Polski biznes wobec korupcji

PRZEDSTAWICIELSTWO FUNDACJI

1.    IM. FRIEDRICHA NAUMANNA W POLSCE

02-946 WARSZAWA, UL. OBNORNICKA 5, TEL./FAX. 642 70 25

INSTYTUT BADAŃ NAD DEMOKRACJĄ

I PRZEDSIĘBIORSTWEM PRYWATNYM

00-074 WARSZAWA, UL. TRĘBACKA 4, TEL./FAX. 826 25 96

POLSKI BIZNES WOBEC KORUPCJI

Warszawa, marzec 2000

Autorzy raportu:

Mieczysław Bąk

Przemysław Kulawczuk

Anna Szcześniak

Referaty:

Alina Hussein

Antoni Kamiński

Grażyna Kopińska

Julia Pitera

Spis treści :

strona

Wstęp

Jednym z istotnych problemów związanych z budową gospodarki rynkowej w Polsce  jest kwestia rozwoju nowoczesnej konkurencji. Nowoczesna konkurencja jest rozumiana jako współzawodnictwo pomiędzy jednostkami gospodarczymi oparte na zachowaniu zasad fair play. Taka nowoczesna konkurencja to konkurencja, która sprzyja wzrostowi rynku, nie ma charakteru wrogiego i opiera się na poszanowaniu innych jednostek gospodarczych, klientów, dostawców, społeczności  i władz publicznych. Taka „budująca” konkurencja coraz więcej opiera się na współpracy różnych często współzawodniczących ze sobą jednostek a mniej na „walce o swój kawałek tortu”.

Chociaż konkurencja fair play jest trudnym do osiągnięcia stanem to jednak jak pokazuje praktyka funkcjonowania niektórych rynków nie jest utopią. Jedną z zasadniczych barier utrudniających budowę konkurencji fair play jest korupcja. Korupcja stanowi czynnik zdecydowanie różnicujący szanse różnych podmiotów gospodarczych. Dzięki korupcji nie wygrywają jednostki najbardziej przedsiębiorcze, pracowite i innowacyjne ale ci, którzy posiadają lepszy nieformalny dostęp do zamówień, koncesji, licencji czy innych serwitutów, które są w posiadaniu władz publicznych. Korupcja jest więc zasadniczych czynnikiem, który niszczy równe szanse i powoduje, że bardzo duża część działań przedsiębiorczych wręcz się nie opłaca. 

Problem korupcji posiada szczególne znaczenie w okresie transformacji gospodarki narodowej w kierunku gospodarki rynkowej. Proces budowy gospodarki rynkowej w Polsce jest bardzo zaawansowany i miarę postępów w stabilizacji nowego układu rynkowego korupcja stwarza coraz to większe bariery rozwojowe dla uczciwie działających przedsiębiorstw. Problem ten jest też zauważany przez organizacje obywatelskie, organizacje pozarządowe, dziennikarzy oraz władze państwowe. Narasta zjawisko braku tolerancji dla zachowań korupcyjnych a coraz większa część biznesu otwarcie deklaruje uczciwość, rzetelność i dążenie do zachowania zasad fair play w każdej dziedzinie  działalności firmy.

Gospodarka polska znajduje się obecnie w punkcie zwrotnym, co jest związane z dążeniem Polski do wejścia do Unii Europejskiej. Albo polskie przedsiębiorstwa i władze publiczne dostosują się do ostrych wymagań etycznych funkcjonujących w przodujących krajach Unii Europejskiej albo też korupcja będzie skutecznie blokowała współpracę Polski z krajami Unii. Biorąc pod uwagę te ważne okoliczności zespół Instytutu Badań nad Demokracja i Przedsiębiorstwem Prywatnym Krajowej Izby Gospodarczej przy współpracy i wsparciu niemieckiej Fundacji im. Friedricha Naumanna podjął się realizacji projektu Polski Biznes Wobec Korupcji.

Zasadniczym celem projektu była ocena dotychczasowych tendencji w zakresie funkcjonowania zjawiska korupcyjnych w Polsce,  zbadanie jak korupcja wpływa na funkcjonowanie dobrych i rzetelnych przedsiębiorstw oraz zaproponowanie rozwiązań dla środowiska przedsiębiorców, które mogły by pomóc w walce z korupcją. W rezultacie przyprowadzonych badań źródłowych i w oparciu o materiały  wtórne został przygotowany raport Polski Biznes Wobec Korupcji, który składa się z dwóch części: Postawy polskich przedsiębiorców wobec korupcji oraz Modele walki z korupcja z punktu widzenia biznesu. Wartościową ilustracją różnych przekrojów zjawisk korupcyjnych w Polsce są referaty zawarte w części trzeciej opracowania, które roboczo nazwaliśmy Materiałami konferencyjnymi. Referaty te zostały przygotowane przez przedstawicieli czołowych organizacji pozarządowych, których misją jest zwalczanie zjawisk korupcyjnych. Jesteśmy wdzięczni autorom z tych organizacji za cenne przemyślenia zawarte w prezentowanych referatach.

Zespół autorski Instytutu chciałby w sposób szczególny podziękować niemieckiej Fundacji im. Friedricha Naumanna za twórczą inspirację i finansowe wsparcie projektu oraz przedsiębiorcom, którzy tak chętnie udzielali informacji na pytania postawione w ramach projektu. W projekcie uczestniczyli bowiem przedsiębiorcy, których firmy otwarcie deklarują stosowanie etycznych zasad prowadzenia biznesu i którzy przyczyniają się osobiście do ograniczania zjawisk korupcyjnych.

                                                                                                                              Zespół Autorski

1. Postawy przedsiębiorców wobec korupcji

1.1. Wprowadzenie

Badając postawy wobec korupcji dokonano wizytacji przedsiębiorstw w woj. pomorskim, kujawsko-pomorskim, mazowieckim, wielkopolskim, lubelskim śląskim, podlaskim, łódzkim i małopolskim zaliczających się do branż: budowlanej, handlu materiałami budowlanymi, handlowej, produkcyjnej, poligraficznej, obrotu nieruchomościami, spożywczej, ubezpieczeniowej, farmaceutycznej. W sumie przeprowadzono 48 wywiadów w przedsiębiorstwach zatrudniających od kilkunastu do ponad 500 pracowników. Dominowały jednak firmy małe i średnie. W trakcie spotkań przedsiębiorcy byli proszeni o udzielenie informacji na temat obserwowanych zjawisk o charakterze korupcyjnym a także o ocenę, w jakim stopniu obserwowane zjawiska wpływają na ich pozycję konkurencyjną.  Osoby udzielające wywiadów były także proszone o podanie propozycji działań, które ich zdaniem mogą przyczynić się do ograniczenia zjawisk korupcyjnych w trakcie prowadzenia działalności gospodarczej. Poniższy materiał powstał w oparciu o zebrany materiał.

1.2.  Zjawiska korupcyjne obserwowane przez  przedsiębiorców

Celem przeprowadzonych prac było ustalenie, z jakimi zjawiskami korupcyjnymi spotykają się przedsiębiorcy. Zjawiska te można podzielić na dwie grupy. Z jednej strony są to bezpośrednie żądania prowizji za wybór oferty z drugiej znacznie bardziej skomplikowane działania, ukierunkowane na preferencje dla zaprzyjaźnionych firm. Pierwsze zjawisko jest obecnie coraz rzadsze, drugie jest ciągle widoczne a nawet ulega nasileniu. Przedsiębiorcy obserwują, jak przetargi są przygotowywane pod konkretna firmę, poprzez wprowadzanie np. warunków, o których z góry wiadomo jaka firma może je spełnić.

1.2.1.Konstrukcja planów zagospodarowania przestrzennego

Działania korupcyjne są coraz bardziej skomplikowane. Jedna z firm działająca w branży obrotu nieruchomości w woj. pomorskim wskazywała na działania polegające na takiej konstrukcji planów zagospodarowania przestrzennego, aby tworzyło to sztuczne ograniczenia przy realizacji inwestycji. Przykładowo w miejscu idealnie nadającym się pod budowę centrum handlowego w planie zagospodarowania przestrzennego zaplanowano ogródek jordanowski. Można założyć, iż będzie istniała konieczność “opłacania się” przyszłego inwestora sąsiadom, ponieważ mogą oni wraz z mieszkańcami skutecznie zablokować procedurę zmiany przeznaczenia interesującego go terenu.

Firma ta w bardzo poważnym stopniu wskazywała na bariery w realizacji inwestycji jakie stwarzają postawy sąsiadów. W tym zwłaszcza problemy ze składanymi przez nich protestami. Szczególnie bulwersujący przykład podał przedsiębiorca budowlany z woj. małopolskiego realizujący w systemie developerskim budowę osiedla mieszkaniowego. W jego przypadku kwestia składanych przez sąsiadów protestów przeciwko wydaniu decyzji o pozwoleniu na budowę doprowadziła do tego, że przedsiębiorca powołał specjalnego dyrektora ds. formalnych, którego zadaniem było zawieranie ugód z sąsiadami.

Jak okazało się koszt wycofania protestu wynosił najczęściej od 10 do 20 tys. zł, chociaż zdarzały się i większe koszty. W ten sposób developer "kupował sobie spokój" niechętnie nastawionych do realizacji budowy nowego osiedla sąsiadów. Jak poinformował koszty "wykupu od sąsiadów" przekroczyły 1 mln zł. Paradoksalnie działania stosowane w tak masowy sposób przez sąsiadów obróciły się przeciwko jednemu z nich. Gdy jeden z sąsiadów zapragnął uzyskać pozwolenie na przebudowę swojego domu, developer zatrudnił cały swój potencjał prawny na zablokowanie tej inicjatywy.

Jak podkreślała firma obrotu nieruchomościami, a także developer przepisy prawa budowlanego, w tym dotyczące odwoławczych procedur administracyjnych wręcz zachęcają do korupcji.

1.2.2.Przeciąganie procesu wydawania certyfikatów

Jedna z firm działających na rynku opracowywania nowych materiałów izolacyjnych dla budownictwa zaobserwowała zjawiska, które prawdopodobnie mogą mieć związek z korupcją. Firma ta działająca w woj. pomorskim posiada trzy zakłady produkujące materiały hydroizolacyjne i kleje. Zdecydowana większość tych materiałów powstała dzięki własnym opracowaniom i innowacjom. Jednym z takich materiałów był klej do drewna do klejenia na zimno. Firma już w 1997 roku zwróciła się do instytucji wydającej aprobaty dla produkcji materiałów budowlanych o stosowny certyfikat. Jednak instytucja certyfikująca bezzasadnie przedłużała proces certyfikacyjny pomimo faktu, iż producent dostarczył wszystkie niezbędne materiały i dane oraz, tego iż opłacił on wszystkie wymagane opłaty.

Po trzech latach instytucja wydająca aprobaty wyraziła zgodę na aprobatę techniczną, jednak polski producent skonstatował, iż w tym czasie weszły na rynek konkurencyjne wyroby z krajów Unii Europejskiej i po trzech latach produkcja polskiego kleju tego typu straciła sens. Konstatacja polskiego producenta oznaczała, iż zagraniczne produkty uzyskiwały certyfikaty stosunkowo szybko. Rozżalony polski producent informował, iż zwyczajową praktyką jest dodatkowe zlecanie zadań pracownikom instytucji wydającej aprobaty aby przyśpieszyć proces albo też wręcz opłacanie się im za przyśpieszenie działania.

1.2.3. Żądania dodatkowych ekspertyz

Część instytucji administracyjnych, certyfikujących lub wydających zezwolenia  lub aprobaty specjalnie przeciąga wydawanie decyzji administracyjnych tak aby zlecić dokonanie dodatkowych analiz, które przyśpieszą wydanie decyzji. Sytuacja taka łączy się często z bardzo oszczędnym wynagradzaniem pracowników w określonych komórkach ponieważ "mogą oni sobie w sposób dodatkowy dorobić".

Kuriozalnym przykładem mogą być procedury odbiorowe nowo wybudowanego domu jednorodzinnego w jednej z gmin woj. małopolskiego. Urzędnicy odpowiadający za nadzór budowlany stwierdzili znaczne niezgodności pomiędzy projektem domu a jego realizacją. W szczególności stwierdzili inny sposób budowy stropów co mogło stwarzać, jak twierdzili zasadnicze problemy w zakresie bezpieczeństwa dla przyszłych mieszkańców. Urzędnik stwierdził jednak, że ten typ zmiany jest bardzo często stosowany i praktycznie nie ma problemu z uzyskaniem pozytywnej opinii budowlanej dopuszczającej do użytkowania inaczej zrealizowane stropy. Klient, który zetknął się z tym problemem od razu otrzymał od urzędnika namiary na odpowiedniego biegłego z zakresu konstrukcji budowlanych. W praktyce okazało się, że oględziny trwały pół godziny a biegły miał już przygotowaną gotową opinię.

...