Ontologia.doc

Ontologia

Ontologia jest najstarszym działem filozofii, traktującym o wszystkim, co istnieje lub co istnieć może, a w szczególności o naturze i strukturze świata rzeczywistego jako całości.

1.     Główne koncepcje ontologii

W starożytności ontologię określano mianem „filozofii pierwszej”, czyli filozofii poprzedzającej wiedzę przyrodniczą. W średniowieczu nadano jej nazwę metafizyki. Ontologią zaczęto ją nazywać dopiero w czasach nowożytnych. Współcześnie różnie definiuje się ontologię oraz metafizykę, w związku z czym różnie pojmuje się też relacje pomiędzy dyscyplinami filozofii oznaczonymi przez te terminy.

Oto siedem głównych koncepcji ontologii:

a)     ontologia jako pierwsza filozofia (= metafizyka)

W rozumieniu arystotelesowskim ontologia jest najogólniejszą i najbardziej abstrakcyjną dyscypliną filozofii teoretycznej, której przedmiotem jest byt ujęty jako byt. Ontologia jako pierwsza filozofia pojawia się u wszystkich filozofów zajmujących się ontologią w innych znaczeniach, jako wprowadzenie.

zadania:

-          badanie najogólniejszych własności bytu i sposobów jego istnienia;

-          poszukiwanie ostatecznej zasady tego, co istnieje;

-          badanie nazwy i struktury bytów, ich rodzaju;

-          przeprowadzanie podziału bytów poszczególnych na kategorie;

b)     ontologia jako teoria świata realnego (= metafizyka)

Teoria świata realnego, a zatem świata czasoprzestrzennego i fizycznego, oparta jest na wiedzy przyrodniczej. Do dziś to główne pole badań ontologicznych. Punktem wyjścia jest tu rozróżnienie zjawiska i rzeczywistości. Może być spekulatywna (Hegel, Spinoza, Leibniz) lub ściśle naukowa.

zadania:

-          przeniknięcie warstwy zjawiskowej świata i dotarcie do bytu rzeczywistego, jego podstaw (ostatecznych zasad), a tym samym zrozumienie natury i struktury świata jako całości oraz związków między różnymi jego aspektami;

c)     ontologia jako supranaturalizm (= metafizyka)

Ontologia jako doktryna ezoteryczna o bycie supranaturalnym zakłada, że u podłoża wszystkich zjawisk naturalnych znajdują się byty, procesy i zdarzenia supranaturalne (teza spirytualizmu, teorii idei, ontologii mistycznych i irracjonalistycznych). W tym sensie jest ontologia programowo uniezależniona od nauki i doświadczenia potocznego. Odwołuje się do pozaracjonalnych źródeł wiedzy (objawienie, intuicja irracjonalna, emocje, przeżycia mistyczne, olśnienia etc.), dostępnych tylko wybranym.

zadania:

-          konstruowanie ogólnych koncepcji struktury i sposobów funkcjonowania bytu w jego warstwie pozanaturalnej;

-          wyjaśnianie zjawisk naturalnych poprzez odwołanie się do zdarzeń supranaturalnych;

d)     ontologia jako filozofia zdrowego rozsądku

Opiera się na założeniu, że przekonania zdrowego rozsądku o świecie, wyrażone w języku potocznym i ukształtowane w historii setek pokoleń ludzi, odzwierciedlają w ogólnych zarysach rzeczywistą strukturę świata. Wszelkie systemy metafizyczne, nie dające się uzgodnić z tym założeniem, mają swoje źródło w błędnej interpretacji języka potocznego.

zadania:

-          sporządzanie listy twierdzeń ogólnych, zawartych w myśleniu potocznym, dotyczących rozmaitych rodzajów bytów;

-          poddanie tych twierdzeń analizie filozoficznej, sprawdzenie możliwości ewentualnego osłabienia ich lub umocnienia argumentacją filozoficzną;

-          celem szczegółowych analiz lingwistycznych jest wykrycie właściwego znaczenia wyrażeń potocznych, odnoszących się bezpośrednio do istnienia przedmiotów uznanych przez zdrowy rozsądek;

e)     ontologia jako metafizyka świadomości ludzkiej

Ujmuje zagadnienia dotyczące istnienia czegokolwiek i natury tego, co istnieje z perspektywy sposobu jego pojawiania się w świadomości. Wszelki byt traktuje tym samym jako świadomościowy, zatem z nauki o bycie przekształca się w ontologię uświadamiania bytu, a w końcu w ontologię samej świadomości.

zadania:

-          badanie struktury świadomości człowieka, jej rodzajów (świadomość – wyłączny przedmiot badań, jedyny byt, którego istnienie musi być uznane jako punkt wyjścia filozofii; przedmioty uświadamiane są korelatami świadomości);

f)       ontologia jako analiza logiczna (lingwistyczna) (= semantyka)

Ontologia w tym sensie utożsamia się z analizą znaczenia pojęć i wyrażeń językowych, służących charakterystyce wszelkiego możliwego bytu i sposobów jego istnienia.

zadania:

-          opracowanie języka, w którym można by poprawnie, adekwatnie i bez popadania w sprzeczność wypowiadać się o wszelkim możliwym istnieniu czegokolwiek;

g)     ontologia jako logika formalna

A właściwie: ontologia jako dział logiki formalnej, obejmujący szereg teorii logicznych, w których analizowane są pojęcia kategorii semantycznej, przedmiotu, zbioru przedmiotów, własności zbiorów i ich elementów, relacji pomiędzy zbiorami i elementami et caetera. Wyniki tych analiz mają charakter logiczny, ale dostarczają narzędzi pojęciowych do analiz filozoficznych w innych typach ontologii.

zadania:

-          dostarczanie tych narzędzi pojęciowych analizom w innych typach ontologii;

-          wywieranie wpływu na kierunek i metody tych analiz;

Metafizyka odróżniona od ontologii to:

-          teoria filozoficzna zawierająca sądy egzystencjalne;

-          teoria filozoficzna obejmująca całość tego, co istnieje w dowolny sposób, lecz zawierająca poznanie absolutne o istocie przedmiotów rzeczywiście istniejących (a, tym samym, o koniecznych związkach między tymi przedmiotami);

-          teoria zawierająca sądy egzystencjalne o istnieniu wszelkiego rodzaju bytów pozadoświadczalnych;

2.     Podstawowe pojęcia i zagadnienia ontologii

·         Termin przedmiot ma sens najogólniejszy, znaczy tyle, co „coś”, „cokolwiek”. Każdy przedmiot jest jakiś (jest uposażony jakościowo), ma zatem przynajmniej jedną cechę.

-          egzystencjalna interpretacja przedmiotu: przedmiot jest jakiś, a zatem w pewien sposób istnieje (nie można uświadomić sobie przedmiotu bez odniesienia go do istnienia);

-          nieegzystencjalna (egzystencjalnie neutralna) interpretacja przedmiotu: jeżeli coś istnieje, to jest przedmiotem, ale to, że jest przedmiotem nie znaczy, że istnieje;

·         Termin byt może być rozumiany jako:

-          synonim przedmiotu (zwłaszcza: przedmiotu wedle interpretacji egzystencjalnej);

-          „wszystko” (największy zbiór przedmiotów, gdy przez „wszystkie przedmioty” rozumie się „wszystkie istniejące przedmioty”; rzeczywistość);

-          określenie bytowego aspektu wszelkiego przedmiotu istniejącego, bądź ostatecznej zasady, konstytuującej byt jako byt;

·         Rzecz jest podstawową kategorią przedmiotów – takich, które charakteryzują się autonomią, jednostkowością, konkretnością (Arystoteles mówił o nich „substancje pierwsze”, „byty jednostkowe”), w odróżnieniu od innych przedmiotów (stosunków, własności, procesów etc.). Warto zauważyć, że doktryna reizmu utożsamia rzeczy z przedmiotami.

·         Również termin substancja nie jest jednoznaczny. Według Arystotelesa substancja to:

-          określenie wszelkiego przedmiotu jednostkowego;

-          określenie wszelkiego przedmiotu zdolnego do samodzielnego istnienia;

-          synonim substratu – jednego podmiotu i podłoża wielu różnych cech;

-          określenie stałego źródła lub centrum wszystkich zmian;

-          synonim „istoty” – splotu cech istotnych danej rzeczy, wyznaczających jej naturę gatunkową;

-          w sensie logicznym – podmiot w zdaniach podmiotowo – orzecznikowych;

W ujęciach alternatywnych wobec Arystotelesa substancja to:

-          oznaczenie autonomicznych przedmiotów wraz z ich ucechowieniem lub oznaczenie uniwersalnej zasady, decydującej o egzystencji i naturze czegokolwiek;

-          akcentowanie jedności, tożsamości i numerycznej odrębności bytów lub jednolitości ich natury (identyczności jakościowej);

-          doskonałe formy (Platon);

-          pierwotny, pełny, niepodzielny byt (Parmenides);

-          byt konieczny, zawierający w sobie podstawę swojego istnienia;

-          byt odwieczny, nieskończenie doskonały (Spinoza ® Bóg);

-          idea absolutna, źródło zmienności (Hegel);

·         W następujący sposób określa się cechy:

-          przeciwstawiano je substancji rzeczy jako elementy niesamoistne, przysługujące przedmiotom samoistnym;

-          wewnętrzne cechy to własności, cechy zewnętrzne (relatywne) określają relacje pomiędzy rzeczami;

-          cechy są dzielone na istotne i konieczne (atrybuty) oraz nieistotne i niekonieczne (przypadłości);

·         Teraz przedstawione zostaną różne definicje i koncepcje istnienia:

-          niektórzy rozumieją istnienie jako szczególną własność przedmiotu istniejącego;

-          inni pojmują istnienie nie własność przedmiotu, ale ujęcie go w jakimś kontekście, wyznaczonym przez struktury czasoprzestrzenne, struktury prawidłowości i oddziaływań, świadomość indywidualną et caetera;

kryteria istnienia: obserwacja zmysłowa, introspekcja, wnioskowanie o obiektach nieobserwowalnych na podstawie zdań o obiektach obserwowalnych, konstruowanie obiektów w naukach empirycznych i matematycznych, dedukowanie zdań o istnieniu obiektów w teoriach naukowych, konstruowanie obiektów fikcyjnych;

konteksty istnienia: w przestrzeni, w czasie, w czasie i przestrzeni, w świadomości indywidualnej, w świadomości społecznej (języku i doświadczeniu potocznym lub kulturze codziennym), w językach teorii naukowych, w językach literackich;

kryteria istnienia: bezpośrednie (charakter empiryczny), pośrednie (charakter logiczny – niesprzeczność sądu egzystencjalnego z innymi sądami; charakter teoretyczno – metodologiczny – kryterium interpretacyjne, kryterium eksplanacyjne, kryterium konstruowalności);

kategorie przedmiotów istniejących: realne / nierealne, aktualne / możliwe, konieczne / przypadkowe, materialne / duchowe, świadomościowe / psychiczne, transcendentalne / idealne;

Spójka „jest” może oznaczać różne rzeczy:

a)     stosunek przynależności indywiduum do zbioru (np. „Sokrates jest filozofem”);

b)     stosunek subsumpcji (inkluzji) (np. „człowiek jest ssakiem”);

c)     stosunek identyczności (np. „Odyseusz jest Ulissesem”);

d)     istnienie czegoś – „jest egzystencjalne” (np. „jest wielu dobrych logików w Polsce”);

3.     Spór o tworzywo świata

3.1 Monizm i pluralizm: Ile jest substancji świata?

Nie było w filozofii nigdy sporów o istnienie świata. Założenie jego istnienia jest bowiem założeniem niezbędnym dla wygłoszenia dowolnej innej tezy, nawet jeśli świat ten miałby się ograniczać do jednego umysłu (teza solipsyzmu: solus ipse sum – sam jeden jestem). Stałym problemem filozoficznym było natomiast pytanie o to, co jest podstawowym tworzywem świata.

Punktem wyjścia musiało być sklasyfikowanie na nowo (po klasyfikacji zdroworozsądkowej) przedmiotów jakościowo różnych: rzeczy, procesów, zdarzeń, własności. Szybko okazało się, że na podstawie doświadczenia można przyjmować bardzo różne zasady grupowania, a ponadto i samo doświadczenie było kryterium niewystarczającym. Rozgorzały spory dotyczące różnych koncepcji świata rzeczywistego, z których każda pretendowała do miana adekwatnej wobec rzeczywistości. Koncepcje te zgadzały się ze sobą tylko w tym, że świat rzeczywisty tworzy jedną całość (Byt). Dopiero gdy filozofowie przystąpili do próby wyjaśnienia świata, jego jedności i różnorodności, zarysowały się różnice w programach wykonania tego zadania.

·         Niektórzy filozofowie twierdzili, że istnieje jedna substancja świata – jedna fundamentalna zasada wszystkich bytów. Jest to teza monizmu ontologicznego (substancjalnego). Wyznawcy tej tezy głoszą też, że skoro wszystko, co istnieje, można wyprowadzić z jednej zasady, to wszystko można też do niej sprowadzić.

·         Inni filozofowie byli przekonani, że dla różnorodnych bytów należy poszukać odmiennych ostatecznych zasad ontycznych. Twierdzenie o istnieniu w świecie dwóch lub większej liczby substancji (składających się na Byt) jest tezą pluralizmu ontologicznego (substancjalnego). Pluralizm również stosuje w swych wyjaśnieniach procedurę redukcyjną, z tą różnicą, że odrzuca możliwość przeprowadzenia jednej redukcji dla zdarzeń z różnych dziedzin.

3.1.1 Monizm

Głównym problemem monistów było wyjaśnienie różnorodności świata tworzącego jedną całość, a głównym problemem pluralistów – scalenie w jedną całość różnych dziedzin bytu. Żeby wyjść z tych trudności należało powrócić do badania tej części świata, która dostępna jest doświadczeniu człowieka. Stąd spór o liczbę substancji świata zaczął się krzyżować ze sporem pomiędzy materialistami a idealistami o naturę świata. Rzecz jasna, spór materialistyczno-idealistyczny rozgrywał się zasadniczo na polu monizmu. W wyniku tych dyskusji uformowały się różne wersje monizmu i pluralizmu. W każdej z nich odmiennie scharakteryzowano naturę substancji:

a)     materia lub określony byt materialny: przestrzenny, czasowy, mający cechy fizyczne (np. elementy, ciało w rozumieniu somatyzmu);

b)     duch - nieprzestrzenny byt osobowy (np. demiurg Platona, dusza w rozumieniu spirytualizmu);

c)     nieprzestrzenny i pozaczasowy byt idealny, ogólny (np. idee Platona, uniwersalia u realistów scholastycznych);

d)     rzecz konkretna (np. synolon Arystotelesa, rzecz w rozumieniu reizmu);

e)     wszelki byt nieskończony (np. Bóg – czyli – Natura u Spinozy);

f)       świadomość lub doświadczenie świadome (np. percepcja u Hume’a, czysta jaźń u Fichtego, czysta świadomość u Husserla, czysta myśl);

g)     idea absolutna u Hegla (synteza bytu duchowego i idealnego);

Ze względu na charakterystykę natury substancji m...