Definicje
prawo międzynarodowe publiczne (p.m.p.) – zespół norm prawnych regulujących stosunki wzajemne między państwami, organizacjami międzynarodowymi i tymi podmiotami, którym państwa przyznają zdolność prawną międzynarodową oraz odpowiednie atrybuty zdolności do czynności prawnych międzynarodowych (M. Perkowski).Nazwy w językach obcych: International Law (ang. – Jeremy Bentham 1780), le droit international (fr.), mieżdunarodnoje prawo (ros.), ius inter gentes (łac.), das Volkerrecht (niem.).
prawo międzynarodowe prywatne – zespół norm prawnych, których zadaniem jest wskazanie określonego systemu prawnego (własnego lub obcego państwa), właściwego dla dokonania oceny prawnej konkretnej sytuacji osobistej lub majątkowej (Góralczyk, s. 19). W swej istocie jest ono prawem wewnętrznym każdego państwa. W Rzeczpospolitej Polskiej obowiązuje Ustawa z dn. 12 XI 1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U.1965.46.290 z póź. zm.), która w § 1 art. 1 stwierdza: „Ustawa niniejsza określa prawo właściwe dla międzynarodowych stosunków osobistych i majątkowych w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego, opiekuńczego i prawa pracy”.
prawo wspólnotowe (Wspólnot Europejskich, Unii Europejskiej) – porządek prawny (zespół norm prawnych) nowego typu, właściwy dla Państw Członkowskich WE (UE), który z ich woli, przy podziale kompetencji, zyskał m.in. pierwszeństwo nad porządkiem prawnym krajowym Państw Członkowskich i walor bezpośredniego stosowania.
stosunki międzynarodowe – stosunki społeczne (międzyludzkie), które przekraczają granice jednego państwa. Uczestnikami ich mogą być państwa, organizacje międzynarodowe, osoby fizyczne, prawne oraz tzw. ułomne osoby prawne (Góralczyk, s. 23). Podmioty te można podzielić dwojako:- podmioty niepodlegające niczyjej zwierzchności (tj. państwa, organizacje międzynarodowe rządowe, Stolica Apostolska etc. – czyli pomiędzy podmiotami prawa międzynarodowego i przez to prawo regulowane);- podmioty posiadające określoną przynależność państwową (tj. osoby fizyczne, prawne etc).Całokształt stosunków utrzymywanych przez podmioty prawa międzynarodowego nazywa się obrotem międzynarodowym.
społeczność międzynarodowa – ogół państw suwerennych, utrzymujących stosunki wzajemne, regulowane przez prawo międzynarodowe (znaczenie węższe); ogół wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych wyposażonych w zdolność do działań w płaszczyźnie międzynarodowej, których prawa i obowiązki są określone przez prawo międzynarodowe (znaczenie szersze).
Cechy charakterystyczne prawa międzynarodowego publicznego
W stosunkach międzynarodowych panuje zasada równości państw i wzajemnej od siebie niezależności. Nie ma też żadnej władzy, która stałaby ponad państwami.
Cechami p.m.p. są:
brak organu tworzącego prawo (ustawodawcy) na wzór ustawodawcy wewnątrzpaństwowego, nie istnieje też żaden ponadpaństwowy organ międzynarodowy powołany do tworzenia prawa wiążącego dla państw, w szczególności nie jest nim ONZ. Podmioty tworzą prawo międzynarodowe zawierając umowy lub stosując określoną praktykę, która przechodzi w zwyczaj. Prawo to jest zdecentralizowane i niesformalizowane. Powoduje to m.in. partykularyzm prawa, bowiem dane przepisy wiążą te podmioty, które są stroną danej umowy lub stosują daną praktykę.
brak zorganizowanego i scentralizowanego aparatu przymusu; stosowanie i wykonywanie środków przymusu należy indywidualnie do odpowiednich podmiotów prawa międzynarodowego, w szczególności państw.
brak obligatoryjnego sądownictwa – kompetencja sądów międzynarodowych musi opierać się na zgodzie państw, która może dotyczyć wszystkich rodzajów sporów lub tylko określonej kategorii. Dopiero wtedy wyrok jest bezwzględnie wiążący. Co do zasady nie ma też uniwersalnego centralnego sądu - obok Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze (ONZ) tworzy się sądy doraźnie, w zależności od potrzeb.
System sankcji w p.m.p.
Sankcja – w p.m.p. negatywna reakcja społeczności międzynarodowej, z jaką spotyka się podmiot naruszający normy prawa międzynarodowego. Zasadniczo wyróżniamy sankcje trojakiej natury:
psychologicznej – stwierdzenie naruszenia prawa i napiętnowanie naruszającego prawo przez światową opinię publiczną – np. reakcja opinii publicznej (np. przez zmniejszenie ruchu turystycznego, zakupu towarów z danego państwa czy kampanię prasową), oświadczenia głów państw i szefów rządów, nota dyplomatyczna, rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ;
odwetowej – stosowane indywidualnie przez państwo pokrzywdzone lub zbiorowo przy udziale innych państw; wyróżnia się dwa rodzaje:
retorsje (działania zgodne z p.m.p.) – np. wydalenie dyplomatów;
represalia (odwetowe środki przymusu stosowane przez państwo w odpowiedzi na sprzeczne z prawem działanie innego państwa) – np. zatrzymanie statku, zajęcie majątku, androlepsja (schwytanie obywatela drugiego państwa i więzienie go do czasu zadośćuczynienia z tytułu naruszenia prawa);
zorganizowane – stosowane przez właściwy organ międzynarodowy, a nie przez samego pokrzywdzonego; wyróżnia się m.in.:
gospodarcze – np. bojkot towarów, embargo (zakaz wywozu lub przywozu określonych towarów);
polityczne – np. pozbawienie prawa głosu;
organizacyjne – np. wydalenie z organizacji międzynarodowej;
wojskowe.
Stosowanie p.m.p.
Stosowanie – posługiwanie się przepisami p.m.p. jako podstawą prawną przez rozmaite instytucje rozstrzygające. Wszystkie państwa uznają istnienie prawa międzynarodowego jako prawa i jego moc wiążącą. Natomiast przestrzeganie to stan postępowania wedle (zgodnie) z prawem.
Rodzaje i hierarchia norm w p.m.p.
Rodzaje norm prawnych w p.m.p:
1. normy powszechne – obowiązujące wszystkie podmioty, np. Karta Narodów Zjednoczonych (26 VI 1945) – obecnie 191 państw;
2. normy partykularne, wielostronne (multilateralne), obowiązujące określoną grupę podmiotów, np. położoną w jednym rejonie geograficznym (tzw. prawo regionalne), np. Pakt Północnoatlantycki, TWE, TUE etc.
3. normy dwustronne (bilateralne) – obowiązują między dwoma podmiotami, które daną umowę zawarły 9np. umowy handlowe, kulturalne, konsularne, ekstradycyjne etc.).
4. ius cogens – bezwzględnie wiążąca norma powszechnego prawa międzynarodowego – norma przyjęta i uznana przez międzynarodową wspólnotę państw jako całość za normę, od której uchylenie się jest niedopuszczalne i która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę powszechnego prawa międzynarodowego, posiadającą taki sam status, tzn. ius cogens (art. 53. konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 23 V 1969 r.).
Hierarchia – zasadniczo wszystkie normy p.m.p. mają jednakową moc wiążącą. Przyznaje się wyższe miejsce w hierarchii normom ius cogens, a następnie postanowieniom Karty Narodów Zjednoczonych, o czym mowa w jej art. 103: „W razie sprzeczności między zobowiązaniami członków Organizacji Narodów Zjednoczonych, wynikającymi z niniejszej Karty, a ich zobowiązaniami, wynikającymi z jakiejkolwiek innej umowy międzynarodowej, zobowiązania wynikające z niniejszej Karty mają pierwszeństwo”.
1. Wzajemny stosunek p.m.p. i prawa wewnętrznego
teoria monistyczna – p.m.p. i prawo wewnętrzne tworzą jeden system prawny:
a) z prymatem p.m.p. (m.in. H. Kelsen) – wszystkie istniejące normy prawne stanowią jedność, w obrębie której p.m.p. jest hierarchicznie wyższym porządkiem prawnym w stosunku do każdego porządku krajowego, w związku z czym ogranicza swobodę działania państwa.
b) z prymatem prawa wewnętrznego (m.in. G. Hegel) – p.m.p. jest jako zewnętrzne prawo państwowe podporządkowane państwu i niezdolne do krępowania jego działania.
teoria dualistyczna – p.m.p. i prawo wewnętrzne stanowią dwa odrębne systemy prawne różniące się między sobą przedmiotem regulacji i źródłami. Normy p.m.p. mogą uzyskać moc obowiązującą w porządku wewnętrznym w drodze transformacji:
a) zwykłej – kiedy każda ratyfikowana umowa międzynarodowa jest ogłaszana w odpowiednim dzienniku promulgacyjnym;
b) generalnej – gdzie na podstawie ogólnej klauzuli – znajdującej się z reguły w konstytucji – wszystkie normy wiążące państwo włączone są do porządku wewnętrznego.
2. P.m.p. w systemie prawa wewnętrznego na przykładzie Polski
W polskim systemie prawnym przyjęto koncepcję tzw. umiarkowanego dualizmu. Rzeczpospolita Polska przestrzega zasady pacta sunt servanda, jednakże aby dana umowa stała się powszechny źródłem prawa, wymagana jest jej ratyfikacja na zasadach określonych w Konstytucji RP.
Pozycja prawa międzynarodowego jako źródła prawa powszechnie obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej została określona w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r., nr 78, poz. 483):
Art. 9. – „Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego” – przepis odnosi się zarówno do norm umownych jak i prawa zwyczajowego.
Art. 87. ust. 1. – „Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia”.
Art. 88. ust. 3. – „Umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie są ogłaszane w trybie wymaganym dla ustaw. Zasady ogłaszania innych umów międzynarodowych określa ustawa”.
Art. 89. ust. 1. – „Ratyfikacja przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy:1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,3) członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,4) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,5) spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy”.
Art. 91. – „1. Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.
2. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.3. Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami”.
3. Zasady prawa międzynarodowego: źródła, charakter prawny
Zasady prawa międzynarodowego – normy prawne szczególnego rodzaju ze względu na swoje znaczenie, moc obowiązującą, tryb uzyskania tej mocy oraz zmiany, właściwe dla obrotu międzynarodowego. Mają charakter bezwzględnie obowiązujący (tj. ius cogens). Nie ma w pełni miarodajnego, wyczerpującego i definitywnego katalogu podstawowych zasad prawa międzynarodowego.
Np. Deklaracja zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i współdziałania państw zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych (Rezolucja ZO ONZ nr 2625(XXV) z 24 października 1970 r.) wymienia następujące:
1. państwa w ich stosunkach międzynarodowych powinny powstrzymać się od groźby lub użycia siły przeciw integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej jakiegokolwiek państwa lub w inny sposób niezgodny z celami Narodów Zjednoczonych;
2. państwa powinny regulować ich spory międzynarodowe środkami pokojowymi w taki sposób, by pokój międzynarodowy, bezpieczeństwo i sprawiedliwość nie zostały naruszone;
3. obowiązek niemieszania się w sprawy należące do wewnętrznej jurysdykcji jakiegokolwiek państwa;
4. obowiązek państw współdziałania ze sobą;
5. zasada równouprawnienia i samostanowienia ludów;
6. zasada suwerennej równości państw;
7. zasada wykonywania w dobrej wierze zobowiązań zaciągniętych przez nie, zgodnie z Kartą.
Natomiast Akt Końcowy KBWE (1 VIII 1975 r., Helsinki) w Deklaracji zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między Państwami uczestniczącymi wymienia następujący ich katalog:
1. zasada suwerennej równości i poszanowania praw wynikających z suwerenności;
2. zasada powstrzymania się od groźby użycia siły lub jej użycia;
3. zasada nienaruszalności granic;
4. zasada integralności terytorialnej państw;
5. zasada pokojowego załatwiania sporów;
6. zasada nieingerencji w sprawy wewnętrzne;
7. zasada poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności, włączając w to wolność myśli, sumienia, religii lub przekonań;
8. zasada równouprawnienia i prawa narodów do samostanowienia;
9. zasada współpracy miedzy państwami;
10. zasada wykonywania w dobrej wierze zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego.
4. Zasada suwerenności
Przez suwerenność – jako samookreślenie się państw, zdolność do samodzielnego, niezależnego od jakiegokolwiek innego podmiotu, występowania w stosunkach międzynarodowych (Bierzanek, Symonides, s. 121) – należy rozumieć dwa aspekty:
a) samowładność, tj. prawną niezależność od jakichkolwiek czynników zewnętrznych;
b) całowładność, tj. kompetencję normowania wszystkich stosunków wewnątrz państwa.
Zasada suwerenności państw stanowi podstawową zasadę współczesnego p.m.p., określającą ich sytuację w społeczności międzynarodowej.
Wykonywanie władzy suwerennej – domniemanie, że władze państwowe, zarówno wewnątrz państwa, jak i w stosunkach międzynarodowych, mogą działać tak, jak to uważają za słuszne i najbardziej zgodne z interesami i potrzebami danego państwa, a więc że mogą działać dowolnie, według własnego uznania (Góralczyk, s. 133). Nie można domniemywać ograniczeń wykonywania suwerenności – każde państwo może robić wszystko, co nie jest zakazane przez normy prawa międzynarodowego wiążące to państwo. Granicą jej wykonywania jest poszanowanie suwerenności innych państw.
Kompetencja własna (wewnętrzna) państw – katalog uprawnień (spraw), które władza państwowa danego państwa może wykonywać zupełnie swobodnie i według własnego uznania. To, co należy do kompetencji własnej państwa, określone jest przez aktualny stan jego zobowiązań prawnomiędzynarodowych (tzn. ograniczony przez te kompetencje, których wykonywanie państwo przekazało w drodze umowy międzynarodowej innemu podmiotowi p.m.p.).
Zakres kompetencji wewnętrznej jest zmienny w czasie oraz zmienny podmiotowo, jednak wybór ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego zawsze należy do tych kompetencji.
5....
zmorec