Czy kobieta ma się tak do mężczyzny, jak natura do kultury [S.B.Ortner].pdf

Sherry B. Ortner

Czy kobieta ma się tak do mężczyzny,

jak „natura" do „kultury"?

Czy kobieta ma się tak do mężczyzny...

podpisywali. Prócz tego jednak postaram się ukazać spo-

łeczne i kulturowe źródła tej logiki, zwłaszcza pod kątem,

ewentualnych punktów zaczepienia dla pożądanych re-

form (...) Musimy tu odróżnić trzy płaszczyzny teore-

tyczne:

1. Uniwersalny fakt kulturowego przypisywania kobie-

tom podrzędnego statusu w każdym społeczeństwie,

w związku z czym powstają dwa pytania. Po pierwsze,

co mamy na myśli mówiąc o „uniwersalności" — czy

dysponujemy rzeczywiście przekonywającym świadec-

twem empirycznym? Po wtóre, jeżeli fakt ten istotnie

stwierdzamy, to jak należałoby go wytłumaczyć?

2. Związane z kobiecością ideologie, symbolizacje

i konwencje społeczno-strukturalne, które zmieniają się

wraz z kulturą. Chodzi tu przede wszystkim o wierny,

opis danego kulturowego kompleksu w kategoriach

czynników swoistych dla rozpatrywanej grupy — o stan-

dardową analizę antropologiczną.

3. Dostrzegalne gołym okiem szczegóły kobiecej dzia-

łalności, udziałów, władzy, wpływów itd., nieraz rozbież-

ne z ideologią (choć zawsze ograniczone aksjomatem, że

kobiety muszą pozostawać na drugim planie). Jest to

płaszczyzna obserwacji bezpośredniej, przyjmowana czę-

sto przez feminizujących antropologów.

W poniższych rozważaniach skoncentruję się na punk-

cie pierwszym — na powszechnej deprecjacji kobiet.

Analiza moja opierać się więc będzie nie na konkretnych

danych kulturowych, lecz na pewnym bardzo ogólnym

ujęciu kultury jako osobliwego zjawiska w otaczającym

nas świecie. Punkt drugi (istniejące w poszczególnych

kulturach różnice w podejściu do kobiet i w ocenie ich

wartości) wymagałby przeprowadzenia solidnych badań

międzykulturowych, musi więc być odłożony do innej

sposobności. Co zaś do punktu trzeciego, jest chyba rzeczą

jasną, iż skupienie się wyłącznie na niezaprzeczonych

Płodność antropologii wywodzi się w znacznym stop-

niu z napięcia pomiędzy dwoma typami wymogów: prag-

niemy wyjaśnić to, co wspólne wszystkim ludziom, a za-

razem to, co różni ich od siebie kulturowo. Pod tym

względem kobieta stanowi jeden z najbardziej prowoku-

jących problemów. Z jednej strony jej podrzędny status

w społeczeństwie jest faktem powszechnym i ponadkul-

turowym, z drugiej zaś strony poszczególne kulturowe

koncepcje i symbolizacje kobiecości są nadzwyczaj zróż-

nicowane, a czasem nawet nawzajem sprzeczne. Co wię-

cej, rzeczywiste traktowanie kobiet, ich względna władza

i wkład w życie wspólnoty zmienia się w zależności od

kultury, epoki historycznej i miejscowych tradycji. Oba

te aspekty — uniwersalność faktu i kulturowe modyfi-

kacje — oczekują jakiegoś wy jaśnienia.

Moje zainteresowanie dla problemu jest oczywiście nie

tylko akademickie: pragnęłabym widzieć autentyczną od-

mianę naszego losu, być świadkiem powstania nowego

porządku społecznego, w którym przyznano by kobietom

te same możliwości rozwoju człowieczego potencjału.

Powszechna podległość kobiet, istniejąca, w każdym typie

organizacji ekonomicznej i społecznej bez względu na

stopień złożoności, świadczy o tym, że mamy do czynie-

nia z czymś bardzo głębokim, bardzo uporczywym, czego

nie da się zlikwidować poprzez proste' przemodelowanie

niektórych funkcji i ról w systemie społecznym czy na-

wet poprzez przebudowę całej struktury ekonomicznej.

W niniejszym szkicu spróbuję odtworzyć ową swoistą

logikę kulturowego myślenia, której konsekwencją jest

przekonanie o niższości kobiet, eksponując przede wszy-

stkim jej niezwykle perswazyjny charakter — gdyby nie

była perswazyjna, ludzie by się pod nią tak ochoczo nie

112

113

8 — Nikt nie rodzi się kobietą

(choć kulturowo nie docenianych i nie uznawanych) akty-

wach kobiecych stanowi błąd w sztuce, jeżeli uprzednio nie

weźmiemy pod uwagę panującej ideologii i głębszych prę-

supozycji, które sprawiają, że aktywa te są mało znaczące.

jemnie— konieczne jest znalezienie dodatkowych wskaź-

ników niższego statusu (wskaźniki owe zresztą na ogół

są natychmiast widoczne).

Opierając się na powyższych danych, twierdzę stanow-

czo, że kobiety zostały podporządkowane mężczyznom

we wszystkich znanych społeczeństwach. Poszukiwania

kultury autentycznie egalitarnej, nie mówiąc już o mat-

riarchalnej, okazały się daremne. Sięgnijmy po przykład

rejestrowany tradycyjnie jako przypadek kobiecej prze-

wagi. W matrylinearnym plemieniu Indian Crow, jak

twierdzi Lowie, „kobiety... pełnią zaszczytne funkcje w

tańcu słońca, przewodniczą obrzędowi tytoniu i od-

grywają wówczas role bardziej okazałe niż mężczyźni;

równie często podejmują gości podczas Święta Gotowa-

nego Mięsa i nie są odsuwane od łaźni, leczenia czy do-

znawania wizji". 2 Niemniej „w czasie menstruacji do-

siadają gorszych koni i bez wątpienia jest ona źródłem.

skażenia, ponieważ kobietom i nie wolno wtedy zbliżać się

do mężczyzn rannych lub udających się na ucztę wojen-

ną. Istnieje również tabu zabraniające im podchodzenia

do świętych miejsc i przedmiotów w tym okresie". Gdzie

indziej (przed wyliczeniem rytualnych kobiecych przy-

wilejów) Lowie nadmienia, że kobiecie nie wolno odwi-

nąć jednej z lalek tańca słońca, gdyż „wedle tego, co

twierdzą informatorzy z Lodge Grass i innych miejsco-

wości, lalka należąca do Pomarszczonej Twarzy przewyż-

sza nie tylko inne lalki, ale nawet wszystkie inne lekar-

stwa używane przez Crow". 3

Plemię Crow stanowi typową ilustrację pozornego mat-

riarchatu. Kobiety mają pewne prawa i pewną władzę,

która stawia je na dość wysokiej pozycji. Została jednak

wytyczona kategoryczna granica: menstruacja jest zagro-

żeniem dla działań wojennych, bodaj najwyżej cenionej

instytucji w tym plemieniu, instytucji kluczowej w sa-

określaniu się Crow, a jednocześnie większość świę-

115

Uniwersalna podległość kobiet

We wszelkich znanych kulturach uważa się kobietę za

stworzenie w jakimś stąpaniu podrzędne względem męż-

czyzny. Warto podkreślić, że mamy tu do czynienia z

oceną kulturową — każda kultura we właściwy dla

siebie sposób i we właściwych dla siebie kategoriach

dokonuje tej oceny. Co jednak przemawia za tym, że

kobieta postrzegana jest jako istota pośledniejszego ga-

tunku w pewnej konkretnej kulturze?

Jak się wydaje, wystarczą trzy typy danych empirycz-

nych: 1) elementy ideologii kulturowej oraz oświadczenia

informatorów, które deprecjonują kobiety explicite, przy-

znając im samym, ich rolom, wytworom i środowisku

społecznemu mniej prestiżu, niż przyznaje się mężczyz-

nom; 2) symbolizacje w rodzaju mitu „skażenia", które

przypisują kobietom niższy status implicite; 3) elementy

porządku społecznego, które wykluczają kobiety z udziału

lub wręcz kontaktu ze sferami życia wiążącymi się w

obrębie danej wspólnoty z posiadaniem władzy. l Wy-

mienione trzy typy zjawisk mogą, ale nie muszą być ze

sobą w poszczególnych wypadkach sprzężone. Co więcej,

wystąpienie któregokolwiek z nich przesądza na ogół

o kobiecej podrzędności. Dowodem uznania kobiet za niższe

jest samo wyłączenie ich z rytuałów sakralnych czy z

obrad politycznych. Podobnie rozstrzygającym momentem

jest jawne deprecjonowanie kobiet w ideologii lub

za pomocą oznak symbolicznych, choć w niektórych wy-

padkach — gdy na przykład obie płci „kalają się” wza-

114

tych obiektów jest tabu dla wzroku i dotyku kobiet.

Podobne przykłady można mnożyć w nieskończoność.

Nie spoczywa więc na nas obowiązek dowodzenia, iż

podległość kobiet stanowi uniwersalną cechę kultur;

kontrprzykładów winni szukać przeciwnicy tej tezy.

Będę traktować podrzędny status kobiety jako datum —

jako punkt wyjścia do właściwych dociekań.

psychiki, każdy należy do społeczności złożonej z innych

osób oraz dziedziczy pewną tradycję kulturową, wreszcie

każdy, aby przeżyć, musi wejść w jakiś związek — choćby

pośredni — z „naturą", czyli dziedziną niezależną od

człowieka. Każdy został zrodzony (przez matkę), każdy

ostatecznie umiera, każdy jest zainteresowany w indywi-

dualnym trwaniu i podobnie społeczeństwo (kultura) za-

interesowane jest (a przynajmniej przejawia taką tenden-

cję) w trwaniu i ciągłości, która wykracza poza życia

i śmierci poszczególnych jednostek. Wyjaśnienia uniwer-

salnego faktu deprecjacji kobiet będziemy więc szukać w

sferze tego rodzaju powszechnych składników ludzkiej

kondycji.

Innymi słowy, sformułujemy problem w postaci nastę-

pującego pytania: cóż takiego zawiera w sobie ogólna

struktura naszej egzystencji, wspólna wszystkim kultu-

rom, co prowadzi wszędzie do przypisywania kobietom

niższej wartości? Sądzę, że kobietę utożsamia się z czymś

czy też uważa za symbol czegoś, co każda kultura określa

jako byt należący do niższego porządku istnienia. Jak się

wydaje, tylko jedna rzecz odpowiada powyższemu

opisowi — jest to „natura" w najogólniejszym znacze-

niu. Każda kultura, „kultura" jako taka, sprowadza się

do procesu tworzenia, a następnie podtrzymywania syste-

mu znaczących form (symboli, artefaktów itp.), za

pomocą których ludzkość przekracza dane materialnej

egzystencji, nagina je do swych celów i manipuluje nimi

stosownie do własnych potrzeb. Możemy z grubsza po-

stawić znak równości pomiędzy kulturą a naszą świado-

mością bądź jej produktami (sposobami myślenia i tech-

nikami), poprzez które usiłujemy zapewnić sobie władzę

nad przyrodą.

Kategorie „natury" i „kultury" mają oczywiście

charakter konceptualny; w realnym świecie nie dzieli

ich granica. Niektóre kultury wprowadzają silniejszą

„Natura" i „kultura" 4

Czym wytłumaczyć zjawisko powszechnej deprecjacji

kobiet? Moglibyśmy oczywiście poprzestać na determi-

nizmie biologicznym. W samcach naszego gatunku jest

coś, co czyni ich płcią dominującą w sposób naturalny;

owego „czegoś" brak samicom, toteż kobiety są płcią

podporządkowaną, a co więcej, na ogół zadowalają się

swą pozycją, gdyż zapewnia im bezpieczeństwo i możliwość

maksymalizowania przyjemności macierzyństwa, które

miałoby być najbardziej satysfakcjonującym do-

świadczeniem kobiecego życia. Myślę, że wystarczy tu

powiedzieć — bez wgłębiania się w detale kontrargumen-

tacji — że stanowisko takie nie satysfakcjonuje nieomal

nikogo wśród antropologów. Nie jest oczywiście prawdą, by

fakty biologiczne były irrelewantne i by mężczyźni nie

różnili się niczym od kobiet. Ale te fakty i różnice nabierają

wydźwięku hierarchizującego dopiero w obrębie kulturowo

określonych systemów wartościowania.

Jeśli nie chcemy zadowolić się determinizmem gene-

tycznym, pozostaje nam tylko jeden sposób postępowania.

Winniśmy zinterpretować podległość kobiet w świetle,

innych zjawisk uniwersalnych — czynników wbudowa-

nych w strukturę najbardziej ogólnej sytuacji, w jakiej

znajdują się ludzie niezależnie od kultury. Na przykład

każdy, z nas ma ciało i poczucie posiadania niefizykalnej

116

opozycję, inne słabszą — powiada się na przykład, że

plemiona prymitywne (a przynajmniej ich część) nie

dostrzegają i nie chwytają różnicy między ludzko-kultu-

rowym a naturalnym stanem rzeczy. Sądzę jednak, że

powszechna obecność rytuału dowodzi, iż każda kultura

akcentuje swoiście ludzką możliwość działania i raczej pa-

nowania nad warunkami biologicznej egzystencji niż pa-

sywnego im ulegania. W swym rytualnym, celowym mani-

pulowaniu formami, które nadają rzeczywistości ład, kul-

tura daje wyraz przekonaniu, że właściwa relacja człowie-

ka do sił przyrody oparta jest na posługiwaniu się potęgą

środków kulturowych dla sterowania życiem i światem.

Przykładem wyraźnej artykulacji tych założeń mogą

być pojęcia „czystości" i „skalania". Tkwią one we wszel-

kich kulturach i w znacznym stopniu (choć nie całkowi-

cie) zazębiają się z relacją „kultura" — „natura ” . 5 Istotnym

składnikiem „skalania" jest jego „zaraźliwość" — jeżeli

nie ingerujemy, „skalanie" (utożsamiane zwykle z

nieskrępowanym przejawianiem się sił przyrody) roz-

przestrzenia się natychmiast i obejmuje wszystko, co na-

potyka na swej drodze. Zagadkowa sprawa: skoro skala-

nie odznacza się taką mocą, to w jaki sposób cokolwiek

może być oczyszczone? Odpowiedź potwierdza wysuwa-

na tezę: oczyszczenie dokonuje się w kontekście rytual-

nym, rytuał zaś jako czynność celowa, przeciwstawiającą

siłom przyrody działanie świadome (symboliczne), oka-

zuje się od nich potężniejszy.

Każda kultura implicite rozpoznaje i ustanawia różnicę

pomiędzy przejawianiem się natury a przejawianiem się

kultury (ludzkiej świadomości i jej wytworów), a co wię-

cej, istotą kultury jest to właśnie, że w pewnych oko-

licznościach potrafi ona przekroczyć uwarunkowania na-

turalne i przekształcić je dla swych celów. Kultura

ujmuje siebie samą jako nie tylko odmienną, ale i wyż-

szą od natury; to poczucie odmienności i wyższości wy-

nika ze zdolności do transformowania —

„socjalizowania" i „kulturalizowania" — natury.

Podrzędny status kobiet można więc wyjaśnić bardzo

prosto: są one utożsamiane czy też łączone

symbolicznie z naturą, w przeciwieństwie do

mężczyzn, których utożsamia się z kulturą. Istotą

kultury ma być panowanie nad naturą, a nawet jej

przekraczanie, a wobec tego poddaństwo (jeżeli nie

wręcz ucisk) kobiet jest zjawiskiem oczywistym. Choć

rozumowaniu temu trudno odmówić słuszności, wydaje

się, że zbytnio upraszcza ono problem. W następnym

rozdziale będę bronić nieco innego stanowiska: kobiety

uważa się za bliższe naturze od mężczyzn — kultura

(dość jednoznacznie identyfikowana z płcią męską)

przyznaje kobietom aktywne uczestnictwo w swych

osobliwych procesach, ale zarazem postrzega je jako

bardziej zakorzenione czy też bardziej spokrewnione z

naturą.

Takie postawienie sprawy można uznać za błahe lub

trywialne, moim zdaniem jednak wierniej

odzwierciedla ono nasze założenia kulturowe.

Ponadto w porównaniu z prostszą formułą odznacza się

licznymi zaletami analitycznymi, do których powrócę

później. Trzeba podkreślić, że ostrożniejsza wersja

również wyjaśnia pankulturowe zjawisko deprecjacji

kobiet — jeśli nawet nie utożsamia się ich z naturą,

reprezentują niższy porządek bytu jako istoty w

mniejszym stopniu wobec natury transcendentne niż

mężczyźni. Powstaje pytanie, co właściwie jest źródłem

tego poglądu.

Dlaczego uważa się kobiety

za bliższe naturze?

Rzecz jasna, wszystko rozpoczyna się od kobiecego

ciała i jego swoistych funkcji prokreacyjnych.Wydzie-

118

limy tu dla dalszych dociekań trzy płaszczyzny, na jakich

ten całkowicie fizjologiczny fakt nabiera znaczenia:

1) ciało kobiety i jego funkcje, bardziej zaangażowane

w „życie gatunku", zdają się umiejscawiać ją bliżej na-

tury niż mężczyznę, któremu fizjologia pozwala w więk-

szym stopniu uczestniczyć w rozwoju kultury; 2) ciało

kobiety i jego funkcje wyznaczają jej role społeczne,

którym, nadaje się w życiu kulturowym niższą rangę niż

rolom męskim; 3) tradycyjne, społeczne role kobiety

(nakładane na nią przez fizjologię) przyczyniają się do

powstania odmiennej psychiki, którą postrzega się jako

bliższą naturze. Omówię teraz kolejno wszystkie trzy

funkcje, ukazując najpierw w każdym przypadku czyn-

niki, które przypisują kobietę do natury, następnie czyn-

niki, które wiążą ją z kulturą, wreszcie czynniki, które

sprawiają, iż pozycja kobiety jest pośrednia i problema-

tyczna, W trakcie rozważań wyjaśni się, dlaczego, męż-

czyźni wydają się poprzez kontrast istotami mniej za-

wikłanyni i kulturowo ,,czystymi". Przypomnę raz jesz-

cze, że ograniczam analizę do uniwersalnych zjawisk

kulturowych — wywody moje stosują się do ludzkości,

w ogóle i wyrastają z powszechnej naszej kondycji, przy-

najmniej takiej, jakiej doświadczaliśmy dotąd.

wiu, ani stabilności jednostki; wręcz przeciwnie, gdy

spełnia swe specyficzne funkcje organiczne, jest źródłem

niewygody, bólu i niebezpieczeństwa. Piersi kobiece są

ze zdrowotnego punktu widzenia niepotrzebne — można

je w dowolnym momencie usunąć. „Czynności wydziel-

nicze jajników mają na celu w pierwszym rzędzie korzyść

jajeczka — stymulują jego dojrzewanie i przygotowują

macicę do zagnieżdżenia się; jeśli weźmiemy pod uwagę

organizm jako całość, przyczyniają się raczej do dysre-

gulacji niż do równowagi. Kobieta przystosowana jest do

potrzeb komórki jajowej, a nie swoich własnych" (s. 70).

Menstruacja bywa zwykle uciążliwa, czasem nawet bo-

lesna; wywołuje często negatywne emocje, a w każdym

wypadku przysparza kłopotów ze zmienianiem i pozby-

waniem się podpasek, nadto — o czym de Beauvoir nie

wspomina — w wielu kulturach wytrąca kobietę z nor-

malnego trybu życia i nakłada na nią piętno pociągające

za sobą różnorakie restrykcje w zakresie zachowania oraz

kontaktów społecznych. W okresie ciąży matka wydat-

kuje swe zasoby mineralne i witaminowe na odżywianie

płodu, co pozbawia ją siły i energii. Wreszcie sam poród

jest przeżyciem dotkliwym i niebezpiecznym (s. 70—74).

W sumie więc — konkluduje de Beauvoir — kobieta

„zostaje bardziej zniewolona przez gatunek niż mężczyz-

na, a jej zwierzęcość przejawia się dużo wyraźniej”

(s. 273).

Pracę de Beauvoir cechuje przewaga ideologii nad em-

pirą, ale rozważania nad sytuacją fizjologiczną kobiety

są trzeźwe i precyzyjne. Jest to po prostu fakt, że natu-

ralne procesy związane z reprodukcją gatunku angażują

proporcjonalnie więcej ciała kobiety, pochłaniają więcej

czasu w jej osobniczym życiu i wymagają pewnych —

czasem bardzo dużych — kosztów zdrowotnych i psy-

chicznych.

De Beauvoir analizuje dalej negatywne implikacje owe-

1. Kobieca fizjologia jako bliższa naturze

To , co zamierzałam powiedzieć w niniejszym paragra-

fie, antycypuje wyrafinowana, spójna i oparta na ma-

teriale empirycznym praca de Beauvoir 6 . Po szczegóło-

wym rozpatrzeniu struktury fizjologicznej, faz rozwojo-

wych i funkcjonowania ludzkiej samicy, de Beauvoir

dochodzi do wniosku, że jest ona „w większym stopniu

niż samiec ofiarą gatunku" (s. 114). Ciało kobiety w więk-

szości swych procesów nie służy najwyraźniej ani zdro-

120

121

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: