dziecko_maltretowane_psychicznie.pdf

Katarzyna Fenik

Akademia Pedagogiki Specjalnej, Warszawa

Fundacja Dzieci Niczyje

Diagnoza maltretowania

psychicznego dziecka

W artykule podjęto kwestią diagnozowania maltretowania psychicznego dziecka przez

jego opiekunów. Zamierzeniem autorki było wskazanie zagadnień ważnych w diagnozie

i planowaniu oddziaływań terapeutycznych na rzecz dziecka i jego rodziny. W szczegól-

ności autorka skoncentrowała się na tych aspektach sytuacji dziecka krzywdzonego, któ-

re diagnoście stykającemu się z ogromem fizycznych cierpień dziecka na skutek przemo-

cy fizycznej mogą wydawać się mniej istotne, bo nie zagrażają życiu i zdrowiu dziecka.

Z pozoru niewinne słowa, zachowania, reakcje rodzica mogą być przyczyną wielu zabu-

rzeń w rozwoju poznawczym, emocjonalnym i społecznym dziecka. Mogą być skutkiem

zaburzenia w rozwoju osobowości.

Definiowanie maltretowania

psychicznego dziecka i jego przyczyn

Organizacja Amnesty International okre-

śla przemoc psychiczną za pomocą form

jej stosowania:

– izolacja,

– ograniczanie snu lub pożywienia,

– narzucanie własnych sądów,

– degradacja werbalna (wyzywanie, poni-

żanie, upokarzanie),

– hipnoza,

– narkotyzowanie,

– groźba zabójstwa.

A. Piekarska (1991) do bardziej „wyra-

zistych” form przemocy psychicznej w sto-

sunku do dziecka zalicza:

– groźby,

– ostrzeżenia,

– krzyczenie na dziecko,

– ośmieszanie,

– wrzeszczenie,

– przekleństwa,

– wyszydzanie,

– wyzywanie,

Fenik / Diagnoza maltretowania psychicznego dziecka

– groźby wyrzucenia z mieszkania lub

wysłania do poprawczaka.

Browne, Davies i Stratton (1998) dzielą

przemoc psychiczną na:

a) aktywną:

– poniżanie,

– nadużycie emocjonalne,

– pozbawienie środków materialnych,

b) pasywną:

– nieokazywanie uczuć,

– lekceważenie potrzeb emocjonalnych

i materialnych.

Browne i Herbert (1999) określają prze-

moc psychiczną jako następujące zacho-

wania:

– zadawanie cierpień psychicznych po-

przez kontrolowanie i ograniczanie

kontaktów ofiary z przyjaciółmi, szko-

łą i miejscem pracy;

– przymusowa izolacja i uwiązanie,

zmuszanie do oglądania obrazów i ak-

tów przemocy;

– zastraszanie, grożenie wyrządzeniem

krzywdy fizycznej zarówno bliskiej

osobie, jak i innym;

– stosowanie pogróżek, szantażu, gróźb

popełnienia samobójstwa, ciągłe nie-

pokojenie, znęcanie się nad zwierzęta-

mi i niszczenie prywatnej własności.

Zachowania, które ze względu na swoje

konsekwencje są maltretowaniem psychicz-

nym, bardzo często są społecznie akcepto-

wane, wkomponowywane w niewłaściwie

pojętą rolę rodzica, opiekuna dziecka. Są

także trudne do zdefiniowania, czasami

bardzo subtelne i nieczytelne dla osób z ze-

wnątrz. Opiekunowie dziecka często nie

uznają ich za nadużycie i nie uświada-

miają sobie cierpienia dziecka.

Wiele definicji określa przemoc psy-

chiczną jako zdarzenia powtarzające się.

To istotna uwaga, gdyż dzieciom zdarza-

ją się także przypadkowe „zranienia psy-

chiczne” ze strony opiekunów, które mo-

gą być nieintencjonalne i rozumiane jako

działania ochronne względem dziecka.

Analiza przyczyn maltretowania psy-

chicznego dzieci przez opiekunów pro-

wadzi do wyłonienia wielu różnych zja-

wisk, jakie mają miejsce zarówno w obrę-

bie rodziny dziecka, jak i społeczności,

w której jest ono wychowywane. W mo-

im rozumieniu uwarunkowań zjawiska

przemocy psychicznej ważne miejsce

zajmuje stan emocjonalny rodzica i gene-

racyjność zachowań będących maltre-

towaniem dziecka. Określenie przyczyn

krzywdzenia dziecka ma ścisły związek

z planowanymi przeze mnie oddziaływa-

niami terapeutycznymi. W procesie dia-

gnozy konieczne jest więc poznanie syste-

mu rodziny, emocji rodziców, ich do-

świadczeń z dzieciństwa, ale także do-

świadczeń aktualnych.

W mojej praktyce wielokrotnie zdarza

się słyszeć opowieści rodziców dziecka

maltretowanego o ich traumatycznym

dzieciństwie, przy jednoczesnym braku

świadomości przekazywania „odziedzi-

czonych” obciążeń oraz własnych postaw

względem wychowywania dzieci, roli

dziecka, a także roli rodzica.

Diagnoza

Szczegółowa i ukierunkowana diagno-

za jest postawą skutecznych działań po-

mocowych wobec dziecka i jego rodziny.

W wywiadzie wstępnym i dalszych kon-

taktach z opiekunami dziecka trzeba

określić formy występującego maltreto-

wania psychicznego dziecka, które będą

działaniem i/lub zaniechaniem działania

przez opiekuna wobec dziecka.

Korzystając z typologii zachowań uzna-

wanych za maltretowanie psychiczne*,

można opisać, czy występowały w stosunku

do dziecka wydarzenia, które miały cha-

rakter (zestawienie):

Istotną kwestią w sporządzaniu dia-

gnozy jest informacja, na jakim etapie

rozwojowym dziecka miały miejsce okre-

ślone wydarzenia. Na tej podstawie można

* Przedstawiona typologia została opracowana w Office for the Study of the Psychological Rights of the Child,

Indiana University.

Fenik / Diagnoza maltretowania psychicznego dziecka

Forma emocjonalnego

krzywdzenia dziecka

Kwestie do diagnozy

Odrzucanie, odtrącanie

· Czy kiedykolwiek dziecko słyszało słowa wypowiadane

w stosunku do niego lub przy nim, które mogły

zawstydzać, ośmieszać, umniejszać jego osobę? Te

reakcje opiekunów mogą dotyczyć także wyśmiewania

jego emocji – sytuacji, w której dziecko jest

smutne, zdenerwowane?

· Jak rodzice reagują na emocje dziecka w trudnych

dla niego sytuacjach? – smutek, zdenerwowanie

· Czy, w jaki sposób, za co i jak często dziecko jest

nagradzane i karane? – diagnozie podlega rodzin-

ny system krytyki i nagradzania dziecka

Groźby, straszenie

· Jak egzekwowane są polecenia, prośby w stosunku

do dziecka, czy ma miejsce atmosfera napięcia i przy-

musu natychmiastowej realizacji żądania rodzica?

· Czego dziecko się boi w opinii jego opiekuna?

Izolowanie, zablokowanie możliwości

podjęcia przez dziecko kontaktów

interpersonalnych z innymi dziećmi

lub dorosłymi

· Czy i jakich dziecko ma przyjaciół?

· Ile czasu spędza na podwórku? Czy domaga się więcej?

· Z kim dziecko nie może się kontaktować lub w kon-

takcie z kim ma ograniczone możliwości kontakto-

wania się i dlaczego?

Demoralizowanie - namawianie

do zachowań antyspołecznych

i autodestrukcyjnych

· Czy rodzice przestrzegają obowiązującego prawa?

Czy kiedykolwiek byli karani?

· Z czego się utrzymują?

· Czy sąd rodzinny wyznaczył kuratora ds. nieletnich?

· Jak dziecko realizuje obowiązek szkolny? Jeśli nie, to

z jakich przyczyn?

· Czy dziecko podejmowało już kontakty seksualne?

Zaprzeczanie stanom

emocjonalnym dziecka

· Czy rodzice znają stany emocjonalne dziecka, jakie

emocje najczęściej odczuwa dziecko, kiedy jest

smutne? Kiedy wesołe? Co się musi stać, żeby się

zezłościło?

Pozbawianie opieki zdrowotnej,

psychologicznej, edukacji

· Czy dziecko przechodziło badania lekarskie dziecka,

rutynowe szczepienia i bilansy zdrowotne?

· Czy rodzice kontaktują się z nauczycielami i peda-

gogami w szkole?

· Czy dziecko realizuje obowiązek szkolny?

· Czy korzysta z dodatkowych możliwych zajęć

pozaszkolnych?

określić, jakimi konsekwencjami rozwo-

jowymi może grozić doświadczenie przez

dziecko maltretowania psychicznego.

Kolejną kwestią jest powtarzalność ta-

kich zachowań oraz to, jak według opieku-

na dziecko przeżywało tę sytuację. Ocena

umiejętności empatii opiekuna z odczu-

ciami dziecka pozwala określić relację

rodzica z dzieckiem oraz poziom oporu

przed zmianą tych relacji. Wiedza na temat

reakcji dziecka na przemoc psychiczną daje

nam wyobrażenie o zasobach dziecka oraz

rozwoju jego poziomu samoaktualizacji.

To, jakie objawy towarzyszyły dziecku

w trakcie doznawania cierpienia – w mo-

mencie stosowania przemocy – jest istotne

Fenik / Diagnoza maltretowania psychicznego dziecka

dla terapeuty planującego strategię udzie-

lenia dziecku pomocy. Jeśli dziecko po-

dejmowało próby domagania się o zaspo-

kajanie jego potrzeb, komunikowało swo-

je cierpienie, wsparcie ze strony bliskich

osób i profesjonalistów może pomóc

w budowaniu ufnego przywiązania. Uf-

ność może pomóc dziecku zaspokajać po-

trzeby emocjonalne.

Trzeba pamiętać, że wszystkim formom

maltretowania dzieci towarzyszy maltre-

towanie psychiczne – zachowaniom opie-

kunów stosujących przemoc fizyczną czy

zaniedbujących dziecko towarzyszą dzia-

łania (lub zaniedbanie działań) wyczer-

pujące definicję maltretowania psychicz-

nego. Na przykład – rodzic szarpiący

dziecko za źle, według jego standardów,

posprzątany pokój, jednocześnie przekra-

cza psychologiczne granice dotyczące

ciała dziecka, nie dba o jego integralność

emocjonalną, pokazuje, że dziecko nie

ma prawa posiadania własnego „świata”.

W procesie diagnozowania musi być

brany pod uwagę cały okres życia dziec-

ka – nawet taki czas, w którym dziecko

nie było świadome zdarzeń zaniedbywa-

nia czy maltretowania, ale możemy spo-

dziewać się, że przypomni je sobie i ujaw-

ni w kontakcie z diagnostą.

Diagnoza potrzebna w terapii – autodiagnoza

Istotną kwestią jest podejmowanie

podczas terapii działań służących auto-

diagnozie – czyli procesowi określania

przez samo dziecko potrzeb, które ono

komunikowało bądź nie, a które nie zo-

stały zaspokojone. Określanie potrzeb

może być bardzo trudnym zadaniem,

gdyż często jest postrzegane przez dziec-

ko jako źródło cierpienia. Może być infor-

macją o kolejnym „opuszczeniu” przez

opiekuna, czyli zlekceważeniu potrzeby

dziecka, zaprzeczeniu jej, wyśmianiu.

Proces taki musi zachodzić pod uważną

opieką terapeuty, bowiem poziom zra-

nień może przyczynić się do spadku mo-

tywacji dziecka do podejmowania prób

radzenia sobie z cierpieniem. Proces ten

może zostać rozpoczęty tylko w sytuacji

zapewnienia troskliwej opieki czy trwa-

nia więzi terapeutycznej z dzieckiem. Po-

winno mu towarzyszyć pokazanie możli-

wości odbudowania więzi z bliską osobą.

Odbudowywanie więzi może polegać na

ukazaniu dziecku pełnego obrazu bliskiej

osoby oraz umożliwieniu integrowania

pozytywnych i negatywnych doświad-

czeń dziecka z udziałem tej osoby. Waż-

nym elementem tego procesu jest omó-

wienie potrzeby bliskości bez doświad-

czania krzywdy. Terapeuta konteneru-

je wszystkie stany emocjonalne dziecka

wiążące się z traumatycznymi przeżycia-

mi, a dziecko ma możliwość uaktyw-

nienia trudnych, doświadczanych wtedy

emocji. Jeśli tylko jest to możliwe, współ-

praca ze sprawcą psychicznego krzyw-

dzenia dziecka jest niezmiernie potrzeb-

na. Jednocześnie, nigdy nie powinno się

dopuszczać do udziału w procesie tera-

peutycznym osoby – sprawcy cierpienia,

jeśli dziecko nie wyrazi zgody na jej

udział w terapii. Sprawca krzywdzenia

dziecka może uczestniczyć w terapii więzi.

Dodatkowe wsparcie może uzyskać w umie-

jętnie prowadzonej grupie kształtowania

umiejętności wychowawczych.

W artykule zasygnalizowałam kwestie

związane z diagnozowaniem maltretowa-

nia psychicznego dziecka odbywające się

w relacji terapeutycznej, podkreślając, iż

w procesie diagnozowania kluczowe są

role terapeuty, skrzywdzonego dziecka

oraz sprawcy jego krzywdy. Terapeuta,

korzystając z wiedzy na temat leczenia

skutków urazów psychicznych, a także

na temat definiowania zjawiska maltreto-

wania, wraz z osobą zgłaszającą ustala

rozmiary krzywdy i możliwości leczenia.

Fenik / Diagnoza maltretowania psychicznego dziecka

Komplementarnym elementem diagnozy

są informacje pochodzące od osoby

krzywdzonej – dziecka, które przekazuje

obraz swoich zranień. Informacje o za-

chowaniu sprawcy krzywdzenia pocho-

dzące od dziecka, przy uznaniu jego wia-

rygodności, są podstawowym dowodem

winy sprawcy. Informacje od osoby zgła-

szającej przemoc wobec dziecka dotyczą-

ce funkcjonowania sprawcy (np. stanu je-

go zdrowia psychicznego) uzupełniają

ocenę rozmiarów krzywdy dziecka. Ana-

liza diagnozy i autodiagnozy sprawcy za-

sługuje na odrębny artykuł.

FRAGMENT DIAGNOZY

Do gabinetu terapeutycznego zgłosiła się matka z 7-letnią dziewczynką. Zgłoszony-

mi objawami były autodestrukcyjne zachowania dziecka – rytmiczne uderzanie głową

o ścianę oraz zminimalizowana reakcja na każdą formę bólu fizycznego – oparzenie, zła-

manie ręki. W trakcie badań neurologicznych nie stwierdzono u dziecka żadnych obja-

wów uszkodzeń centralnego układu nerwowego.

Małżeństwo rodziców dziecka przeżywało kryzys, który przekształcił się w nieustanne

konflikty i okresy braku jakiegokolwiek kontaktu werbalnego między małżonkami.

W czasie spotkania wstępnego ustalono, że czynnikiem wywołującym opisane za-

chowania dziecka mogła być reakcja matki na lęk dziecka przed podjęciem obowiązku

szkolnego – powtarzające się wyśmiewanie strachu dziecka przed pójściem do szkoły

oraz podobne reakcje matki w innych sytuacjach trudnych dla dziecka. Dodatkowym

obciążeniem dla dziewczynki był długotrwały brak reakcji emocjonalnej matki na po-

dejmowane przez dziecko próby nawiązania z nią relacji, a także brak kontaktu z ojcem.

BIBLIOGRAFIA

Amnesty International (rok) , tytuł publikacji lub dokumentu, wydawca, miejsce wydania.

Browne K.D. (1988), The nature of child abuse and neglect: an overview, Oxford, USA .

Helfer M.E., Kempe R.S., Krugman R.D. (1997), The battered child, University of Chicago

Press, USA.

Piekarska A. (1991), Przemoc w rodzinie: agresja rodziców wobec dzieci, przejawy i psy-

chologiczne uwarunkowania, Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa .

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: