Wielka kariera małego drzewka.pdf

MITY KOŚCIOŁA

Nr 51/52 (511/512) 18 – 30 XII 2009 r.

Wielka kariera małego drzewka

drzewo Chrystusa. To nic w porów-

naniu z elektorem brandenburskim

Friedrichem III , który w 1693 ro-

ku zagroził karą grzywny wszystkim

poddanym, którzy popełnią przestęp-

stwo strojenia choinki, grania i tań-

czenia pod nią.

Zwyczaj stawiania w wigilię igla-

stego drzewka zawitał do Polski pod

koniec XVIII wieku za pośrednic-

twem Niemców. „Przejęty od Prusa-

ków jest zwyczaj w Warszawie z upo-

minkiem dla dzieci na wilią: sosenka

z orzechami włoskimi złocistymi, cu-

kierkami, jabłuszkami i mnóstwem

świeczek lub kawałków stoczka różno-

kolorowego” – pisał badacz polskie-

go folkloru Łukasz Gołębiowski .

Początkowo ubierano ją w domach

ewangelickich mieszczan pochodze-

nia niemieckiego, potem stała się

modna wśród polskiego mieszczań-

stwa i w bogatych dworach, choć na

Pojezierzu Iławskim już około 1800

roku zdobione drzewko widywano też

w domach polskich chłopów.

Najwięcej oporów w Polsce bu-

dził fakt, iż jest to zwyczaj prote-

stancki, a na dodatek przyjęty u za-

borców. Kiedy w 1847 roku w Kra-

kowie zaczęła się – ku zgorszeniu

szacownych obywateli – moda na nie-

mieckie Christbaum, w gazetach ape-

lowano, by w polskich domach nie

stawiać niemieckich choinek. Ale ma-

gicznemu urokowi choinki trudno

było nie ulec. Jednak na Śląsku jesz-

cze w 1931 roku redakcja „Katoli-

ka” nawoływała do porzucenia pro-

testanckiego zwyczaju stawiania cho-

inki na rzecz prawdziwie katolickie-

go żłobka.

Choinka – traktowana współcze-

śnie jako nieodłączny atrybut

świąt Bożego Narodzenia – tak

naprawdę nie jest symbolem ani

trochę „religijnym”.

Czy to się komu podoba czy nie,

tak zwane bożonarodzeniowe drzew-

ko to tradycja tyleż pogańska, co

świecka. I nie zmienia tego faktu ani

wtórnie przydana choince chrześci-

jańska symbolika biblijnego drzewa

dobra i zła, ani naiwna interpreta-

cja choinkowych dekoracji (jabłka na

choince to pamiątka grzechu Ada-

ma i Ewy; świece mają przypomi-

nać o narodzinach Jezusa – „świa-

tła dla pogan”, a w łańcuchu dopa-

trzono się... węża kusiciela).

Podobnie między bajki włożyć

należy wszystkie chrześcijańskie opo-

wiastki o choince i św. Bonifacym

czy św. Krzysztofie. Wedle legendy,

św. Bonifacy ujrzał w lesie pogan od-

dających cześć okazałemu dębowi.

Rozzłoszczony kazał dąb ściąć, a kie-

dy na jego miejscu z ziemi wyrosła

jodła, św. Bonifacy – nie wiedzieć

czemu – ustanowił ją symbolem

Chrystusa i chrześcijaństwa. Taką sa-

mą naiwnością grzeszy skojarzenie

choinki ze św. Krzysztofem, które-

mu podczas legendarnej przeprawy

z Dzieciątkiem Jezus przez rzekę la-

ska zmieniła się w drzewko ozdobio-

ne między innymi szynką i pieczo-

nym kurczęciem. Z kolei protestanci

z uporem i do znudzenia powtarza-

ją, jakoby pierwszą choinkę na Bo-

że Narodzenie ubrał nie kto inny,

tylko sam Marcin Luter .

Skąd się zatem wziął ów cudow-

ny związek iglaka w postaci jodły, so-

sny czy świerku z narodzinami Jezu-

sa, skoro w Palestynie rosną głów-

nie palmy i – co najwyżej – cedry?

Otóż tak się składa, że kult wiecznie

zielonego drzewka jest o wiele bar-

dziej archaiczny niż zwyczaj obcho-

dzenia świąt Bożego Narodzenia.

Ustawianie zielonego drzewka to pra-

stara tradycja aryjskiego drzewa ży-

cia, którego kult przejęli następnie

Grecy, Celtowie, Rzymianie, Germa-

nie i Słowianie. Rzymianie podczas

przypadających na przesilenie zimo-

we Saturnaliów mieli w zwyczaju de-

korować swoje domy zielonymi ga-

łązkami. Germanie wieszali gałęzie

jodły, bo wierzyli, że za sprawą kłu-

jących igieł ochronią swoje domostwa

przed złymi duchami, piorunami

i chorobami. Tych „zabobonnych

praktyk” związanych z prastarym sym-

bolem płodności i zwycięstwa życia

nad śmiercią chrześcijaństwo – mimo

wielkiego zaangażowania misjonarzy

– nigdy nie zdołało wykorzenić.

Za ojczyznę współczesnej choin-

ki uznaje się niemiecką Alzację

(obecnie we Francji), krainę pier-

wotnie zamieszkiwaną przez Celtów,

potem wchodzącą w skład imperium

rzymskiego. Po raz pierwszy choin-

ka pojawia się na sztychu Łukasza

Cranacha Starszego w opisie po-

dróży po Alzacji i pobytu w miejsco-

wości Schlettstadt w 1509 roku. Choć

– gwoli ścisłości – najstarsza wzmian-

ka o stawianiu na Boże Narodzenie

drzewka pochodzi z terenu Szwajca-

rii i datuje się na 1419 rok. Wów-

czas bractwo czeladników piekarskich

ustawiło w szpitalu św. Ducha we

Fryburgu choinkę ozdobioną jabłka-

mi, gruszkami, piernikami i orzecha-

mi. W następnym wieku zwyczaj ten

przejęły inne cechy i stowarzyszenia

miejskie oraz przytułki i szpitale.

W 1539 roku choinka stanęła

w katedrze w Strasburgu – stolicy

Alzacji. Tamtejsi mieszkańcy w cza-

sie świąt dość powszechnie ustawia-

li jodełki na miejskich targowiskach

i w domach, powodując spustosze-

nia w drzewostanie. W 1556 roku

w Strasburgu wytoczono nawet pro-

ces sądowy o kradzież choinek ze

szlacheckiego lasu. Złodziej choinek

bronił się, powołując się na „stare

prawo” do wycięcia sobie przez każ-

dego do trzech sztuk drzewek na

święta. W 1568 roku w Selestat cał-

kowicie zakazano wycinki jodeł. Po-

nieważ mało kto się do zakazu sto-

sował, ostatecznie w 1600 roku każ-

dej rodzinie przyznano prawo do

jednego świątecznego drzewka.

Wcześniej, bo już w 1554 roku, we

Fryburgu zabroniono wycinki cho-

inek pod karą 10 szylingów, a gdzie

indziej zakazem objęto jedynie drze-

wa o wysokości powyżej sześciu stóp

(ok. 2 m).

Od początku swojej kariery cho-

inka – mimo pogańskiego rodowo-

du – pełni całkiem świeckie funk-

cje, a przede wszystkim stanowi

atrakcję dla dzieci oraz zimową de-

korację miejskich placów. W 1570

roku w domu cechowym w Bremie

z okazji świąt także ustawiono dla

dzieci małe drzewko z jabłkami, orze-

chami, daktylami i papierowymi kwia-

tami. Dzieci potrząsały drzewkiem,

a co spadło, należało do nich.

W 1597 r. choinka pojawiła się rów-

nież w centrum Bazylei, a w 1698 ro-

ku bez problemu choinkę można by-

ło kupić na targu w Gdańsku.

Choinkowej modzie nieustannie

towarzyszyły protesty niemieckich bi-

skupów, którzy z ambon wygłaszali

żarliwe kazania przeciwko wnosze-

niu do domów „pogańskich symbo-

li” w czasie świąt Bożego Narodze-

nia. Przy okazji srodze piętnowali

równie pogańską tradycję wzajem-

nego obdarowywania się z tej oka-

zji. W 1654 roku pastor Johann

Dannhauer napominał wiernych

w strasburskiej katedrze, że „wśród

różnych głupstw świątecznych jest

także drzewko”, bo chrześcijańskim

symbolem powinno być cedrowe

Katowanie Świętami

dzień pełen nudy i patosu.

Dawniej inaczej bywało. Był to czas

radości, swawoli i – co tu kryć

– rytualnego pijaństwa. Wszakże

to chrześcijańskie święto zastąpi-

ło dawne rzymskie Saturnalia, ob-

chodzone na cześć boga słońca.

starosłowiańską tradycją, w wigilię

należało bowiem obowiązkowo wy-

pić za pomyślność dusz zmarłych.

Wigilijna abstynencja i prohibicja to

zwyczaj wymyślony przez księży do-

piero pod koniec XIX w. Niespe-

cjalnie zresztą do dziś przez katoli-

ków w Polsce kultywowany.

Przygotowanie 12 tradycyjnych potraw i pozbawie-

nie życia karpia to nic w porównaniu z przeży-

ciem wigilii według kościelnego scenariusza, jaki

na swojej stronie serwuje Akcja Katolicka Archi-

diecezji Łódzkiej.

Szczegółowy przepis na katolicką wieczerzę wigilij-

ną – jak zapewniają autorzy – został opracowany na

podstawie książki ks. bp. Józefa Wysockiego „Rytuał

rodzinny”. I tu niejeden katolik przeżyje szok, dowie-

dziawszy się, że współcześnie wigilii nie zaczyna się

– jak głosi świąteczna propaganda – od tradycyjnego ła-

mania opłatkiem, tylko od... błogosławieństwa choinki.

Zacznijmy od początku. Po pierwsze, spośród zgro-

madzonych w domu osób koniecznie trzeba wybrać...

przewodniczącego. Najlepiej funkcję tę powierzyć oj-

cu rodziny lub najstarszej osobie. Następnie w central-

nym miejscu należy ustawić żłóbek z Dzieciątkiem Je-

zus, igliwiem i świecami udekorować przykryty białym

obrusem stół (pamiętając o sianku!), na środku umie-

ścić opłatek, otwartą księgę Ewangelii oraz dużą świe-

cę. Kiedy na niebie pojawi się pierwsza gwiazda, prze-

wodniczący powinien dać znak do rozpoczęcia wiecze-

rzy wigilijnej, błogosławiąc choinkę następującymi sło-

wami: „Oto najcenniejsze drzewo w pośrodku raju” , na

co reszta rodziny chórem ma mu odpowiedzieć: „Na

którym Jezus Chrystus przez śmierć swoją zwyciężył śmierć

wszystkich” . Następnie przewodniczący rodziny kropi

choinkę wodą święconą, a wszyscy pozostali śpiewają

kolędę. W wodę święconą należy oczywiście zaopa-

trzyć się w kościele, składając stosowną ofiarę.

Po „ochrzczeniu” drzewka najstarsza osoba, ojciec

lub matka, czyni znak krzyża i, zapalając stojącą na sto-

le dużą świecę, mówi: „Światło Chrystusa” , a pozosta-

li odpowiadają: „Bogu niech będą dzięki” . Kolejny punkt

programu stanowi wprowadzenie w atmosferę wiecze-

rzy wigilijnej i tajemnicę Bożego Narodzenia, co pole-

ga na przeczytaniu z Ewangelii opisu narodzenia Je-

zusa. I dopiero wówczas przychodzi czas na łamanie

się opłatkiem, składanie sobie życzeń, przeprosin, po-

dziękowań i znaku pokoju. Potem pozostaje jeszcze tyl-

ko odmówić modlitwy w intencjach błagalnych, dzięk-

czynnych, przepraszających, chwalebnych oraz za zmar-

łych, potem jeszcze tylko „Ojcze nasz” oraz modlitwę

przed posiłkiem, i wreszcie wolno zasiąść do bezalko-

holowo zastawionego stołu. Oczywiście po zakończe-

niu konsumpcji nie można zapomnieć o zmówieniu mo-

dlitwy dziękczynnej za posiłek.

Ostatecznie po spożyciu wieczerzy można obdaro-

wać się prezentami. W tej kwestii wigilijny scenariusz

nakazuje katolikom „w poczuciu łączności z Chrystu-

sem ubogim” wystrzegać się kosztownych podarun-

ków i ograniczać do darów związanych z życiem reli-

gijnym (najlepszy prezent pod choinkę dla każdego

katolika to książki religijne i różaniec). I na koniec,

kiedy wszyscy już zdołają się nacieszyć otrzymanymi

prezentami, pozostały czas do pasterki należy wypeł-

nić „czuwaniem wigilijnym” , czyli śpiewaniem kolęd,

odmawianiem modlitw oraz słuchaniem wspomnień

dziadków i rodziców o przeżytych przez nich wigiliach.

Wesołych Świąt!

Wigilijne swawole

W wigilię świąt Bożego Narodze-

nia przez kilka wieków standardem

było, że „rozbawiony tłum w czasie

nabożeństwa wkradał się w miastach

do kościołów i tam tańczył, śpiewał

pieśni swawolne, ucztował, grał w ko-

ści, używał zamiast kadzidła obrzyn-

ków starej skóry”. Tak w latach 20.

ubiegłego wieku pisał Witold Klin-

ger – badacz świątecznych obrzędów.

W Polsce te dawne tradycje

dzielnie kultywowali m.in. krakow-

scy żacy, dolewając przed pasterką

atramentu do wody święconej w kro-

pielnicy, zszywając suknie rozmo-

dlonym dewotkom lub przywiązu-

jąc je sznurkiem do ławek oraz ob-

rzucając świeżo upieczonych księży

fasolą lub grochem. Polską fantazję

w naturalny sposób podsycała i wy-

zwalała mniej lub bardziej zakrapia-

na wieczerza wigilijna. Zgodnie ze

Podobnie rzecz się ma z czynio-

nymi w kościołach podczas pasterki

swawolami. To również nie taka zno-

wu odległa przeszłość. Dość wspo-

mnieć, że jeszcze w 1924 r. do kate-

dry lwowskiej podczas pasterki odpra-

wianej o północy wtargnęła grupa oko-

ło czterdziestu „demonstrantów, któ-

rzy wrzaskliwym śpiewaniem kolęd

i śmiechami – stojąc przy głównym wej-

ściu pod chórem – chcieli widocznie

zakłócić porządek w czasie nabożeń-

stwa. Nie zdołano ich uspokoić z po-

wodu niebywałego ścisku, jaki pano-

wał w katedrze”. Lwowskie duchowień-

stwo postanowiło wówczas ostatecz-

nie położyć kres tego rodzaju pogań-

skim wybrykom, które miały miejsce

także w innych lwowskich kościołach.

W 1925 r. we Lwowie – wyobraźcie

sobie – oficjalnie zostało zakazane od-

prawianie nocnych pasterek. AK

W spółczesna polska wigilia to

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: