szkola frankfurcka.pdf

PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu

• Pierwszyokresszkołyfrankfurckiej

• Drugiokresszkołyfrankfurckiej

• Trzeciokresszkołyfrankfurckiej

FRANKFURCKASZKOŁA —grupaniem.intelektualistówskupionychwokół

InstitutfürSozialforschung,działaj¡cegowlatach1923–1933weFrankfurcienad

Menem,od1933wPary»uprzyÉcoleNormaleSupérieure,wLondynieprzy

InstituteofSociology,od1934wNowymJorkuprzyColumbiaUniversity(jako

InternationalInstituteofSocialResearch),po1950znówweFrankfurcie.

Głównymorganemsz.f.był„ArchivfürGeschichtedesSozialismusund

derArbeiterbewegung”,za±od1931(gdydyrektoremInstytutuzostałM.Hor-

kheimer)—„ZeitschriftfürSozialforschung”,którypoprzewrociefaszystow-

skimwNiemczechukazywałsi¦wPary»uwlatach1933–1940,pó¹niejwla-

tach1940–1941wNowymJorkujako„StudiesinPhilosophyandSocialScience”.

Wlatach1955–1970funkcj¦tak¡spełniały„FrankfurterBeiträgezurSoziologie”

wydawaneweFrankfurcie.

Samanazwa„szkołafrankfurcka”powstaładopierowlatach50.XXw.

dlaokre±leniaodr¦bnejformacjimy±lowej,któramimowewn¦trznegozró»ni-

cowaniaiewolucji,jak¡przebyławci¡gukilkudziesi¦cioleci,nieprzerwanie

realizowaławłasnyprogrambadawczy,zw.teori¡krytyczn¡,atak»eprowadzi-

ładziałalno±¢dydaktyczn¡iwydawnicz¡.

W±ródpierwszejgeneracjifrankfurtczykówwyró»niasi¦:T.W.Adorna,

W.Benjamina,E.Fromma,C.Grünberga,M.Horkheimera,L.Löwenthala,

H.Marcusego,F.Pollocka,F.J.Weila,H.Grossmanna,F.Neumanna,K.A.

Wittfogla,F.Borkenaua,O.Kirchheimera,P.Massinga.Donowejgeneracji

wpisalisi¦:J.Habermas,L.vonFriedeburg,H.Becker,O.Negt,C.Oe,

A.Schmidt,A.Wellmer,H.Schweppenhäuser.Zniem.reprezentantamisz.f.

podczasichpobytunaemigracjiwUSAwspółpracowaliprzedstawicielenauk

społecznychzFrancjiiUSA,w±ródnichG.Rusche,Ch.A.Beard,H.D.Lasswell,

M.Mead,A.Koyré,P.F.Lazarsfeld,C.Bouglé,M.Halbwachs.Publikowalioni

nałamach„StudiesinPhilosophyandSocialScience”.

Instytucjonalneramybada«frankfurtczykówtworzyłInstitutfürSozialfor-

schungzało»onyw1923dzi¦kifundacjikupcazbo»owegoH.Weila.Umo»liwiał

onprowadzenieinterdyscyplinarnychbada«nadstanemwspółczesnegospołe-

cze«stwaoraznadsposobamijegonaprawy.Wramachtradycyjnychstruktur

akademickich,przesi¡kni¦tychduchemspecjalizacji,nieistniałaszansanareali-

zacj¦takiegoprogramu.Inicjatoramizało»eniaInstytutubyli:Horkheimeroraz

przyja¹ni¡cysi¦znimPollock,atak»eF.Weil(synH.Weila).

Podstawowepytaniestawianeprzezfrankfurtczykówdotyczyłoprzydat-

no±cimetodymaterializmuhistorycznegowanalizie±wiata,któregocharakter

kształtowałykonsekwencjeIwojny±wiatowej,zwyci¦stworewolucjikomuni-

stycznejwRosjiorazjejniepowodzenienaZachodzie,powstanienieprzewi-

dywanegoprzezteorierewolucyjnepa«stwasocjalistycznego,atak»erozłam

niem.ruchurobotniczegonareformistyczn¡SPDirewolucyjn¡KPD.Wspo-

mnianefaktywymagałyzinterpretowaniaorazprzemy±leniananoworelacji

mi¦dzyteori¡ipraktyk¡orazmi¦dzyekonomiczn¡struktur¡społecze«stwa

frankfurckaszkoła 1

PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu

(baz¡)anadbudow¡prawno-polityczn¡izwi¡zanymizni¡formami±wiado-

mo±cispołecznej.

PierwszymdyrektoreminstytutuzostałC.Grünberg,prof.prawainauk

politycznychnauniwersyteciewWiedniu.Wjegoprogramiebada«uwidocz-

niłysi¦wpływyaustromarksizmu,azwł.my±liK.Kautsky’ego,obci¡»onejna-

leciało±ciamipozytywistycznymi.Tymmo»natłumaczy¢brakzrozumieniadla

ogólnoﬁlozoﬁcznychproblemóworazniedocenianiedialektyki.

Istotnazmianaprogramubada«dokonałasi¦w1931,gdystanowiskody-

rektoraInstitutfürSozialforschung(orazKatedr¦FilozoﬁiSpołecznej)obj¡ł

M.Horkheimer.Wrezultacielicznychdyskusjizacz¦łykształtowa¢si¦wspólne

zało»eniabadawcze,zw.teori¡krytyczn¡b¡d¹krytyczn¡teori¡społecze«stwa.

Horkheimerzawiesił„ArchivfürGeschichtedesSozialismusundderArbeiter-

bewegung”(wydawanyod1911przezGrünberga),azało»yłw1932„Zeitschrift

fürSozialforschung”.Wszystkiepracewnimdrukowanebyłyprzedmiotem

dyskusjiwgroniepracownikówinstytutu,miałycharakterautorskiizarazem

zespołowy.Horkheimerd¡»yłdostworzeniawi¦zimi¦dzyﬁlozoﬁ¡iposzcze-

gólnyminaukami—socjologi¡,psychologi¡,ekonomi¡,histori¡,literaturoznaw-

stwem,muzykologi¡.Główn¡intencj¡Horkheimerabyłounikaniejednostron-

no±cipozytywizmu,sprowadzaj¡cegonauk¦wył¡czniedoopisufaktów,jakte»

jednostronno±ciﬁlozoﬁispekulatywnej,programowoabstrahuj¡cejodempirii.

Zanadrz¦dnycelbada«uwa»ałwypracowanieteoriirozwojuhistorycznego,

któraumo»liwiłabyrozumieniewspółczesnejepoki.Wi¡załosi¦tozprzeko-

naniem,»eteori¦współczesnegospołecze«stwa(polityk¦,gospodark¦,nauk¦,

kultur¦,sztuk¦)nale»yujmowa¢jakocało±¢.

Najwi¦kszywpływnakształtprogramubada«sz.f.wjejpierwszejfazie,tj.

wlatach30.,wywarli:Horkheimer,Pollock,T.Wiesengrund-Adorno,Löwenthal,

MarcuseiE.Fromm.

Wprawdzieteoriakrytycznanieuzyskałapostacigotowegosystemu,wktó-

rymzostałybywyło»onejejkategorieipostulatymetodologiczne,jednakmo»na

ówsposóbmy±leniazrekonstruowa¢napodstawieartykułówpublikowanych

w„ZeitschriftfürSozialforschung”(zw.potem„StudiesinPhilosophyandSo-

cialSciences”).Publikowałtum.in.Horkheimertakiepracejak: Materialismus

undMetaphysik (2(1933)z.1,1–33; Materializmimetaﬁzyka ); Materialismusund

Moral (2(1933)z.2,162–195; Materializmimoralno±¢ ); ZumRationalismusstreitin

dergegenwärtigenPhilosophie (3(1934)z.1,1–51; Przyczynekdosporuoracjonalizm

wewspółczesnejﬁlozoﬁi ); ZumProblemderWahrheit (4(1935)z.3,321–363; Przy-

czynekdoproblemuprawdy ); EgoismusundFreiheitsbewegung.ZurAnthropologiedes

bürgerlichenZeitalters (5(1936)z.2,161–231; Egoizmiruchwolno±ciowy.Przyczy-

nekdoantropologiiepokimieszcza«skiej ); TraditionelleundkritischeTheorie (6(1937)

z.2,245–292; Teoriatradycyjnaateoriakrytyczna ); PhilosophieundkritischeTheorie

(6(1937)z.3,625–647; Filozoﬁaateoriakrytyczna ,wrazzH.Marcuse); DieJuden

undEuropa (8(1939)z.1–2,115–136; ydziiEuropa ); TheSocialFunctionofPhi-

losophy (8(1939)z.3,322–337; Społecznafunkcjaﬁlozoﬁi ); ArtundMassCulture

(9(1941)z.2,290–304; Sztukaikulturamasowa ); TheEndofReason (9(1941)z.3,

366–388; Kresrozumu ).

Nauwag¦zasługuj¡tak»eartykułytakichautorów,jakF.Pollock: Bemer-

kungenzurWirtschaftskrise (2(1933)z.3,321–353; Uwagiokryzysiegospodarczym );

StateCapitalism.ItsPossibilitiesandLimitations (9(1941)z.2,200–225; Kapitalizm

frankfurckaszkoła 2

PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu

pa«stwowy.Jegomo»liwo±ciigranice ); IsNationalSocialismaNewOrder? (9(1941)

z.3,440–455; Czynarodowysocjalizmjestnowymporz¡dkiem ?);T.W.Adorno:

ZurgesellschaftlichenLagederMusik (1(1932)z.1–2,103–124,z.3,356–378; O

społecznejsytuacjimuzyki ); SpenglerToday (9(1941)z.2,305–325; Spenglerdzi± );

H.Marcuse: DerKampfgegendenLiberalismusindertotalitärenStaatsauassung

(3(1934)z.2,161–194; Walkazliberalizmemwtotalitarnejkoncepcjipa«stwa ); Zum

BegridesWesens (5(1936)z.1,1–39; Opoj¦ciuistoty ); SomeSocialImplications

ofModernTechnology (9(1941)z.3,414–439; Opewnychspołecznychimplikacjach

współczesnejtechniki );E.Fromm: ÜberMethodeundAufgabeeineranalytischenSo-

zialpsychologie (1(1932)z.1–2,28–54; Ometodzieizadaniachanalitycznejpsychologii

społecznej ); DiegesellschaftlicheBedingtheitderpsychoanalytischenTherapie (4(1935)

z.3,365–396; Społeczneuwarunkowanieterapiipsychoanalitycznej ); ZumGefühlder

Ohnmacht (6(1937)z.1,95–117; Opoczuciubezsiły );L.Löwenthal: Zurgesellscha-

ftlichenLagederLiteratur (1(1932)z.1–2,85–102; Ospołecznejsytuacjiliteratury );

DieAuassungDostojewski’simVorkriegsdeutschland (3(1934)z.3,343–281; Inter-

pretacjaDostojewskiegowNiemczechprzedwojennych ); DasIndividuuminderindivi-

dualistischenGesellschaft.BemerkungenüberIbsen (5(1936)z.3,321–261; Jednostka

windywidualistycznymspołecze«stwie . UwagioIbsenie ); KnutHamsun . ZurVorge-

schichtederautoritärenIdeologie (6(1937)z.2,295–343; KnutHamsun.Przyczynek

doprehistoriiideologiiautorytarnej ).Pol.tłum.wszystkichpowy»szychartykułów

znajduj¡si¦wpracypt. Szkołafrankfurcka (I–II,Wwa1985–1987).

InstitutfürSozialforschungwydawał,obok„ZeitschriftfürSozialfor-

schung”,tak»eseri¦zwartychpublikacji:H.Grossmann, DasAkkumulations-und

ZusammenbruchsgesetzdeskapitalistischenSystems (L1929);F.Pollock, Dieplanwirt-

schaftlichenVersucheinderSowjetunion(1917–1927) (L1929,F1971);K.A.Witt-

fogel, WirtschaftundGesellschaftChinas (L1931);F.Borkenau, DerÜbergangvom

feudalenzumbürgerlichenWeltbild.StudienzurGeschichtederPhilosophieundMa-

nufakturperiode (P1934,Da1988);wyd.M.Horkheimer, StudienüberAutorität

undFamilie (P1936,Lü2001).

Wramachinstytutuprowadzonebyłybadaniaempirycznenp.natemat

±wiadomo±cirobotnikówwRepubliceWeimarskiej.Ichwynikiniezostały

opublikowane,chocia»ankiety(sporz¡dzoneprzezFromma)wykorzystano

wpó¹niejszychbadaniachnatematautorytetuifunkcjirodzinywprocesie

socjalizacji.Realizatorzyowychbada«(przeprowadzanychjeszczebezudziału

Adorna)traktowalijewył¡czniejakoeksperymentalnepodstawydlakonkluzji

ocharakterzeogólnoﬁlozoﬁcznym.Potwierdzatocz¦±¢teoretycznapracy

StudienüberAutoritätundFamilie ,naktór¡zło»yłysi¦artykułyHorkheimera,

FrommaiMarcusego.

Dzi¦kisubsydiomzAmericanJewishCommitteeiJewishLaborCommittee

Instytutrealizowałwlatach40.XXw.ambitnyprojektbadawczy—Studiesin

Prejudice—dzi¦kiktóremuzapisałsi¦trwalewnauce±wiatowej.Rezultaty

bada«,wktórychowocnieł¡czonometodyilo±ciowezjako±ciowymi,zostały

opublikowanew:L.Löwenthal,N.Gutermann, ProphetsofDeceit (NY1949);

P.Massing, RehearsalforDestruction (NY1949);N.W.Ackermann,M.Jahoda,

Anti-SemitismandEmotionalDisorder . APsychoanalyticInterpretation (NY1950);

T.W.Adorno,E.Frenkel-Brunswik,D.J.Levinson,R.NevittSanford, The

AuthoritarianPersonality (NY1950);B.Bettelsheim,M.Janowitz, Dynamicsof

Prejudice . APsychologicalandSociologicalStudyofVeterans (NY1950).

frankfurckaszkoła 3

PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu

Pierwszyokresszkołyfrankfurckiej (lata30.XXw.).Horkheimer,główny

autorprogramusz.f.uwa»a,»edrog¡dosamopoznaniaczłowiekaw±wiecie

współczesnymniejestmatematyczneprzyrodoznawstwo,lecz—maj¡cazacel

sytuacjeokre±laneprzezrozum—krytycznateoriaistniej¡cegospołecze«stwa.

Wodró»nieniuodkwietyzmuikonformizmuteoriitradycyjnej,którabyłamy-

±leniemrejestruj¡cymtylkowłasnyprzedmiotjakoco±zewn¦trznegowobec

siebie,teoriakrytycznacharakteryzujesi¦nastawieniemaktywistycznyminon-

konformistycznym.Zjednejstronyjest±wiadomo±ci¡uwikłaniawszelkiejteorii

(tak»esiebiesamej)wcało±ciowyprocesspołecznejaktywno±ciludzi,zdrugiej

stronypodejmujejednakkrytyk¦tego,coistnieje—jakoniewpełnirozumnego,

nieodpowiadaj¡cegopotrzebomkonkretnychjednostekludzkich.

Przezpodmiotaktywno±citeoriakrytycznarozumieokre±lon¡jednostk¦

wjejrzeczywistychrelacjachzinnymijednostkamiigrupami,wjejzapo±redni-

czonymzwi¡zkuzcało±ci¡społeczn¡izprzyrod¡.Ztegowzgl¦dukartezja«sk¡

tez¦oautonomii„rescogitans”wobec„resextensa”uwa»azarodzajiluzji.Rów-

nie»wmy±leniuG.W.F.Hegla(cenionymzametod¦dialektyczn¡)dostrzega

iluzj¦idealistyczn¡,zgodniezktór¡procesrozwojuiprzezwyci¦»aniasprzecz-

no±cidokonujesi¦wył¡czniewsferzerozumuabsolutnego,pierwotnej,nad-

rz¦dnejzasady,góruj¡cejnadrzeczywistymilud¹mi.Uwzgl¦dniaj¡cpoprawk¦

L.FeuerbachaiK.Marksa,teoriakrytycznaokre±lasiebiejakomaterialistycz-

n¡wtymznaczeniu,»enieuznajedualizmu±wiatamaterialnegoiduchowe-

go.Głoszonyprzezni¡programzmieniania»yciaspołecznegowynikaztezy

odoczesno±ciczłowieka.Dlategonieuwa»azasłusznedeprecjacjitego±wiata

wimi¦iluzorycznejwarto±ciza±wiatów.Niew¡tpliwiepobrzmiewatuinspiracja

Nietzschego,aletak»emłodegoMarksa,którego R¦kopisyekonomiczno-ﬁlozoﬁczne

z1844zostałyodkryteiwyd.wcało±cidopierow1932.

My±leniekrytycznejestmy±leniemdialektycznym,zakładaj¡cym,i»iden-

tyczno±¢podmiotuiprzedmiotu,my±leniaibytu,rozumuizmysłowo±cistano-

wicelmo»liwydozrealizowania.Proces,którymiałbyprowadzi¢dotegocelu,

tonietylkoinieprzedewszystkimproceslogiczny,leczwrównymstopniu

konkretnyihistoryczny.My±lenieniewyprowadzasamozsiebiekierunku,ten-

dencjiczyceluprocesu;uchwytujeraczejkierunekspołecznegoprocesupracy,

dokonuj¡cegosi¦przezsprzeczno±ciisytuacjealienacyjne.Unikaj¡cabstrak-

cyjnegoutopizmuczysamowolnegodekretowaniaprzyszło±ci,pokazujerealn¡

mo»liwo±¢przemianyprzyobecnymstanieludzkichsiłwytwórczych.Przemia-

nataniedokonasi¦jednaknaskutekautomatyzmuprawdziejowych,lecz

wył¡cznieprzezwol¦przemiany,obudzon¡wpodmiotachpostawykrytycznej.

Dlanichbowiemobecnysposóbprodukcji(wrazzopart¡nanimkultur¡)jawi

si¦zjednejstronyjakoichwłasny±wiat—wytwórludzkiejpracy,rozumuiwo-

li—azdrugiejstronyjakoobcy±wiatpozaludzkichmechanizmówprzyrodni-

czych,uciele±nionychwkapitale,orazformkulturowychopartychnaprzemocy.

U±wiadomienietejsprzeczno±cioznaczaju»wykraczaniepozastruktur¦panu-

j¡cejpraktykispołecznej,tapraktykanieodpowiadabowiempodstawowym

potrzebomjednostekludzkich.

Wpoj¦ciukrytykidajesi¦zauwa»y¢wsz.f.elementkonstruktywny,od-

noszony—podobniejakumłodoheglistów—doprzyszło±ci.Skoroegzystencja

społecznabyładot¡d±lepymrezultatem±cieraj¡cychsi¦sił,czym±podobnym

do»ywiołowegoprocesuprzyrodniczego,towprzyszło±cipowinnasta¢si¦

frankfurckaszkoła 4

wytworem±wiadomejspontaniczno±ciwolnychjednostek.Tuszczególn¡misj¦

dowykonaniamateoriakrytyczna,pojmowanazaMarksemjako„krytykaeko-

nomiipolitycznej”,nieza±jakosługanaukczyformspołecznych.Pierwotn¡

funkcj¡ﬁlozoﬁijestkonfrontacjapełnimo»liwo±ciczłowiecze«stwazfaktycz-

no±ci¡,tj.zniepełn¡,ułomn¡realizacj¡człowiekawdanychwarunkachspołecz-

no-ekonomicznych.Krytykatointelektualnywysiłek,któryostateczniestajesi¦

wysiłkiempraktycznym,poniewa»nieakceptujepanuj¡cychideiorazspołecz-

nychwarunków,zktórychonewyrastaj¡.Celemkrytykijestzharmonizowanie

poszczególnychaspektów»yciaspołecznegozesob¡orazzgeneralnymiideami

epoki.Zrozumieniapowagiowegocelunieumo»liwiał—jakdot¡d—aniide-

alizm,utrwalaj¡cydualizmbytuipowinno±ci,anite»materializm,zaprz¡tni¦ty

wył¡czniegromadzeniemfaktów,niezdolnyzatemdodziałalno±ciprojektuj¡-

cej±wiat.

Dokonuj¡cprzegl¡dutendencjirozwojowychspołecze«stwawspółczesne-

go,Horkheimerwyra»ałnadziej¦,i»±wiatmo»ezmieni¢swójbieg,poniewa»

ludzies¡zdolnitworzy¢warunkiwykorzenieniazła.Jegozdaniem,aktyintelek-

tualneniemusz¡by¢dyktowaneprzezokre±lon¡,zastan¡sytuacj¦historyczn¡.

Mo»naprzyj¡¢wcharakterzehipotezy(postulatuwiarymoralnej),»ewprzy-

szło±ciaktyjednostkistan¡si¦wewn¦trzniezgodnezjejludzk¡natur¡.

Jedn¡zprzyczynupadkuczłowiecze«stwajestpozytywistycznyscjentyzm,

którywyeliminowałmy±leniereligijno-metaﬁzyczneiwi¡»¡c¡si¦znimpotrze-

b¦warto±ci.My±lenienaukowezaspraw¡pozytywizmuutkwiłowgranicach

ró»nychdyscyplinszczegółowych.Zapomniano,»esamaekonomiamy±lenia

(metodyka)niewyczerpujeistotynauki,któr¡stanowitak»ewolaprawdy.By

przezwyci¦»y¢my±leniepozytywistyczne,nale»yrozwija¢wol¦prawdya»do

jejkonfrontacjizistniej¡c¡rzeczywisto±ci¡.Niechodzituobezkrytycznypowrót

dometaﬁzykiokresuprzedpozytywistycznego,raczejoto,byodkrywa¢warto-

±ci,obna»aj¡caktualn¡praktyk¦historyczn¡,którajeniszczy.Pozytywizmmiał

słuszno±¢,traktuj¡cjakoﬁkcjewzniosłezasadyabstrakcyjne(np.husserlowskiej

ejdetykib¡d¹neotomizmu),którecz¦stowspółistniałyzpraktyk¡„stosuigilo-

tyny”,niwecz¡c¡konkretneistnienialudzkie.Pozytywizm,głosz¡c,i»percepcje

odnosz¡si¦dokonkretu,utwierdzałzarazemtakirodzajdziała«,którypolegał

naprzystosowaniusi¦dorzeczywisto±ciempirycznej,przezcom.in.uprawo-

mocniłfaszyzm.

Stosuj¡cmetod¦dialektyczn¡,Horkheimerwykazywał,jakpewnetenden-

cjewswymrozwojuprzechodz¡wewłasneprzeciwie«stwa.Itaknp.wła±ciwa

pozytywizmowidbało±¢ofaktyprowadzidofetyszyzowaniaideiorazwi¡»¡cej

si¦ztympotrzebyautorytetu.Wyra»asi¦wtymogólnatendencjaczasówno-

wo»ytnych—zagubienierozumureﬂeksyjnegonarzeczrozumutechnokratycz-

nego,któryjestrodzajemtechnikiporz¡dkowaniastanówfaktycznych±wiata,

atak»erodzajemwładzynadprzyrod¡inadczłowiekiem.Rozumniemu-

sijednakutrzymywa¢stanuwłasnejalienacji,poniewa»potraﬁrozpozna¢ów

stan,atymsamymwyzwoli¢si¦odniegoorazprzywróci¢doznaczeniaistotn¡

funkcj¦własn¡,jak¡jestrozumienie(wmiejscemanipulacjirzeczamiilud¹mi).

Je±limo»liwo±citeniezostan¡u±wiadomione,wówczasniezrealizujesi¦„skok

wkrólestwowolno±ci”,lecznowebarbarzy«stwo,zagra»aj¡ce±wiatunawetpo

pokonaniufaszyzmu.

frankfurckaszkoła 5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: