KSIĘGI PROROCKIE II
OKRES BABILOŃSKI, PERSKI, GRECKI
Opr. S. dr Jolanta Judyta Pudełko PDDM
UKSW – WARSZAWA 2007
WPROWADZENIE DO KSIĘGI JEREMIASZA
1.Kontekst historyczny:
Jr 1,1-3: Słowa Jeremiasza, syna Chilkiasza, z rodu kapłańskiego, który był w Anatot, w ziemi Beniamina. Do niego Pan skierował słowo za czasów Jozjasza, syna Amona, króla judzkiego, w trzynastym roku jego panowania i następnie za czasów Jojakima, syna Jozjasza, króla judzkiego, aż do końca jedenastego roku rządów Sedecjasza, syna Jozjasza, króla judzkiego, aż do uprowadzenia w niewolę mieszkańców Jerozolimy w piątym miesiącu.
· Jeremiasz (whymry= Jahwe wyniesie) jest synem Chilkiasza z rodu kapłańskiego, z Anatot (przedmieścia Jerozolimy). Mocno włączony w ówczesną politykę, pochodził z ziemia Beniamina (najmniejsze pokolenie). Jego życie i posłannictwo sytuują się za panowania następujących władców:
· Jozjasza (640 – 609 B.C.; 622 B.C. reforma), syna Amona ( 642 – 640r.), syna Manassesa( 687 – 642 B.C.). W 13 roku panowania Jozjasza, czyli Jr został powołany w 627 B.C. (przed reformą!). Po śmierci Jozjasza w 609r. panuje krótko Joachaz (3 miesiące),następnie Jojakim (Eliakim; 609–598r.= następuje powrót bałwochwalstwa; wzrasta stronnictwo proegipskie, powstanie przeciw Babilończykom, następuje pierwsza deportacja, w których są uprowadzeni m.in. Ezechiel, Jojakin, syn króla, który po krótkim oblężeniu poddaje miasto), zostaje w nim osadzony król Sedecjasz (597–587 B.C.). Wzrasta stronnictwo probabilońskie, następuje jednak bunt Sedecjasza, czemu sprzeciwiał się uwięziony za to potem Jeremiasz, następuje najazd, druga deportacja. Jr 40-44 przekazuje inne fakty z pobytu proroka w Egipcie, wraz z inną grupą uchodźców (ok. 5 tysięcy). 19 lipca 586 B.C. następuje zdobycie Jerozolimy i zburzenie Świątyni przez wojska Babilońskie. Uciekający Sedecjasz został pojmany, oślepiony i wywieziony do Babilonii.
· Narody sąsiednie: W 630r. następuje śmierć Assurbanibala, z czym wiąże się zmierzch potęgi Asyrii. 626r. Nabopolassar ogłasza niezależność Babilonii od Egiptu, co daje początek hegemonii Babilonu (Chaldea). W 616 B.C. ma miejsce wyprawa Nabopolassara przeciw Asyrii, w 615 B.C. pada Assur, podbite przez Medów sanktuarium narodowe, w 612 B.C. Babilończycy i Medowie podbijają Niniwę , następuje kres Asyrii, w 609 B.C. rozgrywa się bitwa pod Meggido, (pasmo Karmelu), pomiędzy Egiptem i Wojskami judzkimi, Jozjasz ginie w obronie Babilonii. W 605r. egipsko-babilońska bitwa pod Karkemisz, pieczętuje zwycięstwo Babilonii, objawiając wybitne zdolności przywódcze Nabuchodonozora. W Egipcie był władcą Psametyk II (593-588), który zwracał swe dążenia ku Etiopii, ale jego następca faraon Hofra skierował się ku konfrontacji z Babilonią. Wzmogło to konflikt egipsko-babiloński, co przyczyniło się do upadku Jerozolimy.
2. Osobowość Proroka
W życiu i w działalności proroka odbijają się te wszystkie napięcia, wyraża je w sposób poetycki, widać głębokie zaangażowanie, wyobraźnię, specyficzne są dla niego wyznania( por. Paweł, Augustyn). Wiara religijna Jr przeżywana jest w okresie wielkiego kryzysu, dochodzi do zakwestionowania form życia Biblijnego Izraela.
Okresy życia Jr:
od powołania 627 – 622( reforma)= Jr widzi przepaść między ideałem (powołanie Izraela), a rzeczywistością (występki czasów Manassesa i Amona). Dzieje Izraela porównuje do losów człowieka ( por. Oz!). Młodość= czas idealny, wyjście z Egiptu, sprzeniewierzenie się Bogu, kulty płodności, Jr woła o nawrócenie ( zob. Jr 3). Opisując używa symboliki małżeńskiej (por. Oz), rozwija temat cudzołóstwa = niewierność Izraela. Zauważa narastające zagrożenie ze strony Babilończyków, prorok ostrzega, że nie będzie lepiej, oni zastąpią Asyrię (zob. 4, 19 – 20). Prorok toczy samotną walkę ze sobą ( zob. 5 – 6), widzi zepsucie rodaków, wymagające kary, ale z drugiej strony wzbrania się przed tym, by być prorokiem zagłady. Przeżywał to wszystko bardzo żywiołowo. Jego nauczanie przygotowało grunt pod reformę Deuteronomiczną;
622 – 609 – krytyka zepsucia i wzywanie do poprawy moralnej ;
609 – 597 – Wezwania do przywrócenia sprawiedliwości społecznej; (605 B.C. – groźba przeciwko Egiptowi – Jr 46,2nn);
597-586 – walka z fałszywymi prorokami, wzywanie do zaniechania oporu wobec Babilonii; (Jr 21,1nn; 34;) fragmenty dotyczące uwięzienia proroka (Jr 37-39);
586 – Wydarzenia po upadku Jerozolimy – spór o ucieczkę do Egiptu i walka z bałwochwalstwem; Prorok uczestniczy w losie grzesznego Ludu Boga (Jr 39-44).
3. Kompozycja Jr
Pod względem budowy Księga wykazuje znaczne zróżnicowanie. S. Mowinckel, B. Duhm oraz W. Rudolph wyszczególniają w niej 3 podstawowe warstwy: A – fragmenty poetyckie, B – fragmenty biograficzne, C – fragmenty pisane prozą, styl Pwt, przypisywane redakcji Deuteronomistycznej.
Możliwości strukturyzacji:
I= 1 – 25= wypowiedzi przeciwko Judzie i Jerozolimie, prorocka samokrytyka narodu( poezja);
II= 26 – 45 = opowiadania biograficzne o życiu, działalności Jr (proza; 36-46=biografia Barucha);
III= 46 – 51= proroctwa przeciw sąsiednim narodom (poezja);
IV= 52= dodatek historyczny.
Struktura Koncentryczna:
A - 1,1-3 – Wstęp - proza
B – 1,4-19 – Prorok dla narodów
C – 2-6 – Sentencje przeciwko Judzie – inwazja z Północy
D – 7-10- Odrzucenie Słowa Bożego
E – 11-20 – Złamane przymierze
F – 21-24 – Konflikty z Królem, Prorokami, Nie – wygnańcami
X – 25 – Wyrocznie przeciw Judzie i Narodom
F’ – 26-29 – Konflikt z Królami, Prorokami i Wygnańcami
E’ – 30-33- Nowe Przymierze
D’ – 34-38 – Odrzucenie Bożego Słowa i Proroka
C’ – 38-45 – Inwazja z Północy - realizacja
B’ – 46-51 – Proroctwa przeciwko narodom
A’ – 52 – Konkluzja - proza
Z samej treści Księgi można się dowiedzieć, że spisany tekst posiadał dwie wersje (zob. Jr 36). Sekretarz Jeremiasza, Baruch, po tym jak król Jojakim spalił zwój, napisał drugi, dołączając nowe treści do niego. Zdaniem uczonych jest to tekst Jr 1-25, z pominięciem małych, późniejszych wstawek (np. Jr 7). Porównanie TM z LXX wykazuje znaczne różnice między wersjami. LXX jest o 1/8 krótsza od TM, posiada też nieco inną kompozycję. Powody tego mogą być różne. Niektórzy uważali, że tłumacz chciał uczynić tekst bardziej prostym, zrozumiałym i dlatego go skrócił i pozmieniał. Nowe światło wnoszą odnalezione rękopisy Jr w Qumran. Są tam zarówno wersje dłuższe, odpowiadające TM, jak i krótsze zgodne z LXX, co potwierdzałoby istnienie dwóch wersji Księgi.
4. Teologia Księgi, wątki ważne
Jeremiasz, jako potomek Beniamina (syn Racheli) przekazuje nieco inne ujęcie tradycji, niż członkowie pokolenia Judy. Mniej akcentuje się tradycje o Dawidzie i Syjonie (por. Izajasz), więcej natomiast znajduje się elementów wspólnych ze stylem orędzia Ozeasza. Zauważa się to już w stylu przepowiadania, bardzo osobistym i antropopatycznym sposobie przedstawiania Boga.
a. Prorocka krytyka kultu (Świątynia Pana, jaskinia zbójców). Na Izrael, który zapomniał o swym Bogu i oddał się kultowi bałwochwalczemu nadciąga nieprzyjaciel z Północy. Naród Wybrany po wejściu do Ziemi Obiecanej zapomniał o więzi małżeńskiej, o przymierzu. Ziemia ta staje się przez to tak zbezczeszczona, że nawet deszcz na nią nie spada! (Jr 3,2). Świątynia – duma Izraela staje się przykrywką do ich niewierności i niesprawiedliwości społecznej (= uderzenie w przymierze!).
b. Idea Słowa Bożego= pomiędzy Bogiem i człowiekiem istnieje trzeci element – SŁOWO, które Bóg wypowiada: rbd (Davar). Jest pojmowane w kategoriach fizycznych. Wiąże się z hry (jara) = rzucać, ciskać, miotać, z tego pochodzi hrwt (TORA) - Nauka. Słowo Boże obowiązuje – kiedy Bóg mówi, nie gardź Jego Słowem, jest normatywne. Ma powszechny, uniwersalny charakter, jest skierowane do wszystkich. Słowo nie tylko ocenia, opisuje rzeczywistość, ale ją skutecznie kształtuje. Jednym ze skutków jest powołanie człowieka. Nacisk na obecność Słowa Bożego w ST. Stanowi zapowiedź IDEI WCIELONEGO SŁOWA, które nie tylko jest kierowane do człowieka, ale staje się człowiekiem. Moc Słowa jest tak wielka, że Jr nie może odmówić, prorokuje wbrew sobie (zob. Jr 20), co staje się następnie powodem jego rozlicznych cierpień. Jeremiasz wyznaje, że czuje się przez Boga „uwiedziony”, tak, jak młoda dziewczyna. Dar, który otrzymał jest jednak silniejszy od jego ludzkich oporów.
c. Idea serca jako wnętrza człowieka= Bóg zna ludzkie serce ( inni akcentowali poznanie Boga = Oz), Jr odwraca to, Bóg zna człowieka. Wprowadza pojęcie sumienia (tAy=l'K. bleÞ serce, nerki. Por. Augustyn), W każdym człowieku obecny głód Boga. Dwa sposoby dochodzenia do Boga:
1) Przez świat stworzony, pytanie o przyczyny, skutki, droga męska.
2) Rozpoznawanie w sobie głębokiego głodu Boga, droga kobieca. Ją zapoczątkował Jr, potem Augustyn, Jan Paweł II. Głębokie przeżywanie Boga, ładunek emocji.
d. Idea sądu, grzechu i pojednania= wynika to z pojmowania, przeżywania Boga. U Jr Bóg nie tylko istnieje, ale jest rzeczywiście obecny w życiu: pojedynczych osób. Izraela, świata. Z obecności Boga wynika charakterystyczna biegunowość (ambiwalencja): Bóg karze, ale i uzdrawia, Bóg sądzi, ale i zbawia. Boża dialektyka nie jest na zasadzie alternatywy, lecz dopełniania się. Jr kształtuje typowy dla ST. sposób uprawiania Teologii: zamiast definicji – przypowieść. Odwzorowanie rzeczywistości= prorok bardziej czuje obecność Boga, niż ją rozumie.
e. Eschatologia= nie jest to wprost nasza eschatologia, lecz stwierdzenie względności obecnej rzeczywistości, coś więcej istnieje „ za zasłoną”( por. So). Nie należy polegać na składnikach politycznych, społecznych, religijnych rzeczywistości, lecz na Bogu. Potrzebne zaprowadzenie nowego porządku dzięki Nowemu Przymierzu ( zob. 31, 30 – 31). Nie tylko zewnętrzne wybranie, ale wewnętrzna przemiana serca, wnętrza, usposobienia. Jr pierwszy dokonał INTERIORYZACJI RELIGIJNOŚCI. Kult jest pochodną wewnętrznego stanu ducha. Jr nie potępia kultu jako takiego, ale domaga się oczyszczenia, kult ma wyrażać wnętrze człowieka. Napięcie między kultem a moralnością i potrzebę nawrócenia wyraża Jr w kategoriach ludzkiej miłości małżeńskiej, narzeczeńskiej (por. Oz).
WNIOSEK: Z ludzkiej perspektywy życie Jr było przegrane, nie słuchano go. Uczył czego nie chciał. Z dalszej perspektywy ( ex post), okazało się, że miał rację. Nie zawsze skuteczność tego co robimy jest natychmiastowa. Jr przygotował Izraela na przeżycie zbliżającej się katastrofy, zanim ona nastąpiła. Przed zagładą dokonał religijnej oceny. Choć jego rodacy spodziewali się pomyślności i zwycięstwa, prorok przepowiadał zagładę i tak się stało. Jr kończy czas Izraela przedwygnaniowego. Przygotował naród na przetrwanie tej katastrofy: wyjaśnił zjawisko diaspory. Zapowiadając wygnanie, prorok odkrywa jego sens. Ta sytuacja nie będzie trwała zawsze – symbol zakupionego pola zapowiada powrót wygnańców do ich ziemi (Jr 24,5-7)
GRZECH I WEZWANIE DO NAWRÓCENIA
Jr 3,6-18
1. Kontekst
Fragment Jr 3,6-18 przynależy do początkowej części Księgi, która została rozpoznana jako przynależąca do autentycznego orędzia Jeremiasza, choć wiadomo, że przesłanie zostało później poddane pewnym obróbkom redakcyjnym. Jr 1,4 – 4,4 zalicza się do początkowej fazy aktywności prorockiej Jeremiasza. Ma on na celu ukazać stan grzeszącego ludu, posługując się obrazem, niewiernej żony. Umiłowana Boga staje się nierządnicą. Obraz odnosi się najpierw do Izraela, a następnie do Judy. Grzech powoduje karę, ale wzmaga również wezwania do nawrócenia i powrotu. Jeżeli to nie nastąpi, wówczas kara jest nieunikniona i dogłębna – lud Boga poniesie konsekwencje własnego wyboru.
Tematyka małżeństwa pojawia się już w rozdziale drugim. Małżeństwo Izraela z Bogiem zostało zbezczeszczone, co przywołuje też bezpośredni kontekst naszego fragmentu (3,1-5). Prorok stawia sobie pytanie o możliwość tej więzi, skoro zdrady były liczne i trwały przez długi czas. Podkreśla swoistą schizofrenię duchową Izraela, który wołał do Boga, a jednocześnie mu się sprzeniewierzał. Kontekst następujący przywołuje zarówno tematykę wezwania do powrotu, jak i zapowiedź kary (3,19-4,4).
2. Struktura literacka
W Jr 3,6-18 możemy wyróżnić trzy podstawowe tematyczne części:
3,6-11 – Dwie siostry – Izrael i Juda
3,12-14 – Wezwanie do nawrócenia
3,14-18 – Przyszłe zjednoczenie Izraela i Judy w zjednoczonej Jerozolimie, która stanie się tronem Boga
3. Gatunek literacki
W stylu wyroczni wygłaszanej przez Jeremiasza zauważa się mowę na styl „sporów” (riv). W ten sposób wyrocznię stylizuje się na rozprawę sądową, podczas której wzywa się oskarżonego, wymienia się oskarżenie wraz z winą, wspomina się Boże dobrodziejstwa, aby w końcu wygłosić werdykt.
Dodatkowo używa się tu swoistej alegorii. Obraz sióstr, ich małżeńskich zdrad symbolizuje grzechy przeciwko przymierzu i samemu Bogu.
Spór prowadzony z Bogiem kończy się jednak werdyktem, którym jest miłosierdzie i łaska...
4. Analiza Tekstu
DWIE SIOSTRY (6-11)
6 Rzekł do mnie Pan za dni króla Jozjasza: «Czy widziałeś, co zrobił Izrael-Odstępca? Chodził na każdą wysoką górę i pod każde zielone drzewo i uprawiał tam nierząd.
7 Pomyślałem: Po tym wszystkim, co uczynił, powróci on do Mnie; ale nie powrócił. I zobaczyła to niegodziwa siostra jego, Juda.
8 Zobaczyła, że za wszystkie czyny nierządne, jakie popełnił Izrael-Odstępca, odrzuciłem go, dając mu list rozwodowy. Lecz nie zatrwożyła się niegodziwa siostra jego; poszła także i ona cudzołożyć.
9 Przez lekkomyślność swoją stała się cudzołożnicą i zbezcześciła ziemię, dopuszczając się nierządu z kamieniem i drzewem.
10 Także z tego wszystkiego nie nawróciła się do Mnie niegodziwa siostra jego, Juda, całym sercem, lecz pozornie - wyrocznia Pana».
11 Wtedy Pan powiedział do mnie: «Izrael-Odstępca okazał się sprawiedliwszy niż niegodziwy Juda.
Bóg zwraca się do Jeremiasza w czasie panowania króla Jozjasza. Możemy więc spodziewać się, że jest to czas w miarę pomyślny, dokonuje się stabilizacja religijna, polityczna i kultyczna. Bóg zadaje niejako prorokowi pytanie. Pytanie to jednak odnosi się do IZRAELA – państwa, które nie istnieje od 100 lat! Prorok powraca w wyroczni do sytuacji Państwa Północnego z połowy VIII B.C., tak jak to opisywał Ozeasz. Chodzi tu o kananejskie kulty płodności (Oz 4,13). Jak pamiętamy Bóg nawoływał swój lud do nawrócenia. Tak się jednak nie stało i w związku z tym w wyroczni Jeremiasza Izrael otrzymuje imię „Odstępca” (mĕšûbâ), ten, który odwrócił się, odszedł od Boga.
Przykład ten podjęła siostra Izraela, JUDA (por. orędzie Micheasza). Została tu ona również nazwana symbolicznym imieniem – „Niegodziwa (niewierna)” (bāgôdâ). Juda stałą się świadkiem tego, co czyniła jej siostra Izrael. Widziała, że religijne i kultyczne, nawet polityczne cudzołóstwo skończyło się tragicznie: Zdradzony małżonek wręczył swej żonie list rozwodowy – kerîtût (por. Pwt 24,4). Dla Izraela takim rozwodem i odejściem od Męża był najazd Asyryjczyków i upadek Samarii w 722 B.C. Zostali oni przesiedleni do Asyrii- stracili Ziemię Obietnic, która była darem wynikającym z Bożej obietnicy i przymierza.
Postępowanie Izraela powtórzyła jej siostra Juda, pomimo iż widziała jakie są tego konsekwencje. To dodatkowo podkreśla winę Judy, że jej zdrada uczyniona była z premedytacją. Co więcej jej powrót okazuje się być pozorny, a nawrócenie kłamliwe. Jest to bardzo dosadna, prorocka ocena efektów reformy Jozjasza! Zamiast sercem, czyli dogłębnie to w kłamstwie i fałszywości. Dlatego pojawia się druzgocząca wyrocznia: Bóg przemawia na korzyść Izraela.
WEZWANIE DO NAWRÓCENIA (12-14)
12 Idź i głoś następujące słowa ku północy: Wróć, Izraelu-Odstępco - wyrocznia Pana. Nie okażę wam oblicza surowego, bo miłosierny jestem - wyrocznia Pana - nie będę pałał gniewem na wieki.
13 Tylko uznaj swoją winę, że zbuntowałaś się przeciw Panu, Bogu swemu, i włóczyłaś się po wszystkich drogach ku obcym - pod każdym zielonym dębem, a głosu mojego nie słuchałaś - wyrocznia Pana.
Wezwanie do nawrócenia zostaje skierowane do będącego na wygnaniu Izraela, jak również do pozostałych w Samarii. Wezwanie posiada podwójne znaczenie:
Użycie czasownika šǔ...
koni86