HLP z dr Zimiek 03-04

Hieronim Morsztyn – barokowy twórcy wyzbyty napięć kryzysu, załamania idei, brak poczucia winy czy zawahań. Wychowany w rodzinie przywiązanej do kalwinizmu. Jego teksty to parafrazy utworów włoskich, nawiązania do literatury holenderskiej. Ciążył na nim postromantyczny stereotyp – poszukiwanie swojskości, prostoty wyrazu. Odnoszono się więc do niego niechętnie, ze względu na jego głęboki związek z tradycją europejską, konceptualizm poezji, uważano, że nie liczy się dla niego CO, ale JAK.

Poezja marynistyczna – poezja błahostki (pieśń), afilozoficzna treść o bluźnierczym charakterze, 17-wieczny naturalizm i sensualizm. Łączący się w warstwie ideowej z Monteyem oraz sceptykami (Giulio Cesare Vanini).

Jedyną prawdą jest natura. Religia jest tworem nieprawdziwym, stworzonym przez człowieka.

Utwory Morsztyna opiewają miłość cielesną, przeciwstawiają się spirytualizacji, idealizacji kobiety, walkę człowieka, jego podporządkowanie instynktom. Przeciwstawia się miłości platońskiej. Metaforyka, symbolika odbiega od petrarkistycznej wizji miłości. U Morsztyna znak dosłowny (topika religijna -  słońce – nie wymiar symboliczny -  jest ogniem pożądania palącym kochanka). Demonstracyjna demonstracja tematyki erotycznej, nie ma znamion igraszki, nie jest także jedynie wyrazem swobody ideowej. Jest zaprzeczeniem chrześcijańskiej wizji człowieka, jest dyskusją z platońską koncepcją miłości. Przeciwstawia się wyższości ducha nad materią.

Erotyka w tej poezji zastępuje metafizykę. Marino i Morstyn zawierają w dziełach wątki eschatologiczne.

Kanikuła – psia gwiazda – Syriusz (najjaśniejsza w canis major), odpowiadający za najcieplejsze letnie dni oraz, według mitów, za żar miłości ludzi – powstała 1647r – zbiór stosunkowo niewielki, lekko ponad 30 utworów, zogniskowany wokół zespołu motywów (bądź jednego).

Lutnia – kolejny zbiór.

Morsztyn jest autorem przeróbki IV księgi  Adome Marina Psyche, przekład Cyd, które okazują się w druku już po jego śmierci.

WIOSNA

Obraz wiosny przedstawiony za pomocą inicjalnego już – czas wyczekiwania się kończy, wersy pełne wytchnienia, ulgi. Czas zimowy epitetami przeciwstawia się obrazom wiosny (brzydka, smutna zima a ładna, wesoła wiosna). Tej porze roku patronuje bogini Venus – taniec przy księżycu, dodaje element schadzki z leśnymi bóstwami, podczas gdy jej mąż ciężko pracuje, czas miłości, uciech erotyczny.

Podmiot zachęca do poddania się wiośnie i rozkoszom płynącym z jej przyjścia. Ofiary dla bogini Venus będą niech więc wyrazem cielesnej miłości. Odradzanie młodości - podkreślony kolor zielony, oddawanie się radościom zmysłowym. Drugim obrazem jest charakterystyczny na horacjańskiej wizji spędzania czasu – na łonie natury, leniwego sączenia wina, biesiady. Topika charakterystyczna dla pieśni Kochanowskiego – nawiązanie Do lipy.

Ludzkie życie zostaje przedstawione jako ucieczka przez śmiercią, która go goni – obraz charakterystyczny dla baroku, podkreślający kruchość ludzkiego życia. (Sęp Sonet I, Szymonwic Halcydis). Koniec życia jest równoznaczny z końcem wszelkiej nadziei – nie ma wizji rozkoszy wiekuistej, ani żadnej wizji życia po śmierci.

Hedonizm w obliczu śmierci.

Marność nad marnościami.

ODWROTNY WIOSEK  - Nieuchronność śmierci ma budzić w człowieku świadomość, by wzgardził tym, co doczesne, ratować dwoją duszę, przychylić się ku temu co wieczne, dobra wiekuiste. NIE, człowiek ma korzystać z życia.

Śmierć jako nieokrzesaniec, który kopniakiem wyważa drzwi (i pałacu, i chłopskiej chaty).

Ani w porządku wiersza odsyła do pierwszej zwrotki, przynosi ona perspektywę śmierci. Kompozycyjna klamra znaczeniowa. Stojąc nad grobem człowiek zdaje sobie sprawę, że nic więcej się już nie wydarzy – zmierzamy jedynie do grobu (nie ma nic po śmierci).

NA KRZYŻYK NA PIERSIACH JEDNEJ PANNY

O święta mego przyczyno zbawienia!

Któż cię wniósł na tę jasną Kalwaryją,

Gdzie dusze, które z łaski twojej żyją

W wolności, znowu sadzasz do więzienia?

Z którego jeśli już oswobodzenia

Nie masz i tylko męki grzech omyją,

Proszę, niech na tym krzyżu ja pasyją

I krucyfiksem będę do wytchnienia.

A tam nie umrę, bo patrząc ku tobie,

Już obumarła nadzieja mi wstaje

I serce rośnie rozgrzane piersiami.

Nie dziw, że zmarli podnoszą się w grobie,

Widząc, jak kiedyś, ten. co żywot daje,

Krzyż między dwiema wystawień łotrami.

Dekolt kobiety przyrównany jest do Kalwaryji, wzniesień z męki Chrystusa. Morsztyn zwraca się do krzyżyka – gra z pobożnością pasyjną, jak do drzewa. Modlenie się do krzyżyka (obrazom, wizerunkom) według kalwinistów jest głupotom, katolicy zaś odwrotnie – czczenie przedmiotu przechodzi na prototyp.

Więzienie grzechu – ludzie, którzy z łaski Chrystusa zostali wyzwoleni, ponownie wpadają w grzech (patrzenie na  krzyżyk na szyi cycatej kobiety).

Strawestowanie pasyjnej modlitwy.

Będzie cierpiał męki, jeżeli tylko one obmyją grzech, to chce zostać ukrzyżowanym i wisieć na ciele kobiety. Erotyczne zespolenie z kobietą. Ukrzyżowanie do wytchnienia – na płaszczyźnie: śmierci bądź uniesienia erotycznego.

Tradycja medytacji średniowiecznej – odradza się, jest silnie kontynuowana wokół zagadnień pasji, rozpamiętywanie męki. Jej celem jest COMPASJIO – współcierpienie z Jezusem, potem IMITACJO – naśladowanie Chrystusa.

Patrzenie na krzyż przywraca życie - twierdzenie zakorzenione w medytacji pasyjnej - oddala, przezwycięża śmierć. Utożsamienie tego z cielesnym połączeniem kobiety i mężczyzny. Z obu tych wydarzeń powstaje życie – miłość cielesna jest seksualną obroną przed śmiercią. Natura jest Bogiem.

NAGROBEK KUSIOWI

Kuś umarł, kpy w sieroctwie. A cóż będą czynić
I któregoż o tę śmierć z bogów będą winić?
Parki nielutościwe, okrutne boginie,
Czy nie wiecie, że z kusiem oraz i świat ginie?
Mogłyście go, zwyczajem Starego Zakonu,
Obrzezać, ciemnego nań nie przywodząc skonu;
Mogłyście świata taką nie smęcić żałobą
Nieśmiertelną, choć ciężką złożyć go chorobą;
Albo weszkami wyssać, albo skrzywić kiłą,
Albo francą zarazić starą i zawiłą.
Ale żeście się z ostrą rzuciły nań kosą,
Jedneż mary nasz naród i kusia wyniosą.
Pryjape Lampsaceński, czyś spał, czyś pijany
Nie uważał, jakie świat odniósł przez to rany,
Żeś swojemu kumowi nie dodał pomocy
I nie wyrwałeś ojca wszystkich z ciemnej mocy?
Leżysz, kusiu, nieboże, i emońskie zioła
Zwieszonego pewnie by-ć nie podniosły czoła,
Nic cię wyprawnej ręki nie ruszą pieszczoty;
Leżysz, a pan twój wiecznej pełen stąd sromoty.
Jaka strata na świecie! On kuś umarł, który
Cokolwiek ziemię depce i powietrze pióry
Albo wodę skrzelami porze i samego
Pierwszy po Bogu stworzył człeka rozumnego;
On ociec wszystkorodny, co przez sztychy swoje
Wszystkim otwierał ludziom do życia podwoje;
On twórca umarł dziwny, on tak płodny tata,
Który wszystkie napełnał pustki tego świata.
Bez niego płodność swoją utraci stworzenie
I świat na obrzydliwe przyjdzie spustoszenie,
Bez niego nie masz żadnej z białogłową zgody,
Bez niego i w małżeństwie nie pytaj wygody;
On dwie różne osoby w jedno ciało łączy,
Gdy go tak ciasno wepchną, że się zniego sączy,
Albo gdy gwoździem obie tak sklamruje rzyci,
Że by szwbskiej między nie, nie podewlekł nici;
A choć krew pierwszym razem odniesie na broni,
Żadna się z nim częstego potkania nie chroni
I sama się na taki sztych narazić spieszy,
Sama się z swej przegranej i krwawych ran cieszy.
Dla niego gach na mrozie całą noc przestoi,
Dla niego się biała płeć magluje i stroi,
A chociaż tej płci, przyznać każdy musi:
Darmo stworzona, która kusia nie zakusi.
On się na żadną przepaść nic nie wzdraga ani
Smrodliwej jak Kurcyjusz poważa otchłani;
Nurka takiego nie masz, bo że w tyle czuje
Dwa pęcherze, wskoczy tam, gdzie i nie zgruntuje.
Rycerz to znakomity, a kędy wymierzy,
Sztychem kole, czasem też i płazą uderzy,
A jak mu wrodzona chęć zatrąbi do koni,
Harce zwodzi i z grotem do paiże goni,
I lubo podeń wbity nierprzyjaciel krzyczy,
Nic miłosierdzia nie ma, wełna drży na piczy.
Chociaż też podczas przegra, powstaje na nogi
I odpocząwszy sobie, będzie jeszcze srogi.
Na dwóch kółkach rychtowne wytoczywszy działo,
Tam do szturmu przypuści, gdzie się będzie zdało,
A i w tym męstwo swoje oświadczy, że mury
Woli sam kruszyć niż iść do wybitej dziury.
Ani go od tej walki nie odwiodą razy,
Ani od szejdwaseru obliczne obrazy,
Ani to, że z tej bitwy i z tego połowu
Więcej bywa łamania w kościach niż ołowiu.
Dla niego dziesięćletnią wojną Troja wstała,
Przezeń i Rzesza Rzymska wolności dostała,
Dla niego niecierpliwa Dydo się zabiła,
Dla niego brata, dzieci Medea dusiła,
Dla niego Dedal krowę Pazyfajej robił,
Dla niego Aleksander perskich posłów pobił,
Dla niego Kleopatra została królową,
Dla niego utraciła żywot śmiercią nową.
Dla niego Mesalina, byle wyjeżdżoną,
Wolała kurwą zostać niż cesarską żoną,
Przezeń przemyślny cesarz chcąc dojść tajemnice
Poddanych swoich, cudze nawiedzał łożnice;
Nawet, żeby kto kusia ze czci tej nie złupił,
I król Dawid za tysiąc kusiów żonę kupił.
Cóż za dziw, że takich cnót i żyć godzien w lata
Nieskończone łzy wszego kuś odnosi świata.
Nie tak więc krzyczy żuraw, gdy za morze leci,
Ani czajka, kiedy psa odwodzi od dzieci,
Nie z takim szumem rzeki z śnieżnych gór padają,
Nie z takim okrzykiem wojska potykają
Ani tyle bywa gwiazd na pogodnym niebie,
Jak wiele łez, krzyku przy kusiowym pogrzebie.
Płaczą dziewczęta, panny, mężatki i wdowy,
Płacze wszystka spodnia płeć, wszystkie białogłowy,
Płacze panna służbista i kucharka kusia,
Płacze Marysia, Dosia, Reginka, Jagusia,
Płacze jurna Hiszpanka, co sobie kiep goli,
I Francuzka, co pewnie kusia niż chleb woli,
Płacze Włoszka, u której miewał dwie piwnice,
I Angielka, do której nie trzeba zwodnice,
Płacze leniwa w łóżku Polka i co taje
Z lubnością Niemka, jak jej dotknie męskie jaje,
Płacze Żydówka, co go bez kapturka znała,
I Ruska, co go sobie czarami jednała,
I jebliwa Litewka roztachana bieży
I łamiąc ręce krzyczy: "Tu korol kuś leży!"
I bijąc w łono, woła: "Jakby nas powarzył!
Któż mi tu, kto w tych pustkach będzie gospodarzył?"
Ale nade wszystkich płacze i łzami się dusi
Żona jego, że wdową do śmierci być musi
I zmarłemu miłości pokazuje tyle,
Żeby go w własnej rada pogrzebła mogile.
Płacze i jej sąsiadka, zawziętej niezgody
Zapomniawszy, z żałosnej obojgu przygody;
Więc i ci, co się z kusiem radzi zabawiali
I pobożną po pięci od sta lichwę brali.
Sami się tylko cieszą, których on za bogi
Leśne stroił, do głowy przyprawiwszy rogi:
"Bodaj się - mówią - złodziej ten z grobu nie dobył,
Co i w cudzej komorze na żywność się zdobył!"
Ale niech się świat śmieje i osierocony
Słyszy, żeś między gwiazdy, kusiu, policzony.
Nie mógł znieść krzyku Jowisz i myśląc, jakoby
Umniejszyć krajom ziemskim gwałtownej żałoby,
Przeniósł cię na firmament, skąd na świat szeroki
Miłosny dajesz aspekt, jebliwe wyroki,
Gdzieś za dyszel osadzon u wozu Boota,
Boś nie najgorzej świadom, jak wjeżdżać we wrota;
A stąd cię posadzono wysoko przy Smoku,
Żebyś się nie piął Pannie niebieskiej do kroku,
Inaczej, jeślibyście siedli blisko siebie,
Wnet by była i kurwa, i bękarci w niebie.
I tak już będzie Polus tym wszystkim łaskawy,
Co po brzuchu bezpiecznie odprawują pławy,
A za nagrobek wierszyk odniesiesz maluśki;
Zębata Picza słabej dokończyła Kuśki.

Kuś – męski narząd rozrodczy

Upodobniany jest on do Boga Stwórcy, Boga Ojca. W obscenicznym i plugawym żarcie, kryje się idea – jeżeli nie wierzymy w Boga, seksualność jest jedynym ratunkiem przed śmiercią.

Kuś jest motorem historii, świat trwa za sprawą pożądania erotycznego. Seksualizm jako podstawowa siła sprawcza i fundament ludzkiej kultury.

Objawy choroby wenerycznej (kwasem wypalano owrzodzenia) – nie są w stanie powstrzymać człowieka przed seksualnością.

Brak optymistycznej wizji hedonizmu – brutalna prawda o cielesności.

Teza: nawet królowie nie są odporni na erotyzm – Janek Barański.