KSIĘGI PROROCKIE

WPROWADZENIE

I OKRES ASYRYJSKI

Opr. S. dr Jolanta Judyta Pudełko PDDM

WPROWADZENIE W PROBLEMATYKĘ PROFETYZMU

1.     BIBLIJNA TERMINOLOGIA PROROCKA

Tożsamość proroka według ST można przedstawić i opisać za pomocą charakterystycznych terminów, które określały tę specyficzną grupę ludzi. Terminy można podzielić na trzy grupy:

·         Wyrażenia odnoszące się do proroka w sposób absolutny:

aybin' (NAVI) – około 300 razy w ST. Odnosi się do bardzo różnych osób (Abraham, Aaron, Eliasz, prorocy fałszywi; prymitywne formy profetyzmu i bardzo wyszukane; istnieje też forma żeńska!=Debora). Słowo hebrajskie pochodzi prawdopodobnie od rdzenia akadyjskiego, w którym słowo nabu oznacza: ” wołać, oznajmiać, głosić”, co wskazuje na wołającego, lub tego, który został wezwany (=natura prorokowania); może pochodzić też od innego rdzenia hebrajskiego, który oznacza „biegać, tańczyć, kipieć”, jako zobrazowanie zewnętrznego zachowania proroka (=forma prorokowania).

ha,ro (ROE)– widzący ludzi, rzeczy i sprawy głębiej niż inni. Występuje 10 razy, najczęściej do Samuela.

hz,xo (CHOZE)– widzący, ale w znaczeniu oglądający, odnosi się często do proroków na dworze królewskim, doradców (9 razy na 16 w ST). Można powiedzieć, że są to prorocy urzędowi, których odróżnia się od proroków charyzmatycznych (termin 1).

·         Wyrażenia przedstawiające więź proroka z Bogiem:

~yhilooa/hi' vyai (ISZ HAELOHIM)– mąż, człowiek Boży. Ukazanie zażyłości z Bogiem.

x;Wrhi' vyai (ISZ HARUAH)– mąż, człowiek ducha. Ukazanie aspektu natchnienia, wewnętrznego uzdolnienia do funkcji proroka. Natchnienie znajduje wyraz w entuzjazmie i wiarygodności proroka.

hwhy %ai'l.m; (MELECH ADONAI)- posłaniec Pana (YHWH). Prorok jest posłany przez Boga, nie mówi w swoim imieniu.

·         Wyrażenia przedstawiające stosunek proroka do innych ludzi:

rm,vo (SZOMER)– stróż, opiekun. Misja prorocka zakłada postawę troski i opieki ludzi, do których prorok jest posłany i odpowiedzialność za powierzonych mu ludzi. Wynika stąd konieczność czuwania i ostrzegania w obliczu różnych zagrożeń.

hp,co (COFE)– ten, który pilnuje, czuwa. Słowo pochodzi z kontekstu pasterskiego: duchowa troska o powierzonych ludzi.

h[,ro (ROE)– ten, który pasie, dogląda - PASTERZ. Odniesione do proroka w znaczeniu przenośnym.

LXX: Język grecki używa dwóch słów na określenie proroka:

o` profh,thj – prorok prawdziwy (ten, który głosi, zapowiada, przepowiada: „mówić wpierw”);

o` ma,ntij - prorok fałszywy, wróżbiarz;

2.     PROFETYZM POZAIZRAELSKI

Profetyzm biblijny posiada liczne odpowiedniki i odniesienia do podobnych nurtów w innych narodach. Prorocy byli postrzegani jako mężowie obdarzeni wyjątkowym poznaniem, przemawiający w imieniu bogów, znaleźć ich można było na dworach królewskich oraz w ośrodkach kultu.

Egipska literatura prorocka składa się z tekstów o treści wróżbiarskiej, czasem występuję tam wątki społeczne, historyczne, czy eschatologiczne. Sięga ona ok. 2000 r. przed Chr. Prorok imieniem Nefer-Rohu zapowiadał epokę klęski, nieszczęścia, po której miał nadejść wyzwalający król, co miało zaowocować czasem pomyślności. Inny prorok o imieniu Ipuwer odznaczał się odwagą i bezwzględnością w upomnieniach pod adresem faraona.

W Fenicji istniało proroctwo ekstatyczne od IX w przed Chr. Prorocy bogini Asztarte dokonywali nawet aktów samookaleczenia się, aby wśród zgiełkliwego zawodzenia osiągnąć stan religijnego uniesienia, które miało doprowadzić do wygłoszenia proroctwa, które mogło nawet zmienić rozporządzenie króla. Podobnie rzecz się miała w Palestynie , na podstawie świadectw z Ugarit z XV w. przed Chr.), wiadomo, że istnieli również tam prorocy bogini Asztarte. Opowiadanie o Eliaszu z 1Krl przybliża nam postaci i zachowanie proroków Baala, którego kult był bardzo rozpowszechniony w Kanaanie i często przenikał do wiary i obrzędów Izraela. Jednak najstarsze wzmianki o prorokach pochodzą z odkrytego imperium Ebla (XXIV w. przed Chr.), w północnym Kanaanie (północna Syria). Były to grupy kapłanów, niezwiązanych z żadnym konkretnym bóstwem, którzy jednak przemierzali kraj i głosili boże słowo, a nazywano ich „nabiutum” (głosiciele).

Z samej Biblii znany jest również mezopotamski prorok Baalam syn Beora, który wygłaszał swe proroctwa w kontekście izraelskich podbojów Kanaanu (Lb 22-24). Mezopotamia również zasłynęła rozwojem profetyzmu, a prorocy nazywani byli „baru” - widzący. Poszukiwania w Mari (rozkwit ok. 1700 przed Chr.) nad Eufratem (1933 r.) zaowocowały odnalezieniem 25 tysięcy tabliczek pokrytych pismem klinowym. Wśród nich było 35 wyroczni prorockich, w których dominowała formuła posłania proroka przez bóstwo, co wskazuje na styczne punkty z Biblią. Różnią się one od proroctw biblijnych brakiem akcentów mesjańskich, eschatologicznych, nie posiadają również bezpośredniego odniesienia do ludu, lecz skupiają się na sprawach dworskich i kultycznych.

Profetyzm pozabiblijny skupiał się zatem na określonych formach zewnętrznych (wróżbiarstwo, magia, ekstatyczne obrzędy, tłumaczenie snów, analiza i tłumaczenie zjawisk przyrody, hepatoskopia – wróżenie z wątroby zwierzęcia, belomancja – wróżenie ze strzał por. Ez 21,26n; obserwacja gwiazd i księżyca), odnosił się do rozstrzygania spraw ważnych (np. wojny, wpływ na rządy) i miał zapewnić przychylność bóstwa. Nie odnosił się wcale do życia moralnego.

3.     DZIEJE PROFETYZMU BIBLIJNEGO

Późniejsze interpretacje (Rdz 20,7) już w osobie Abrahama widziały proroka – prawdziwego męża Bożego, przyjaciela Boga, którego życie stało się proroctwem dla całego Izraela i Kościoła. Natomiast o Mojżeszu mówi już Pwt 34,10 (nie powstał więcej w Izraelu prorok podobny do Mojżesza) jako o proroku, a Aaron ma być prorokiem Mojżesza (jego ustami), również Miriam zyskała miano prorokini. Wylanie się ducha na 70 starszych (Lb 11,25), którzy zostali obdarzeni duchem Mojżesza wskazuje na eksplozję zjawiska prorockiego. Wśród sędziów tytuł proroka przysługiwał jedynie Samuelowi. Mowa jest zatem o wybitnych jednostkach, o ludziach, którzy pełnili role przywódcze. Uczeni mówią również o pojawieniu się w XI w przed Chr. w Palestynie i Syrii ekstatycznego ruchu wróżbiarskiego, który następnie poprzez religię kananejską przenikał do Izraela. Byli to ludzie obdarzeni nadzwyczajnymi darami, odwagą, co objawiało się w dziwnym, nieco ekscentrycznym zachowaniu: wygląd pieniącego się szaleńca, człowieka pochwyconego przez Boga, który chciał całym sobą przekazać to, co mówi mu Bóg. W związku z tym szkoła skandynawska łączy zjawisko profetyzmu z kultem. Obrzędy wraz z ich różnymi tajemniczymi czynnościami miałyby wzbudzać prorockie ekstazy. Choć można było zauważyć cechy prorockie, zjawisko profetyzmu jeszcze wtedy nie istnieje. Jednak inni łącza profetyzm biblijny raczej z głoszeniem Słowa Boga. Prorok był postrzegany jako pośrednik, który wstawiał się za ludem, co może tłumaczyć układane przez nich pieśni- modlitwy, które dzięki darowi Boga zawierały w sobie również odpowiedź samego Boga. W Księgach prorockich widzimy to na przykładzie formuł wprowadzających (tak mówi Pan; wyrocznia Pana...).

Zjawisko profetyzmu objawia się natomiast w okresie monarchii. Z osobą Dawida i jego panowaniem (ok. 1010-970) związani są prorocy Gad i Natan. W czasach Salomona mówiło się o Achiaszu z Szilo, który stanął później po stronie odstępcy Jeroboama. Achasz sprzeciwiał się kultom pogańskim wprowadzonym przez Salomona na prośbę jego żon oraz wysokim podatkom, które nasiliły się za rządów Roboama – syna Salomona. Potrafił on również skrytykować również Jeroboama za utworzenie bałwochwalczych sanktuariów w Betel i Dan. Inny prorok Szemajasz skutecznie powstrzymał Roboama od wojny z północnymi pokoleniami. W IX w powstawały grupy prorockie (synowie proroccy), których członkowie prowadzili życie wspólne (Betel, Jerycho). Grupy te zaczęły przechodzić pewną ewolucję: zewnętrzne zachowania ekstatyczne ustępowały miejsca troską o dobro narodu, o życie codzienne. Najwybitniejsi prorocy tego czasu to Eliasz i Elizeusz. Eliasz (=Jahwe jest Bogiem) wsławił się szczególną troską o czystość wiary Izraela, walcząc ze wszelkimi przejawami baalizmu. Elizeusz (=Jahwe zbawił) będąc jego uczniem podjął się kontynuacji jego misji. Obaj prorocy potwierdzali swe posłannictwo licznymi cudami. Wśród innych proroków Biblia wymienia między innymi: Jehu (1 Krl 16,1-4.7.12n); Azariasza (2Krn 15,1-7); Chananiego (2Krn 16,7-14); Micheasza, syna Jimli (2Krl 26,6-28); prorokinię Chuldę (2Krn 34,22nn). Wszyscy Ci prorocy, choć czytamy o nich w Biblii, są to wyłącznie narracje, które nie posiadają uporządkowanego orędzia prorockiego. Są to tak zwani prorocy etapu przedliterackiego. Sytuacja zmienia się w VIII w przed Chr., kiedy pojawiają się prorocy, których nauczanie zaczęto przekazywać i spisywać (począwszy do Amosa). I tak rozpoczął się długi proces powstawania zbioru nazwanego NEBIIM – Księgi Prorockie.

Cechy charakterystyczne biblijnego proroka:

·         Szczególna więź z Bogiem; pośrednik;

·         Charyzmat, powołanie; prorockie słowo;

·         Misja, orędzie i wolność;

·         Doświadczenia życiowe, czynności symboliczne, wpływ na historię;

Orędzie kieruje się ku:

·         Odniesieniu do Boga (Prawo, Kult);

·         Odniesieniu do ludzi (władcy, kapłani; fałszywi prorocy; relacje społeczne)

4.     MIEJSCE ZBIORU KSIĄG PROROCKICH W KANONIE ST

Mamy do czynienia z dwoma zbiorami Ksiąg Prorockich. Pierwszy z nich wynika ze spojrzenia jakie proponuje Biblia Hebrajska. Drugi zbiór BH (po Torah, a przed Ketuvim) nosi nazwę Neviim - Prorocy. Zbiór ten dzieli się na dwie części:

·         Neviim Riszonim – Prorocy Wcześniejsi (Joz, Sdz, 1-2 Sm; 1-2 Krl). Z naszej perspektywy księgi te przedstawiają historię. Natomiast z perspektywy BH jest to religijna prezentacja, ocena dziejów. Sednem tej prezentacji jest przedstawienie skutecznej obecności Boga w historii. Prorok w koncepcji hebrajskiej, to nie ten, kto zapowiada przyszłość, ile ktoś, kto reflektując nad przeszłością i teraźniejszością może kształtować przyszłość. Religijna synteza dziejów pozwala wpływać na przyszłość.

·         Neviim Acharonim – Prorocy Późniejsi (Iz, Jr, Ez, oraz Dwunastu proroków mniejszych: Oz, Jl, Am, Abd, Jo, Mi, Na, Ha, So, Ag, Za, Ml). Księga Daniela należy do trzeciego zbioru – Ketubim (Pisma).

Septuaginta, na której opiera się Kanon chrześcijański proponuje inną koncepcję: Po Księgach Historycznych i Mądrościowych mamy Księgi Prorockie, w skład których wchodzą tzw. Prorocy Więksi (Iz, Jr, Ez, Dn; Dwunastu Proroków Mniejszych oraz deuterokanoniczna Księga Barucha). Koncepcja proroka w LXX wiąże się zasadniczo ze znaczeniem tego terminu po grecku: „mówić wpierw, zapowiadać”. Kładzie więc nacisk na kształtowanie przyszłości.

5.     PROROCY A HISTORIA - SYSTEMATYZACJA KSIĄG PROROCKICH

Szczególną rolę i wpływ na działalność proroków posiadają wydarzenia historyczne. One są przestrzenią objawiania się Boga, co prorok ma następnie interpretować. Tak więc prorocy zakorzeniają się w swych realiach, ale nie tylko. Bazują oni na wszystkich najważniejszych motywach Tradycji biblijnego Izraela. Przywołują ważne wydarzenia (przymierze, wyjście, ziemia obiecana, Dawid, Miasto Święte), aby ukierunkować naród na nowe działanie Boga. Niektórzy uczeni zauważają w tym powstanie i rozwój eschatologii biblijnej.

a.     Prorocy Okresu Asyryjskiego (722-612): Amos, Ozeasz, Izajasz, Micheasz, Sofoniasz, Nahum;

b.     Prorocy Okresy Babilońskiego (612-539): Habakuk, Jeremiasz, Ezechiel, DeuteroIzajasz (40-55);

c.     Prorocy Okresu Perskiego (539-333): TritoIzajasz (56-66), Aggeusz, Zachariasz; Jonasz(?), Malachiasz, Abdiasz, Joel;

d.     Prorocy Okresu Greckiego (po 333): Daniel, Baruch;

Artykuły pomocnicze

HOMERSKI J., „Słowo Boże a słowo proroka w tekstach starotestamentalnych”, SVT 17 (1979) 1, 43-55;

ŁACH J., „Początki profetyzmu izraelskiego w świetle Ksiąg Samuela”, RTK 9 (1962) 2, 113-128;

STYŚ S., „Nadprzyrodzony charakter profetyzmu izraelskiego w świetle pism prorockich”, RBL 12 (1959) 1, 1-23;

WPROWADZENIE DO KSIĘGI AMOSA

1.     Osoba i okoliczności nauczanie proroka Amosa

Am 1,1: Słowa Amosa, który był jednym spośród pasterzy z Tekoa: co widział w sprawie Izraela, za dni Ozjasza, króla Judy, i za dni Jeroboama, syna Joasza, króla Izraela, na dwa lata przed trzęsieniem ziemi.

·         Amos jest prorokiem, a jego nauczanie odbywa się przez słowa. To nauczanie jest najpierw głoszone. Czyli najpierw istniej tradycja, przekaz, zapamiętanie, a później spisanie;

·         Amos jest pasterzem z Tekoa. Charakterystyczne zajęcie Izraelitów, którzy byli wcześniej koczownikami. Pochodził z Tekoa, miejscowości na południe od Jerozolimy (18km) i Betlejem (8 km), miejsce dość urodzajne wiosną, choć na skraju pustyni, co powodowało usychanie roślinności latem. Dlatego mieszkańcy trudnili się pasterstwem. Amos nie jest jednak ubogim najemnikiem, ale właścicielem stada i uprawy sykomor (7,14-15), które musiał posiadać w innym, bardziej wilgotnym miejscu. Nacinając podobne do fig owoce sykomory miał poprawić ich smak i przyśpieszyć dojrzewanie; z pni sykomory wydobywano też leczniczą żywicę.

·         Amos jest „widzącym”. Jego orędzie dotyczy głębszego oglądu spraw dotyczących Izraela. Można jednak zapytać, czy dotyczy to samego Izraela (Królestwo Północne), czy również Judy (Królestwo Południowe)? Punktem odniesienia są tu dwaj wymienieni królowie, władcy obu podzielonych królestw i dotyczy realiów VIII wieku BC – i co do tego nie ma wątpliwości. Informacja zawarta w tytule wskazuje na okres rządów króla Jeroboama II, króla Izraela (~760-745 BC) oraz króla Judzkiego Ozjasza .