NAUKA O KARZE
Kara jest szczególnie ostrym środkiem przymusu państwowego, służącym do zwalczania przestępstw. Kara występuje już w najdawniejszych społeczeństwach, w różnych formach; różne były również motywacje karania, czyli tak zwane racjonalizacje kary. Pojęcie to wprowadził do naszego prawa B. Wróblewski m.in. w pracy Penologia z 1926 roku. W. Świda pisał, że w treści swej racjonalizacja jest odbiciem kultury duchowej i prądów intelektualnych danej społeczności.
Wymienia się trzy racjonalizacje:
1. racjonalizacja religijna – karanie w celu przebłagania bóstwa, uniknięcia gniewu bogów
2. racjonalizacja sprawiedliwościowa – kara jest odpłaceniem złem za zło
3. racjonalizacja celowościowa – kara ma na celu zatrzymanie popełniania przestępstw
Rozwiniętą postacią racjonalizacji kary są jej teorie. Niemiec Zachariae podzielił teorie kary na bezwzględne, względne i mieszane.
- bezwzględne teorie kary (absolutne, odwetowe) – wg nich kara jest odpłatą za czyn przestępny
- teoria odwetu moralnego (sprawiedliwościowego, Kant) – kara to akt sprawiedliwości
- teoria odwetu dialektycznego (Hegel) – kara jest zwykłym nakazem logiki; negacją negacji
- teoria odwetu Bożego – państwo działa jako pełnomocnik Boga
- teoria odwetu fizycznego – kara wynika z prawa natury
- względne teorie kary (celowościowe, ochronne, utylitarne) – w Oświeceniu. kara nie może być odpłatą za przestępstwo, powinna przynosić korzyści: dla państwa, przestępcy, społeczeństwa. Kara jest surowa i nieunikniona .
H. Grotius – kara jest naturalną konsekwencją przestępstwa, ale zarazem powinna być pożyteczna
T. Hobbes akcentuje jej odstraszający charakter, S. Puffendorf aspekt wychowawczy. Już Seneka (wg Makarewicza powtórzył on po Protagorasie), że „nikt rozsądny nie karze dlatego, że popełniono przestępstwo, lecz po to aby nie popełniano przestępstw” (nemo prudens punit quia peccatum est; sed ne peccatur).
C. Beccaarii – w „Przestępstwach i karach” pisze tak: „Cel kary sprowadza się do tego, aby przeszkodzić winnemu w wyrządzaniu nowych szkód współobywatelom oraz aby powstrzymać innych od wyrządzania szkód tego samego rodzaju.” Te postulaty określa się obecnie mianem prewencji ogólnej i szczególnej.
J. Bentham – akcentuje postulaty prewencji oraz indywidualno – prewencyjne cele kary, wyróżniając trzy:
1) unieszkodliwienie sprawcy, uniemożliwienie mu popełniania nowych przestępstw
2) poprawę
3) odstraszenie
Teorię tę popierali również K. Grollman, F. Liszt czy A. Feuerbach (ten ostatni stworzył przymus psychologiczny – odstraszanie osiąga się przez samo zagrożenie karą).
- mieszane teorie kary –XIX w.- łączą cel odpłaty z innymi celami kary. Wg E. Krzymuskiego teoria ta nawiązuje do Grotiusa. P. Rossi, Bar. Berner i Makarewicz. Wg Makarewicza kary nie trzeba uzasadniać, gdyż jest ona (tak jak przestępstwo) zjawiskiem społecznym. Nic nie zmieni faktu że kara jest odpłatą.
Kodeks karny określa ogólne dyrektywy wymiaru kary w art. 53§1 - Sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę,
bacząc, by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy,
uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu
oraz biorąc pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego,
a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa.
Jak widać wymienia się tu 4 dyrektywy wymiaru kary:
1) stopień winy - dolegliwość kary nie może przekraczać stopnia winy
2) stopień społecznej szkodliwości czynu – nakaz uwzględnienia stopnia społecznej szkodliwości
3) cele zapobiegawcze i wychowawcze w stosunku do skazanego – postulat prewencji szczególnej (indywidualnej) - działanie na konkretnego sprawcę, by nie popełnił już nowego przestępstwa
4) potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa – postulat prewencji ogólnej (generalnej) – popularyzacja norm prawa karnego, uchronienie ludzi od wejścia w kolizję z prawem.
Obowiązujący kodeks buduje rozwiązania na podstawie grupy mieszanej teorii kary, a więc wg niego celami kary są:
1) odpłata jako zadośćuczynienie społecznemu poczuciu sprawiedliwości
2) wychowanie (poprawa)
4) izolacja lub trwała eliminacja
System kar – jest to katalog środków karnych łącznie z ustawową skalą zagrożeń, powiązania ich z instytucjami i zasadami zakreślającymi granice orzekania poszczególnych środków karnych.
Inaczej jest to katalog kar i zasady ich orzekania.
Obowiązujący kodeks zrezygnował z podziału kar na zasadnicze i dodatkowe i wprowadził kary i środki karne. Poza tym występuje odrębnie grupa „środków związanych z okresem próby” (art. 66 i n.) oraz „środki zabezpieczające” (art. 93 i n.).
Kodeks karny przewiduje w art. 32 takie rodzaje kar:
1) grzywna
2) ograniczenie wolności
3) pozbawienie wolności
4) 25 lat pozbawienia wolności
5) dożywotnie pozbawienie wolności
w art. 322 w części wojskowej jest również przewidziana kara aresztu wojskowego
Według kodeksu karnego skarbowego z 10 września 1999 r. mamy trzy kary:
Według kodeksu wykroczeń z 20 maja 1971 mamy ich cztery rodzaje:
1) areszt
3) grzywna (od 20 zł do 5000 zł)
4) nagana
Grzywna może być orzeczona samoistnie bądź też obok kary pozbawienia wolności. Samoistnie orzekana jest za przestępstwa o mniejszym ciężarze gatunkowym.
Karę grzywny określa się w stawkach dziennych (a nie w kwotach jak w poprzednich kodeksach)
od 10 do 360 stawek dziennych,
do 540 stawek dziennych w ramach kary łącznej
do 2000 stawek dziennych w przypadku szczególnego nadzwyczajnego złagodzenia kary za niektóre przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu
Jedna stawka dzienna może mieć wartość od 10 zł do 2000 zł (art. 33 § 3). System kwotowy natomiast występuje w kodeksie wykroczeń i skarbowym.
Grzywna obok kary pozbawienia wolności może być orzekana, gdy:
- sprawca działał celu osiągnięcia korzyści majątkowej
- sprawca tę korzyść osiągnął
- gdy nie zachodzi żadna z tych sytuacji, a wobec sprawcy stosuje się warunkowe zawieszenie wykonania kary
do 180 stawek dziennych przy karze pozbawienia wolności
do 90 stawek dziennych przy karze ograniczenia wolności
Orzekając wysokość grzywny sąd bierze pod uwagę okoliczności dotyczące sytuacji ekonomicznej sprawcy i jego rodziny. Art. 58 §2 zabrania orzekania grzywny niemożliwej do uiszczenia.
Według k.k. wykonawczego sąd wzywa skazanego na grzywnę do jej uiszczenia w terminie 30 dni, po upływie tego terminu grzywnę ściąga się w drodze egzekucji.
Sąd może zamienić grzywnę nie przekraczającą 100 stawek (po zgodzie skazanego) na pracę społecznie użyteczną. Praca ta może trwać od 1 miesiąca do 12 miesięcy.
Jeżeli skazany nie uiścił grzywny i nie można jej ściągnąć, ani nie wykonuje pracy, sąd orzeka wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności (1 dzień kary = 2 stawki dzienne). Kara zastępcza nie może przekroczyć 12 miesięcy pozbawienia wolności ani górnej granicy kary pozbawienia wolności przewidzianej za dane przestępstwo, a jeżeli ustawa nie przewiduje w danym przypadku kary pozbawienia wolności – kara zastępcza nie może przekroczyć 6 miesięcy.
Jest to model kary wprowadzony przez kodeks z 1969 r. i wtedy mogła trwać od 3 miesięcy do 2 lat. Obecnie orzeka się ją w rozmiarze od 1 do 12 miesięcy.
Ograniczenie wolności polega na tym, że w czasie jej odbywania skazany:
1) nie może bez zgody sądu zmienić miejsca stałego pobytu
2) jest zobowiązany do wykonywania pracy wskazanej prze sąd (art. 35 §1)
3) ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary.
Ad 2) Obowiązek wykonywania pracy wskazanej przez sąd polega na wykonywaniu nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne w odpowiednim zakładzie pracy w wymiarze od 20 do 40 godzin miesięcznie. Zamiast tego sąd może wobec osoby zatrudnionej orzec potrącenia od 10% do 25% wynagrodzenia na rzecz Skarbu Państwa lub na określony przez sąd cel społeczny.
Dodatkowo sąd może również zobowiązać skazanego do naprawienia w całości lub części szkody wyrządzonej przestępstwem oraz do przeproszenia pokrzywdzonego, wykonywanie obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby, powstrzymania się od nadużywania alkoholu czy innych środków odurzających. Sąd może również oddać skazanego pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji lub organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym.
Karę ograniczenia wolności odbywa się w miejscu stałego pobytu lub zatrudnienia skazanego, lub w niewielkiej odległości od tego miejsca, chyba że ważne względy przemawiają za wykonaniem kary w innym miejscu. Listę zakładów pracy ustalają organy samorządu terytorialnego.
Jeżeli skazany uchyla się od wykonywania kary ograniczenia wolności, sąd określa zastępczą karę grzywny (1 dzień ograniczenia wolności = 1 stawka dzienna). Wysokość stawki – od 10 zł do 2000 zł. Można również zastosować zastępczą karę pozbawienia wolności (1 dzień zastępczej kary pozbawienia wolności = 2 dni ograniczenia wolności). Tę ostatnią (zastępczą karę pozbawienia wolności) stosuje się gdy skazany nie uiścił zastępczej kary grzywny i nie można jej ściągnąć w drodze egzekucji.
W czasie wykonywania, sąd może zarządzić zmianę w sposobie wykonywania obowiązku pracy. Po odbyciu połowy orzeczonej kary, sąd może zwolnić skazanego od reszty kary (gdy ten się dobrze sprawował).
Kodeks karny z 1997 przewiduje jednolitą karę pozbawienia wolności (w kodeksie z 1932 istniał podział na karę więzienia i aresztu, dawniej były również ciężkie więzienia i więzienia innych stopni). Obecnie kara pozbawienia wolności występuje w trzech postaciach:
- kara terminowa od 1 miesiąca do 15 lat
- kara 25 lat pozbawienia wolności
- kara dożywotniego pozbawienia wolności
Według Kodeksu Karnego Wykonawczego kara pozbawienia wolności (1 m-c do 15 lat) ma na celu wzbudzenie w skazanym poczucia odpowiedzialności, dlatego też powinien on zostać poddany działalności resocjalizacyjnej. Jest ona wykonywana w zakładach karnych; mamy:
1) zakłady karne dla młodocianych
2) zakłady karne dla odbywających karę po raz pierwszy
3) zakłady karne dla recydywistów penitencjarnych
4) zakłady karne dla odbywających karę aresztu wojskowego
Ponadto KK Wykonawczy wprowadza trzy typy zakładów karnych, różniących się stopniem zabezpieczenia:
1) zakłady karne typu zamkniętego
2) zakłady karne typu półotwartego
3) zakłady karne typu otwartego
Kara pozbawienia wolności może być wykonywana w trzech systemach:
1) programowego oddziaływania
2) terapeutyczny
3) zwykły
Według art. 82 k.k.w. skazanych kwalifikuje się według następujących kryteriów:
1. płeć
2. wiek
3. uprzednie odbywanie kary pozbawienia wolności
4. umyślność lub nieumyślność czynu
5. wysokość pozostałej do odbycia kary pozbawienia wolności
6. stan zdrowia fizycznego i psychicznego
7. stopień demoralizacji i zagrożenia społecznego
Pierwsze systemy więziennictwa wytworzyły się na przełomie XVIII i XIX w. Są to:
- system filadelfijski (pensylwański, celkowy) – więzień miał cały czas siedzieć w celi, nie pracował mógł jedynie czytać Biblię, był odwiedzany przez pastora i więziennego nauczyciela. Poprzez własne przemyślenia miał osiągnąć stan skruchy. Zakłady tego typu powstały w Filadelfii w 1792 i 1826-129
- system auburski – więzień siedział w celi tylko w nocy; w ciągu dnia wykonywał wspólnie, w całkowitym milczeniu ciężkie prace. Z czasem reżim odosobnienia i milczenia został złagodzony i stosowany tylko jako kara dyscyplinarna. Zakład tego typu powstał w Auburn, w Nowym Jorku, a następnie był szeroko stosowany w USA
- progresywne systemy angielsko-irlandzkie – powstał w związku z deportacją skazanych z Anglii do jej kolonii.
- system angielski – obejmował trzy etapy:
I etap – w czasie jego trwania skazany odbywał karę w izolacji.
II etap – skazani musieli razem pracować; noc spędzali osobno, w celach; II etap dzielił się na 4 klasy. Przejście z klasy niższej do wyższej uzależnione było od osiągniętych postępów, wyrażanych w kreskach. Im wyższa klasa, tym lepsze warunki więzienia. Więzień który otrzymał odpowiednią liczbę kresek w czwartej grupie (ostatniej) przechodził do etapu III
III etap – warunkowe zwolnienie
- system irlandzki – mniej rygorystyczny; obejmował 4 etapy kary:
I etap – okres odosobnienia
II etap – okres wspólnej pracy
III etap – okres zakładu pośredniego o charakterze półwolnościowym
IV etap – warunkowe zwolnienie
W kodeksie z 32 roku nie była ona znana, istniała natomiast kara śmierci. W 69 zrezygnowano z kary dożywotniego pozbawienia wolności na rzecz kary 25 lat pozbawienia wolności. Kara 25 lat pozbawienia wolności jest rodzajowo inną karą niż pozbawienie wolności do lat 15, jest przykładem kary bezwzględnie oznaczonej, podobnie jak kara dożywotniego pozbawienia wolności. Możliwe jest warunkowe zwolnienie po odbyciu 15 lat pozbawienia wolności.
Kara ta występowała do 1970 (w kodeksie z 32), wprowadzono ją ponownie w 1995 roku, po wprowadzeniu moratorium na wykonywanie kary śmierci. Jest przewidziana w obowiązującym kodeksie za kilkanaście przestępstw skierowanych przeciwko ludzkości i pokojowi, przeciwko państwu i życiu człowieka. Wyraża ona cel izolacyjno-eliminacyjny. Warunkowe zwolnienie możliwe jest po odbyciu 25 lat pozbawienia wolności.
Kodeks karny z 1997 jako pierwszy z polskich kodeksów nie przewiduje kary śmierci. Faktycznie jednak kary śmierci nie wykonywano od 1988 roku, a formalne moratorium na jej wykonywanie wprowadzono w 1995 r. W sporze o tą karę zwyciężył pogląd o jej niecelowości.
Kodeks karny obok kar przewiduje środki karne (dawne kary dodatkowe)
Wg art. 39 k.k. są to:
1) pozbawienie praw publicznych
2) zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności publicznej
3) zakaz prowadzenia pojazdów
4) przepadek przedmiotów
5) obowiązek naprawienia szkody,
6) nawiązka,
7) świadczenie pieniężne,
8)...
prawozaoczne