Funkcje i podział prawa karnego.
Prawo karne jest to uporządkowany zespół norm genetycznie i funkcjonalnie związany z przymusem stosowanym przez aparat państwowy. Sąd interpretuje prawo i jest uprawniony do jego stosowania.
Cechą charakterystyczną nauki prawa karnego jest traktowanie tego prawa celowościowo i funkcjonalnie. Celem jest w tym przypadku wyobrażony przez ustawodawcę i pożądany przez niego przyszły stan rzeczy do którego zmierza formułując normy prawne. Funkcją jest rzeczywiste działanie systemu i norm w społeczeństwie realizujące w mniejszym lub większym stopniu założone cele. Cele zakładane przez ustawodawcę są z reguły dalekosiężne , co wcale nie oznacza by ustawodawca nie formułował celów pośrednich lub bliskich. Cele strategicznym prawa karnego jest likwidowanie przestępstw w ogóle. Realizacja tego celu nie zależy tylko od kształtu norm prawa karnego, skutecznego stosowania środków zwalczania przestępczości ale również od społecznej strategii i praktyki w zakresie przebudowy stosunków społecznych i ekonomicznych. Celem jest uzyskanie kontroli nad przestępczością co oznacza systematyczne jej ograniczanie do takiego stopnia, który jest osiągalny przy najlepszym wykorzystaniu środków jakimi prawo karne dysponuje.
Podstawową funkcją praw karnego jest funkcja ochronna systemu stosunków społecznych. Do wartości chronionych należą:
- określony ustrój polityczny,
- struktura władzy,
- całość i nienaruszalność granic,
- suwerenność państwa,
- ustrój ekonomiczny,
- życie i zdrowie ludzi,
- ich godność osobista i wolność,
- tajemnica państwowa,
- określony system pieniężny i podatkowy,
- należyty rozwój i funkcjonowanie rodziny, oraz właściwe funkcjonowanie aparatu władzy i wymiaru sprawiedliwości.
Cele te są osiągane przez właściwe stosowanie represji szczególnej i ogólnej.
Funkcja prewencyjno-wychowawcza
Realizowana jest na trzech płaszczyznach, które w podziale prawa karnego odpowiadają trzem odmianom prawa karnego i trzem dyscyplinom praw karnego.
Pierwsza wiąże się z tym, że normy prawa karnego materialnego zakazując określonego zachowania się pod groźbą sankcji karnych, oraz nakazując organom państwowym stosowanie określonych sankcji w razie naruszenia tych norm. Zawierają informacje skierowane do całego społeczeństwa określając czyny zakazane i kary w razie naruszenia tych norm i zakazów. To zalecane zachowanie wsparte motywacyjnym działaniem zagrożenia sankcją jest niewątpliwie zdolne do wytworzenia odpowiednich postaw legalistycznych w znacznej części społeczeństwa.
Druga płaszczyzna to płaszczyzna prawa karnego procesowego w której następuje orzeczenie o odpowiedzialności karnej wobec sprawców czynów zabronionych.
Trzecia płaszczyzna to płaszczyzna wykonania orzeczonych kar i innych środków karnych. Normy tego prawa regulują postępowanie organów państwa zmierzające do wykonania orzeczonych sankcji. Samo wykonanie kar i środków karnych i cała działalność organów państwa z tym związana oddziaływa na społeczeństwo przez to, że dociera do jej świadomości fakt, że za czyny zabronione są orzekane i wykonywane kary co urealnia w świadomości społeczeństwa przymus stojący na straży przestrzegania norm prawa karnego.
Funkcja prewencyjno-wychowawcza skierowana jest ku przyszłości, ma bowiem powodować taki stan świadomości społecznej w którym czyny zabronione nie byłyby popełniane. Funkcja represyjna zwrócona jest ku przeszłości, bowiem ta funkcja opiera się na akcie normy naruszonej. Jest to najstarsza funkcja prawa karnego realizowana w dalekiej przeszłości na zasadzie odpłaty równym złem w stosunku do popełnionego zła.
Zgodnie z tą funkcją stosowanie kar i środków karnych służy rozliczaniu sprawcy wobec społeczeństwa. Nie jest wprawdzie w stanie przywrócić stanu pierwotnego, może jednak zadośćuczynić poczuciu sprawiedliwości społeczeństwa i dać satysfakcję moralną. Jest więc funkcją sprawiedliwości wyrównawczej, która odpowiada odwiecznej zasadzie moralnej przyjętej przez porządek prawny, że za zakazane czyny wymierza się kary, zaś za korzystne dla społeczeństwa czyny stosuje się nagrody.
Współczesne prawo karne nie ogranicza się do prewencyjno-wychowawczego oddziaływania, lecz chroni stosunki społeczne sięgając do środków eliminujących i zabezpieczających oraz do innych środków oddziaływania.. Od 1.01.97. prawo karne operuje środkiem eliminacyjnym w postaci kary pozbawienia wolności łącznie z karą dożywotniego pozbawienia wolności.
Funkcja ta wiąże się z tym, że prawo karne materialne operuje najbardziej ostrymi sankcjami. Wymaga to ścisłego określenia zarówno czynów zakazanych jak i kar i innych środków karnych. Postulat takiego określenia czynów był ogłoszony jeszcze przez pisarzy średniowiecza, był hasłem sztandarowym rewolucji francuskiej. Hasło to wyrażało zasadę:
NULLUM CRIMEN SIME LEGE POENALI NULLA POEMA SINE LEGE – nikt nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej jeżeli czyn nie był zakazany ustawowo
Podział prawa karnego
Obszar prawa karnego dzielimy obecnie na kilka działów z uwagi na różne kryteria podziału.
Podstawowym podziałem jest podział na:
- prawo karne materialne
- prawo karne procesowe
- prawo karne wykonawcze
Prawo karne materialne
Prawem karnym materialnym jest zespół norm prawnych sankcjonowanych, sankcjonujących i kompetencyjnych.
Prawo karne procesowe
Prawem karnym procesowym jest zespół norm regulujących tryb, zasady i sposób realizacji prawa karnego materialnego w postępowaniu organów państwowych zmierzających do ustalenia czy przestępstwo zostało popełnione, kto je popełnił i jaką karę należy zastosować wobec sprawcy czynu zabronionego za popełniony czyn. Prawo to określa własność sądów, sytuację poszczególnych członków procesu karnego, porządek procesu oraz gwarancje uczestników procesu.
Prawo karne wykonawcze
Prawem karnym wykonawczym jest zespół norm prawnych adresowanych głównie do organów państwa dotyczących postępowania zmierzającego do wykonania prawomocnych orzeczeń. Prawo to określa tryb i sposób wykonania kar i środków karnych, oraz wytycza kierunki praktycznej działalności tych organów zmierzających do osiągnięcia celów stawianych przed karami.
Prawem penitencjarnym jest ten zespół norm prawa karnego wykonawczego, który dotyczy wykonania kar związanych z pozbawieniem wolności i ograniczeniem wolności.
prawozaoczne