Antologia - Niemoc.pdf - Antologia - izebel

A NTOLOGIA

OPOWIADAŃ SCIENCE FICTION

PISARZY N IEMIECKIEJ R EPUBLIKI D EMOKRATYCZNEJ

N IEMOC

W YBÓR I POSŁOWIE H UBERT O RŁOWSKI

W STĘP G ÜNTER J ACKEL

W STĘP

Postromantyczne gry myślowe. Literatura fantastyczno–naukowa w NRD

Literatura fantastyczno–naukowa NRD długo pozostawała na marginesie dyskusji literackich.

Wydana w Berlinie w roku 1976 ponad 900–stronicowa Historia literatury Niemieckiej Republiki

Demokratycznej poświęca jej zaledwie pół strony. Jednakże z punktu widzenia recepcji jest to

literatura masowa, zwracająca się przede wszystkim do młodego czytelnika. Skłania się ona ku

zeszytowej i kieszonkowej formie wydawniczej o nakładach między 45.000 a 125.000

egzemplarzy (ukazuje się w seriach wydawniczych w „Das Taschenbuch”, „Kompass–Bücherei”,

„Gelbe Reihe”, „Erzählerreihe”, „Das neue Abenteuer” i „Meridian 34”). Produkcję tego rodzaju

tekstów — powieści — rozpoczęto z pewnymi wahaniami w latach 50–tych. Powieści Heinza

Viewega Ultrasymet bleibt geheim (Tajemniczy ultrazymet, 1955), Eberharda del’Antonio

Gigantum (1957) i Titanus (1959) były pierwszymi próbami w tym zakresie, o których warto tu

wspomnieć. Za ich pośrednictwem ta obok powieści sensacyjnej i kryminalnej z pewnością

najbardziej atrakcyjna forma literatury przygodowej usiłowała, zapewnić sobie prawo bytu

wobec owej przede wszystkim wychowawczo zorientowanej literatury obrachunków, przemian i

powrotów, a także wobec tradycji literatury klasycznej, którą ze zrozumiałych względów

traktowano po roku 1945 priorytetowo. Również przygody w świecie techniki i fantastyki były

początkowo silnie przepojone treściami wychowawczymi; były one wyrazem woli odcięcia się

od faszystowskiej i półfaszystowskiej „literatury przyszłości” („Zukunftsliteratur”) uprawianej

przez takich pisarzy jak Hans Dominik, ukazującej wielkich niemieckich inżynierów jako natury

przywódcze i übermenschów, których wynalazki i cudowna broń służyły opanowaniu i

elitarnemu uszczęśliwieniu świata oraz okupacji kosmosu. Do tych tendencji nawiązano po roku

1950 w RFN uzupełniając je wpływami amerykańskiej literatury trywialnej. Demonizacja

techniki, wizje zagłady świata i wojny międzygwiezdne mogły być wykorzystane jako

irracjonalne motywy usprawiedliwiania przestępstw wojennych, a historie o latających talerzach

(UFO) przyczyniły się w latach pięćdziesiątych do psychologicznego podburzania ku zimnej

wojnie. Oferta literatury fantastyczno–naukowej w NRD charakteryzowała się już w swej

początkowej fazie orientacją w kierunku koncepcji przyszłościowych — choć mogło to w

poszczególnych przypadkach budzić zastrzeżenia zbytniej wychowawczości i pryncypialności.

W roku 1956 wraz z powieścią Herberta Ziergiebela Die andere Welt (Inny świat) pojawia się

nowy motyw: awaria statku kosmicznego staje się dla błądzącej w kosmosie załogi

sprawdzianem zalet charakterologicznych jej członków. Psychologia zyskuje tu przewagę nad

techniką. Pod koniec lat sześćdziesiątych wprowadzona zostaje postać inteligentnego robota i to

pod wyraźnym wpływem Stanisława Lema i Izaaka Asimowa. Günter Krupkat, który już

wcześniej — w przeciwieństwie do Hansa Dominika — uprawiał progresywnie zorientowaną

literaturę utopijną, podejmuje ten motyw w powieści Nabou (1968). Klaus Beuchler obiera w

powieści Silvanus contra Silvanus (1969) — najwidoczniej pod wpływem E.T.A. Hoffmanna —

motyw sobowtóra i człowieka–automatu. Ostatnio dokonali tego w sposób niezwykle dowcipny

Gunter i Johanna Braun w opowiadaniach Der Irrtum des grossen Zauberers (Pomyłka wielkiego

czarodzieja, 1979) i Conviva ludibundus (1978), a także Gerhard Branstner w swoim zbiorze

Utopische Erzählungen (Opowiadania utopijne, a w szczególności w opowiadaniu Der indiskrete

Roboter (Niedyskretny robot, 1980). Wizja przyszłości nosi znamiona literackiej rutyny, gdy

automaty i serwomaty funkcjonują jako rodzaj optymistycznego „nowego, wspaniałego świata”

lub gdy „ziemskim niedostatkom” przeciwstawia się w sposób plakatowy szczęście istot

pozaplanetarnych. Aluzje do imperializmu i komunizmu są wówczas — mimo najlepszych

intencji — niewyważone: Curt Letsch, Der Mann aus dem Eis (Człowiek z lodu , 1970), Reiner

Rank, Die Ohnmacht des Allmdchtigen (Niemoc Wszechmocnego, 1973). Tego rodzaju

stereotypowe wyobrażenia przerwy tu je H. Ziergiebel w opowiadaniu Zeit der Stemschnuppen

(Czas spadających gwiazd); policja ludowa i psychiatria stwierdzają tu tożsamość mężczyzny,

który spędził 6 miesięcy na dalekiej gwieździe w czasowo wyobcowanym szczęściu z córką

byłego niewolnika babilońskiego. To zapoczątkowanie więzi między fantazją, logiką a żartem (w

pierwotnym podwójnym znaczeniu słowa „dowcip”) po raz pierwszy — i to w doskonały sposób

— udało się G. Branstnerowi w opowiadaniu Die Reise zum Stern der Beschwingten (Podróż do

gwiazdy uskrzydlonych, 1968). Bardziej udydaktycznione w technicznych i socjalnych

założeniach narracji jest opowiadanie Der falsche Mann im Mond (Niewłaściwy człowiek w

księżycu, 1970).

Od połowy lat siedemdziesiątych wzbogaca się literatura fantastyczno–naukowa w NRD

(wobec której krytyka coraz częściej stosuje pojęcie „literatura SF”) nie tylko o nowych autorów,

a wraz z nimi o nowe sposoby widzenia i płaszczyzny refleksji; powieść, częstokroć

nacechowana ciężkawą narracją, bywa zastępowana krótkimi formami prozatorskimi — jest to

tendencja, która wydaje się znajdować silną kontynuację w latach osiemdziesiątych: w samym

tylko roku 1981 ukazuje się 10 nowych pozycji z literatury SF autorów NRD–owskich, w tym 6

tomów opowiadań. Poprzedzone zostało to skierowanymi do czytelnika próbami nowej

suwerenności narratorskiej nastawionej na odbiorcę, który dysponuje gotowością prawidłowego

dekodowania obcych dotąd systemów znaków poetyckich, ponieważ lepiej niż dawniej potrafi on

się posługiwać większą wiedzą ogólną i społeczną. Istotny nurt literatury NRD lat

siedemdziesiątych odzwierciedla się w swobodniejszych możliwościach operowania fantastyką;

w ruchliwości na pograniczu światów snu i rzeczywistości, w zmyśloności i realności, w

eksperymentowaniu przestrzenią, czasem i zamianą płci, co otwiera przed formami

groteskowości, paraboliczności, wieloznaczności lub baśniowości zupełnie nowe pole

oddziaływań literackich; w polu tym mieszczą się również teksty literatury SF. Wskazuje to

jednocześnie na możliwości krótkich form prozatorskich tej literatury. Chodzi tu nie tyle o

ostrożne próby debiutanckie, lecz o rezultaty procesów twórczego dojrzewania. Na przykład Wolf

Weitbrecht nie mógł posłużyć się w swoich opowiadaniach ( Das Psychomobile , 1976) ani

antykwarycznym austriackim wdziękiem, ani choćby nawet najszczerszym patosem, jak to ma

miejsce w jego powieści Das Orakel der Delphine (Wyrocznia delfinów, 1972): „Tak, to było

czymś innym niż poprawienie chusteczki na szyi Teresy, by nie wyglądała tak wołowato przed

pomnikiem Hofera.” W innym miejscu czytamy: „Wszyscy wstali z miejsc, gdyż właśnie

zabrzmiał hymn kosmonautów; potężny i uroczysty jak z kryształowych sfer kosmosu. Nie było

nikogo w sali, kto by nie poczuł strachu i respektu — nieznanego dziwnego uczucia.” Podobne

wypowiedzi można by znaleźć w wielu innych powieściach — stanowią one granicę poetyckiego

dyskursu autorów. O ile te powieści zdają się być przeładowane opisami, objaśnieniami i

refleksjami, o tyle krótkie formy pozwalają czytelnikowi obeznanemu z ogólnymi, w tym także

socjalnymi, problemami tego gatunku silniej angażować własną wyobraźnię. Obok czynnika

wykształcenia ogólnego należy podkreślić, że powieści SF, a także zagraniczne wzorce literackie

i magazyny popularnonaukowe (w roku 1980 ukazał się w NRD pierwszy almanach fantastyki pt.

Lichtjahr 1 (Rok świetlny 1) nakreśliły horyzont oczekiwań, który precyzyjniej określają

struktury skrótów, odniesień, parabolicznych uogólnień i kondensacji niż epicka rozlewność. To,

czego brak, jest rekompensowane przez intensyfikację odniesień międzytekstowych. W

odróżnieniu od epickiej totalności dużego znaczenia nabiera szczegół jako nośnik

eksperymentalnych miniatur poetyckich. Nie jest on jednak umieszczony w epickim szeregu

obok innych szczegółów, lecz jest uporządkowany jakby w strukturze pionowej; zawiera więc

bezpośrednie odniesienie do sensu: jako obraz poetycki ilustrujący głębsze zależności. „Estetyka

dziesiątej części sekundy” (Walter Benjamin) nabiera tu podwójnego znaczenia: jako skrótowość

podyktowana medium techniki i jako stosunki czasoprzestrzenne podchwycone w ‘kontekście

narracji. Dążeniu do skrótowego ukazania przygód i niezwykłości odpowiada w nie mniejszym

stopniu konkluzja: preferowane są anglosaskie wzorce short story; swobodnie opowiedziane

historie, trzymające się codziennych wydarzeń i języka potocznego (u Fühmanna czy de Bruyna)

wymagają większej suwerenności w użyciu środków artystycznych.

Termin „Science Fiction” użyty w roku 1924 w USA (Hugo Gernsback posługiwał się

określeniem „scientifiction” pochodzącym od „scientic fiction”) utrwalił się począwszy od lat

siedemdziesiątych w odróżnieniu od bardziej zrozumiałych, jednakże nie posiadających

charakteru haseł i formalnie trudno stosowalnych pojęć jak „literatura fantastyczno–naukowa”,

„utopijna”, czy „literatura przyszłości”. Oddające sens tłumaczenie tego terminu jako „poezja

naukowa” („Wissenschaftsdichtung”), a więc fikcjonalne teksty mówiące o aktualnym stosunku

„człowieka rzeczywistości” (Musil) do możliwości, jakie w przyszłości mogłyby oferować nauki

przyrodnicze i technika, wskazuje na strukturalne problemy tego gatunku: na stosunek nauk

przyrodniczych i techniki do poezji. Ta naukowa fantastyka może się łączyć zarówno z

elementami utopijnymi, nie istniejącymi, jak również z filozoficznymi, socjologicznymi i

psychologicznymi wyobrażeniami współczesności. Na podstawie opisu tych relacji można

wyjaśnić niektóre specyficzne cechy tego gatunku charakterystyczne dla NRD–owskiej literatury

SF. Literatura poświęcona problemom współczesnej nauki wskazuje na napięcia wynikające z

konieczności orientacji co do aktualnego stanu wiedzy, co do tendencji i alternatyw

wymagających jak najlepszych wiadomości szczegółowych i umiejętności abstrahowania,

przetwarzania ich na zdecydowane, wartkie fabuły i podania ich czytelnikowi w formie

popularnej literatury masowej jako obiektu identyfikacji. Obok ogólnych struktur literatury

przygodowej i rozrywkowej (na które szczegółowo zwraca uwagę Norbert Honsza) „urok

czynnika treści” leży w awangardowości dociekań naukowych: termodynamika, dylatacja czasu,

komputery, napęd fotoniczny i in. są uważane za sprawy znane; kalkulacja i fantazyjna

kombinacja przejęły funkcję poglądową; relacje podróżnych, marynarzy, kupców ,

zwiedzających odległe światy stały się uduchowionymi relacjami input–output, zawierającymi

jednocześnie ich ocenę. Wprawdzie trzeba przyznać, że to nowoczesne instrumentarium naukowe

zakrzepło przybierając posiać trwałych stereotypów (topoi), jednak nie samo ich przejmowanie,

lecz sposób ich zastosowania jest świadectwem literackich zdolności autora. Jednocześnie

znacznie odsłania się jego pozycja światopoglądowa: w przeciwieństwie do kosmicznych, wersji

„supermenów”, serii Perry–Rhodan i liczącej się z rynkiem zachodniej literatury SF, a także w

odróżnieniu od liczących Się pisarzy anglosaskich jak Roy Bradbury, Izaak Asimow, Kurt

Vonnegut — by wspomnieć tylko tych — progresywna literatura SF kreuje odmienny obraz

człowieka i świata. Badania dalekich światów i odmiennych form życia (Töppe, Tuschel,

Krupkat) prowadzą przez postawienie problemu, czym jest życie, do jego szanowania.

Współżycie z człekopodobnymi robotami (Krohn, Günzel, Steinmiiller, Branstner, G. i J. Braun)

ukazuje poprzez pryzmat humoru jedyną w swym rodzaju istotę człowieczeństwa; awarie w

kosmosie i konieczność podejmowania decyzji pozwalają ukazać moralną postawę zespołu.

Nigdy nie uważa się badań odległych planet za heroiczne czyny pojedynczych ludzi, lecz za cel

ludzkości, która zjednoczyła się wokół idei pokoju i internacjonalizmu dla kontynuowania

twórczej działalności. Inaczej niż pokrewna dziedzina literatury kryminalnej — powieść

kryminalna — literatura SF zakłada negację lub afirmację jakiegoś kompleksowego problemu

ludzkości. Fakt, że te projekty przyszłości — w odróżnieniu od tego rodzaju prób z lat

pięćdziesiątych i sześćdziesiątych — nie popadają w przedwczesny optymizm, lecz zawierają

także ciche ostrzeżenia mówiące, że za biologicznym czy społecznym eksperymentem zamiany

płci (de Bruyn, Jakobs), za nacechowanym niemocą wglądem w przyszłość (Fühmann) kryje się

oprócz uśmiechu także smutek i rezygnacja — fakt ten odsłania w tych tekstach podwójne dno

ich humoru.

Równie ważny jak wynalazek jest w poetyckim tekście dyskurs. Literatura SF jest nie tylko

prognozą, odzwierciedleniem, ekstrapolacją technicznych możliwości, dociekaniem czy

trywializacją; jest ona — i to w wyraźnym odróżnieniu od dyscyplin popularno–naukowych —

fikcją. Ta oczywiście odbiega od awangardyzmu eksperymentu naukowego — z reguły poprzez

zbyt konwencjonalny sposób narracji, który ignoruje zdobycze współczesnych założeń sztuki.

Nie zaskakuje to w odniesieniu do powieści lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych; w obecnych

czasach wielu autorów jest przyrodnika — mi, lekarzami, ekonomistami, matematykami, którzy

kierując się zamiłowaniami do przedmiotu zaczęli pisać. Najbardziej złożone w swej wymowie

opowiadania tego tomu wyszły spod pióra doświadczonych pisarzy zawodowych (Fühmann, de

Bruyn, Jakobs, Branstner, G. i J. Braun), którzy w sposób najbardziej pewny zachowują trudną

równowagę między utopijno–techniczną zabawą a konfliktami człowieka; którzy panują nad

stereotypami, w jakie obfitują kulisy literatury SF.

W wielu wypadkach możemy oczywiście tylko wtedy mówić o literaturze SF, gdy

potraktujemy to pojęcie dostatecznie szeroko, włączając weń elementy fantastyki jako

zasadniczej formy narracji. Nauki w ścisłym tego słowa znaczeniu można się tu dopatrzyć w jej

pośrednich skutkach, Można by tu także powołać się „ na opowiadania Christy Wolf np:

Selbstversuch (Autoeksperyment), Rolfa Schneidera np.: Notlandung (Przymusowe lądowanie),

przypowieści Güntera Kunerta i w nie mniejszym stopniu Sagen von Unirdischen (Legendy o

ludziach nieziemskich) Anny Seghers. Również tu zazębiają się elementy fantastyczne,

groteskowe, z pogranicza snu z dociekaniami współczesnej nauki. W poetyckim dyskursie tych

tekstów uwidacznia się coś, co w kontekście literatury światowej można uznać za wariant

specyficzny dla NRD. Jest to przede wszystkim świadome, często z trudem uzyskiwane

odniesienie do określonych tradycji. Skierowana na zaspokojenie elementarnych potrzeb

rozrywki i rynku literatura SF krajów anglosaskich wie sporo o nowoczesnej technice

(przynajmniej tak utrzymuje), natomiast niewiele o starożytności i chrześcijaństwie, o mitach i

baśniach, o obrazach poetyckich przekazywanych przez epoki i narody. Jest to świat myśli i

obrazów spoza — w szczególności europejskiej — tradycji. Dobro, szlachetność i piękno

klasycznego obrazu człowieka nie są tu przyjmowane do wiadomości.

Wielu autorów NRD próbuje do pewnego stopnia zrekompensować ten deficyt. Znają oni E. T.

A. Hoffmanna, być może także myśli Gotthilfa Heinricha Schubarta o granicach tego, co

racjonalne (które Schubart opisał w swoich Nachtseiten der Naturwissenschaft, 1808); znają

ambiwalencję romantycznych baśni artystycznych, które nic nie zatracają ze swej

niesamowitości, gdy ich akcja przeniesiona zostaje z ponadczasowej i ponadprzestrzennej „leśnej

samotności” Ludwiga Tiecka w równie bezczasowy czas Marsa czy Saturna, jak czyni to Frank

Toppe w tomie opowiadań Regen auf Tyche (Deszcz na Tyche); niesamowitość egzystencji w tak

pojętym czasie przybiera tu funkcję sugerującą jakąś otchłań. Weitbrecht przedstawia biblijną

opowieść o stworzeniu — w bardzo powierzchownej sfery — jako biologiczną ingerencję

czynnika pozaziemskiego: ZeBaOt i JeHoFa, dwaj piloci statku kosmicznego, stali się mimo woli

twórcami nowych religii; przekonuję się o tym 15 lat później MeFiSto ( Das Disziplinarverfahren

— postępowanie dyscyplinarne). W jego powieści Das Orakel der Delphine (Wyrocznia

delfinów) pojawia się siedmiu krasnoludków, którzy pozostawiają swe zbawienne ślady jako

kosmonauci pozaziemscy. W opowiadaniu Tuschela Die Terrasse von A’hi–nur (Ta ras z A’hi–

Antologia - Niemoc.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: