Zofia Kurnatowska Pocz�tki Polski Zofia Kurnatowska The Origins of Poland The book discusses the �uestion of the formation of the Polish state, primarily on the basis of archaeological sources. Moreover, the author takes advantage of the results of theoretical and comparatyye studies conceming the early states. In this way it becomes possible to examine the origins of Poiand from a slightly different perspective. Previously, the origins of Poiand were associated with the tribal state of the Polanie from the Wielkopolska region (Great Poiand). New studies show that the process of formation of the state was inaugurated by the dynasty of the Piasts, which succeeded, in the first half of the lOth century, in the creation of a strong central area near Gniezno. The following stages of enlargement of the state's territory were marked by the construction of the new Piast strongholds. Until the end of the 1030s the state was not uniform, being composed of the centre in Great Poiand and the provinces, which were integrated with it to a varying degree. Nevertheless, the erection by the first Piasts of the subordinate centres of power in the whole territory and the existence of the early organization of the Church, which was largely dependant on them, had considerably contributed to the fact that despite the crisis of their state following the death of king Boleslav I, its reconstruction and continuance were possible. Zofia Kurnatowska (bom 1932), Professor at the Institute of Archaeology and Ethnology of Polish Academy of Sciences, Pozna� Department. Preoccupied with archaeology of the Middle Ages, especially of the Slavic countries. Recently has concentrated on the transformations of settlement structures and culture connected with the formation of states. POZNA�SKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIӣ NAUK Ma�a Biblioteka PTPN t. 9 Zofia Kurnatowska Pocz�tki Polski �"W*SPaS*$ i�i PTPN Pozna� 2002 POZNA�SKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIӣ NAUK THE POZNA� SOCIETY FOR THE ADYANCEMENT OF THE ARTS AND SCIENCES http://www.ptpn.poznan.pl dystrybucja@ptpn.poznan.pl G��wny Redaktor Wydawnictw PTPN Director of Publishing House JAN M. PISKORSKI Redakcja / Copyreader Barbara Majdasz Sk�ad / Type setting Jacek Marciniak ISBN 83-7063-354-4 � Copyright by PTPN and Zofia Kumatowska IN POZNA�SKA DRUKARNIA NAUKOWA Sp. z o.o. �l 60-281 Pozna�, ul. Heweliusza 40 WST�P Gali Anonim, pierwszy nasz kronikarz pisz�cy w pocz�tkach XII w., rozpoczynaj�c sw� Kronik� uzna� za stosowne wyja�ni�, gdzie si� Polska znajduje: �(...) poniewa� kraj Polak�w oddalony jest od szlak�w pielgrzymich i ma�o komu znany poza tymi, kt�rzy za handlem przeje�d�aj� (tamt�dy) na Ru�". Pisze wi�c, �e �(...) jest Polska p�nocn� cz�ci� S�owia�szczyzny, ma za s�siad�w od wschodu Ru�, od po�udnia W�gry, od po�udniowego zachodu Morawy i Czechy, od zachodu Dani� i Saksoni�". Je�li taki opis by� konieczny w pocz�tkach XII w., gdy ju� od ponad wieku istnia�o pa�stwo polskie, 0 ile� bardziej ziemie te musia�y by� nieznane w wiekach wcze�niejszych. To jest te� przyczyn�, �e posiadamy zaledwie u�amkowe wiadomo�ci o czasach poprzedzaj�cych wst�pienie na aren� dziejow� Mieszka I, pierwszego �historycznego" w�adcy, 1 o plemionach ziemie te w�wczas zamieszkuj�cych. Zar�wno pe�na geografia plemienna ziem polskich, te jak i wypadki zwi�zane z formowaniem si� pa�stwa polskiego nale�� do zagadnie� wci�� dyskutowanych i kontrowersyjnych. Poniewa� za� zas�b �r�de� pisanych jest, jak wspomniano, bardzo ograniczony, upatrywano mo�liwo�ci rozszerzenia podstawy rekonstruowania wczesnych dziej�w ziem polskich o �r�d�a p�niejsze, kt�re pr�bowano rzutowa� wstecz, a tak�e wykorzystywano �r�d�a innego typu, na przyk�ad toponomastyczne oraz archeologiczne. Te ostatnie to jednak �r�d�a �nieme". Aby przem�wi�y, trzeba by�o po pierwsze nagromadzi� dostateczn� ich ilo��, po drugie sklasyfikowa�, zw�aszcza pod wzgl�dem chronologii, a po trzecie stawia� im takie pytania, na kt�re s� w stanie odpowiedzie�. Ot� wydaje si�, �e w�a�nie w badaniach nad wczesnym �redniowieczem w Polsce osi�gn�li�my obecnie taki stan, �e owe �nieme" �r�d�a, przynajmniej cz�ciowo, �przem�wi�y", o�wietlaj�c pewne niejasne dot�d sprawy z pocz�tk�w tworzenia si� naszej pa�stwowo�ci, uzupe�niaj�c w ten spos�b podstaw� wyja�niania wspomnianych wy�ej problem�w. Przyczyni�y si� do tego badania nad tym odcinkiem dziej�w, podj�te w ostatnich latach przed drug� wojn� �wiatow�, szczeg�lnie nasilone po zako�czeniu wojny w latach 50. i 60. w zwi�zku z programem naukowego przygotowania rocznicy tysi�clecia pa�stwa polskiego. W wi�kszym lub mniejszym zakresie prowadzono te badania nadal przez ca�e ostatnie p�wiecze. Zar�wno szczeg�owa inwentaryzacja dawnych materia��w, jak i podj�te w ostatnich dziesi�cioleciach systematyczne �Archeologiczne Zdj�cie Polski", rejestruj�ce wszystkie �lady dzia�alno�ci ludzkiej, pozwoli�y ponadto zweryfikowa� ustalane dawniej przemiany zasiedlenia w interesuj�cych nas czasach. Rozpoznanie g��wnych o�rodk�w pa�stwa, ich umocnie�, zabudowy, infrastruktury, uzupe�niane jest stale nie tylko nowymi odkryciami, ale r�wnie� pog��bion� analiz� wynik�w dawnych bada�. Ponadto metody analizy �r�de� archeologicznych wzbogacone zosta�y w ostatnich dziesi�cioleciach bardzo cennym instrumentem badawczym - metod� dendrochronologiczn�, pozwalaj�c� z nieosi�galn� dot�d precyzj�, nawet do jednego roku kalendarzowego, ustali� pocz�tki budowli drewnianych, zw�aszcza wa��w obronnych otaczaj�cych grody, najwa�niejsze obiekty w �wczesnym krajobrazie osadniczym1. Zbli�y�o to bardzo wyniki analiz materia��w archeologicznych do docieka� opartych na �r�d�ach pisanych. Sam przyrost materia��w �r�d�owych, nawet coraz lepiej sklasyfikowanych, nie dawa� jeszcze mo�liwo�ci w��czenia ich do pog��bionych studi�w nad czasami formowania si� naszej pa�stwowo�ci. Konieczne by�o przede wszystkim zdanie sobie sprawy z istotnej wymowy tych �r�de�, zatem sformu�owanie w�asnej problematyki badawczej archeologii wczesnego �redniowiecza. Niew�tpliwym walorem materia��w archeologicznych, przy wszystkich ich niedostatkach i trudno�ciach interpretacyjnych, jest stosunkowo dok�adne, a ostatnio nawet bardzo dok�adne, osadzenie w czasie i szczeg�lnie silne powi�zanie z terenem. Trzeba jednak pami�ta�, �e �r�d�a archeologiczne w niewielkim stopniu daj� mo�liwo�� odtworzenia pojedynczych fakt�w czy zdarze�, czego si� cz�sto oczekuje zw�aszcza po materia�ach z wczesnego �redniowiecza. Umo�liwiaj� one natomiast odtworzenie, oczywi�cie w zredukowanej formie, ca�ego uk�adu kulturowo--spo�ecznego badanej spo�eczno�ci w okre�lonym czasie na okre�lonym terytorium. Na podstawie analizy �r�de� archeologicznych, wykorzystuj�c te� osi�gni�cia paleoekologii, mo�na na przyk�ad odtworzy� system gospodarczy badanej spo�eczno�ci, a wi�c stosowane przez ni� sposoby eksploatacji �rodowiska i zdobywania po�ywienia oraz surowc�w. Podobnie prowadzona na szerokim tle por�wnawczym analiza rozmieszczenia osiedli, ich skupisk, hierarchii, miejsc centralnych - grod�w, miejsc kultu, a zw�aszcza przemian w tym zakresie, umo�liwia wgl�d w organizacj� spo�eczn� badanej spo�eczno�ci. Wykorzystanie materia��w por�wnawczych, zw�aszcza z dziedziny antropologii spo�ecznej, pozwala te� niekiedy zidentyfikowa� utrwalone w pozosta�o�ciach materialnych niekt�re elementy �wczesnego postrzegania otaczaj�cej j� rzeczywisto�ci, systemy wierze� i praktykowanych rytua��w. Jest zatem mo�liwe uzyskanie wsp�czesnych analizowanym czasom, wydobytych ze zjawisk przestrzennych i kulturowych drog� szczeg�owej analizy, informacji o strukturze nowo powstaj�cych organizacji wczesnopa�stwowych i towarzysz�cych im przemianach kulturowych. D�u�sza perspektywa czasowa pozwala uchwyci� momenty zwrotne, manifestuj�ce si� istotnymi zmianami i przekszta�ceniami. �ledzenie za� przemian w r�nych dziedzinach kultury, od system�w i technik eks- ploatacyjnych i wytw�rczych poczynaj�c, po przemiany sfery ideologicznej, pozwala uchwyci� proces modernizacji pa�stwa, a tak�e przyswajania przez rodz�ce si� elity pa�stwowe nowych wzorc�w organizacyjnych i kulturowych. Okoliczno�ci� u�atwiaj�c� wykorzystanie potencjalnych mo�liwo�ci tkwi�cych w �r�d�ach archeologicznych by� niew�tpliwie rozw�j studi�w por�wnawczych nad �wczesnymi pa�stwami"2, a zw�aszcza wzbogacenie tej problematyki o lepiej poznane przyk�ady z innych region�w �wiata (m.in. z terenu Afryki przedkolonialnej czy Ameryki przedkolumbij-skiej). Wypracowanie pewnych modeli teoretycznych �wczesnych pa�stw", ustalenie paru szczebli ich rozwoju o okre�lonych cechach, u�atwi�o badanie konkretnych przypadk�w tworzenia si� pa�stwowo�ci r�wnie� w naszej strefie. Szczeg�lnie wa�ne dla naszych studi�w s� tak�e badania por�wnawcze nad procesem tworzenia si� pa�stw Europy �rodkowo-Wschodniej, zw�aszcza pa�stwa wielkomorawskiego i czeskiego, ale tak�e ruskiego, lepiej o�wietlonych �r�d�ami pisanymi. Nowe aspekty poznania wnosz� te� studia nad zasadami �adu przestrzennego w spo�eczno�ciach plemiennych i wczesnopa�stwowych3, pozwalaj�ce wyja�ni� szczeg�lne znaczenie niekt�rych miejscowo�ci w procesie tworzenia si� pa�stwowo�ci. Wszystko to sk�oni�o autork� do podj�cia pr�by o�wietlenia procesu formowania si� naszego pa�stwa z wykorzystaniem analizy materia��w archeologicznych i - z ich pomoc� - do podj�cia dialogu z niekt�rymi dawniejszymi ustaleniami w tej kwestii. 8 KRAJ I a kt�re wesz�y strefy i by�y P�~ przewa-osadnicze. kterystyczn� krajoo dkre�lana ieo leksaini lascw �*�'%, 10 czego wymownych dowod�w dostarczaj� rejestruj�ce charakter krajobrazu diagramy py�kowe. Systemy gospodarcze stosowane w pradziejach nie prowadzi�y bowiem do znaczniejszych, trwa�ych odlesie�. Nawet w regionach osadniczych intensywniej wykorzystywanych, stopie� odlesienia, jak wynika z ustale� paleoekologicznych, nie przekracza� 20-30%. Zmiana nast�pi�...
mykolas.uodas