
Poszczególne okresy są też bardzo nierównomiernie oświetlone przez źródła
historyczne, co sprawia, iż będą opracowane w sposób nierównomierny i niepro-
porcjonalny do wagi dokonujących się w nich wydarzeń. Ujawnia się tu zależność
historyka od źródeł informacji, jakimi może dysponować. Jest to podstawowy problem
badawczy, z którego także Czytelnik musi zdawać sobie sprawę. Nie jest to wszakże
zależność prosta. Tam bowiem, gdzie brak źródeł pisanych, historyk musi się uciekać
do innych świadków przeszłości. Są nimi np.: odkrywane przez archeologów ślady
dawnych kultur, szczątki materialne bytowania naszych przodków, nazwy miejscowe
i inne, archaiczne elementy zachowane w języku, tradycja o czasach wczesnych
przechowana w przekazach późniejszych. Pomocne są także analogie do innych ludów
i kultur czy ogólna wiedza socjologiczna i etnologiczna. Stąd powstaje niejednolitość
opracowania nie tylko pod względem objętościowym, ale także pod względem
charakteru i rodzaju informacji, a więc i jakościowym. Im bliżej czasów nowszych,
tym więcej opisu wydarzeń, im dalej wstecz, tym bardziej mamy do czynienia z obra-
zem ogólnym, opisem trendów rozwojowych i procesów. Im wcześniejszy okres, tym
mniej mamy pewności co do efektów poznawczych osiągniętych przez historyka.
Wiedzę pewną zastępuje siłą rzeczy domysł lub na poszlakach budowana hipoteza.
Najwcześniejszy okresobjęty niniejszym tomem dałoby się określić jako schyłek
epoki plemiennej. Są to mniej więcej dwa stulecia - od połowy VIII do połowy
X wieku. Jeżeli plemiona uważać za wspólnoty osadnicze o pewnych cechach
politycznych, za nietrwałe organizmy państwowe, mające swoich wodzów, starszyznę
współdecydującą o wspólnych losach i zadaniach oraz jakieś ukorzenienie w zbiorowej
Dzieje Polski piastowskiej -----
SCHYŁEK EPOKI PLEMIENNEJ PIASTOWSKIE PAŃSTWO PRAWA KSIĄŻĘCEGO
750 950 1202
,", f
pff
fcv?;I; k
państwo prawa
książęcego
Ryć. 1. Chronologia i podział epoki.
tradycji, której ważnym elementem była pamięć o przodkach, to stulecia będące
przedmiotem naszej uwagi trzeba by uznać za okres funkcjonowania plemion i związ-
ków plemiennych, za fazę jednoczenia się małych organizmów w większe jednostki
polityczne. Zwykliśmy je nazywać związkami plemiennymi. Z czasów oświetlonych
już nieźle przez źródła pisane znamy takie związki plemion z terenu Słowiańszczyzny
nadłabskiej, a mianowicie Wieletów i Obodrzyców. Na obszarze, na którym powstało
państwo polskie, mamy poświadczone z dużym prawdopodobieństwem dwa takie
związki, które początkami sięgać musiały połowy IX wieku. Były to: państwo Wiślan
i państwo Polan. Nie obejmowały one całego terytorium znajdującego się w polu
naszej obserwacji, stąd uprawniony jest domysł, że równolegle istnieć mogły inne
jeszcze związki o podobnym charakterze, a takie nazwy, jak Mazowsze, Kujawy,
Pomorze, Lędzice (lub Lędzianie), rozciągające się w sposób pewny lub domniemany
na większe obszary, zdają się za tym przemawiać.
Okres drugi otwiera panowanie Mieszka I. Przyjmujemy, że rozpoczęło się ono
w połowie X wieku. Daty dokładnej nie znamy. Zamyka go ostateczne załamanie się
jedności politycznej państwa piastowskiego, znajdujące przejaw w zaniku władzy
wielkoksiążęcej, a także racjonalnych aspiracji j ej-utrzymania. Osiągnięcia tego okresu
maj ą znaczeni e fundamentalne dla dziej ó w narodu polskiego. Uformowało się bowiem
wówczas terytorium państwowe Polski, powstała polska prowincja kościelna, która
dokładnie nałożyła się na nie i była jednym z najważniejszych elementów więzi
wewnętrznej państwa piastowskiego, pozyskano koronę królewską, która - choć nie
była zdobyczą trwałą - legła przecież u podstaw naszej tradycji państwowej i naro-
dowej, wreszcie stworzono podstawy gospodarczo-ustrojowe państwa, w tym system
skarbowy, który zapewnił funkcjonowanie agend monarszych. Ten długi okres nie
jest wewnętrznie jednolity. Rozpada się na monarchię pierwszych Piastów, która
faktycznie tworzyła terytorialne i organizacyjne zręby Polski i która załamała się
w latach 30. XI wieku, oraz na monarchię odnowioną, której przyszło już raczej tylko
bronić i utrwalać tamte zdobycze, przezwyciężając trudności wewnętrzne i zewnętrzne.
W osobny okres wyodrębnia się stulecie XIII. Przyjmowana często ścisła chro-
nologicznie początkowa cezura to rok 1202 - data śmierci Mieszka III Starego, koryfeu-
sza senioratu i tym samym jedności politycznej Polski, bowiem o seniorat opierała się
10
--__ wstęp
POLITYCZNA DEZINTEGRACJA l SPOŁECZNA PRZEBUDOWA ODBUDOWA KRÓLESTWA POLSKIEGO
1300
polityczna
dezintegracja
i spoteczno-
-gospodarcza
przebudowa
władza wielkoksiążęca. Sam jednak Mieszko już około 1197 roku z senioratu na przy-
szłość rezygnował, skoro przyrzekł uczynić swoim następcą Leszka Białego, syna
Kazimierza II Sprawiedliwego, który tron wielkoksiążęcy osiągnął w drodze uzurpacji.
Ścisła więc cezura nie jest tu całkowicie zasadna i bezpieczniej jest przyjąć jako dolną
granicę okresu przełom XII i XIII wieku. Podobnie jest z cezurą końcową. Najbardziej
przejrzystą wydaje się rok 1300 - data koronacji Wacława II na króla Polski, oznaczająca
czy może tylko symbolizująca przezwyciężenie rozbicia dzielnicowego. Ale jeżeli
chodzi o symbol i zwycięstwo pewnej idei, to równie dobrze można przyjąć rok 1295,
czyli datę koronacji królewskiej Przemysła II wielkopolskiego. Jego królestwo było
wprawdzie efemerydą, ale królestwo Wacława II czeskiego też nie może uchodzić
za trwałe. Dopiero więc koronacja księcia kujawskiego Władysława I Łokietka
(1320) zdaje się wyznaczać początek nowego okresu. Tak czy owak, najbezpieczniej
jest i w tym wypadku przyjąć jako cezurę górną okresu przełom XIII i XIV wieku,
tym bardziej,że w strukturze wewnętrznej ówczesnej Polski ścisłe daty nie miały
większego znaczenia.
Wiek XIII jest przede wszystkim okresem wielkiej przebudowy niemal we
wszystkich dziedzinach życia zbiorowego Polaków. Dość jałowy w dziedzinie polityki,
bowiem ujawniła się w nim zatrata horyzontów politycznych u dzielnicowych książąt,
a wzajemne ich waśnie i konflikty wyczerpywały zasoby materialne kraju, je...
lotgar