PORZĄDKI ARCHITEKTONICZNE
ZASADA TZW. TRÓJDZIAŁU KLASYCZNEGO: podstawa, trzon (część zasadnicza), zwieńczenie.
Kolumna – pionowa podpora architektoniczna o przekroju kolistym, pełniąca również funkcje dekoracyjne:
1. głowica/kapitel – górna część opracowana plastycznie, pełni funkcję konstrukcyjną jako element łączący trzon z elementami podpieranymi – zwieńczenie kolumny
2. trzon
3. baza – podstawa dźwigająca trzon; jej głównymi elementami są: kwadratowa płyta – plinta – oraz wałki – torusy – oddzielone wklęską – trochilusem (nie występuje tylko w porządku doryckim)
Kolumnę wykonywano z kamienia (monolit lub kilka łączonych czopami bębnów), trzon kolumny może być gładki lub zdobiony reliefem, żłobkowaniem (w porządku doryckim stykają się ostrymi kantami, natomiast w kolumnach jońskich i korynckich oddzielone są gładkim pasem).
Wiązka – kilka stykających się ze sobą kolumn.
Kolumnada – kilka kolumn stojących w rzędzie.
Kolumny przyścienne – ustawione bezpośrednio na tle ściany → ćwierćkolumny (na narożach), półkolumny lub ¾ kolumny.
Krepidoma – trzystopniowe podwyższenie, platforma pod świątynią rzymską.
Stylobat – powierzchnia, na której stały kolumny, ostatni stopień krepidomy.
Entablatura/belkowanie – najwyższy, poziomy, spoczywający na kolumnach/pilastrach, trójdzielny trzon, składający się z:
● architrawu (epistyl, nadsłupie) – najniższy i najważniejszy człon belkowania, występuje we wszystkich porządkach architektonicznych
x w doryckim jest gładki, zakończony płaską listwą – tenią, do której pod tryglifami (płyta z trzema ostrymi żłobkami) przymocowane są małe listewki – regula, z 6 listwami – guttami
x w jońskim ukształtowany z trzech poziomych listew – fasciae, ku górze coraz bardziej wysuniętych do przodu
x w korynckim fasciae są dodatkowo zdobione
● fryzu – część środkowa, która w porządku doryckim składa się z tryglifów i metop, w innych porządkach jest gładka lub zdobiona ornamentem, innymi motywami
● gzymsu (korona) – pojedynczy lub złożony pas wystający poza lico muru. Geison – gzyms wieńczący belkowanie ponad fryzem;
x w porządku doryckim zdobiony płytkami z łezkami i zakończony profilowaną listwą
x w jońskim – niższy, u góry profilowany, nieraz zdobiony ząbkowaniem
Kapitel/głowica –
● anulus: wypukły pierścień w górnej części kolumny
● hypotracheilon: szyjka kolumny znajdująca się bezpośrednio pod kapitelem
● echinus: dolna część głowicy doryckiej i toskańskiej, w kształcie okrągłej poduszeczki, łącząca trzon kolumny z abakusem
● abakus: najwyższa część głowicy w kształcie czworobocznej płyty
Belkowanie –
● architraw
● gzyms
● sima – element ciągły poziomy pod gzymsem wieńczącym, pełniący funkcję rynny, z której woda opadowa uchodziła przez rzygacze
● przyczółek trójkątny – szczyt, jego pole wewnętrzne może być gładkie lub wypełnione rzeźbą; obramowany gzymsem to także fronton
● tympanon
● akroteria – tzw. naszczytnik – element dekoracyjny wieńczący wierzchołek i boczne narożniki frontonu w kształcie np. liści akantu, niekiedy też grup figur
● antefiksy – elementy kamienne zasłaniające pokrycie dachu dachówkami, ustawione zazwyczaj na gzymsie bocznych ścian budowli zamiast simy, najczęstsze kształty: trójkąt zdobiony płaskorzeźbą lub półkole z głową kobiety albo maską
PORZĄDEK DORYCKI – DORYKA, VII w. p.n.e.
Cechy: ciężkie proporcje, monumentalność.
● kolumny bez bazy, wsparte bezpośrednio na stylobacie
● żłobkowany trzon kolumny: 18-20 kaneli, które łączą się ze sobą pod kątem ostrym
● trzon zwężający się ku górze z lekkim wybrzuszeniem – entazis (korekta optyczna) – na ½ lub 2/3 wysokości → pozorne odciążenie belkowania, usunięcie złudzenia wklęsłości występujących przy zastosowaniu prostego trzonu
● głowica złożona z echinusa i abakusa (kwadratowa masywna płyta)
● belkowanie doryckie:
- gładki architraw
- fryz podzielony na tryglify i metopy
- pod każdym tryglifem poniżej listwy (tenia), oddzielającej architraw od fryzu znajduje się tzw. regula z sześcioma łezkami – gutami
- gzyms – prosta płyta, zakończona rynną simą, pod gzymsem płyty ozdobione łezkami/guttami
- nad fryzem spłaszczona płytka – modylion – z trzema rzędami łezek, podtrzymująca gzyms
Modyfikacje rzymskie:
– uwysmuklenie proporcji
– dodanie bazy
– wprowadzenie anulusa i hypotracheilonu
– dodanie dekoracji
Okres nowożytny:
– wprowadzenie trzonów bez kanelurów
– brak tryglifów we fryzie
Regula – małe listewki z 6 łezkami przymocowane w równych odstępach pod tryglifami fryzu.
Modylion – rodzaj ozdobnego wspornika w formie leżącej woluty profilowanej po bokach, dekorowanej zazwyczaj liściem akantu i ornamentem łuski, element podtrzymujący gzyms koronujący.
PORZĄDEK JOŃSKI – JONIKA VII-VI w. p.n.e.
Cechy: lekkość, smukłość proporcji i duża ozdobność. Powstał poza Grecją
● profilowana baza kolumny (tzw. attycka), zawierająca dwa wałki – torusy, podzielone wklęską – trochilusem bez plinty
● trzon żłobkowany 24ema żłobkami oddzielonymi od siebie gładkim pasem, bez entazis
● bogato zdobiona głowica z motywem wolut – tzw. ślimacznic
● belkowanie jońskie:
- trójczłonowy architraw
- ciągły fryz, wypełniony dekoracją reliefową
- silnie wysunięty gzyms koronujący, pod którym znajduje się rząd ząbków
- sima
- poszczególne części belkowania są podzielone kimationem
Kimation – ornament ciągły pasowy, dla porządku jońskiego charakterystyczne wole oczy, jajownik.
Astragal – profil zdobiony perełkowaniem; także kimation w formie półwypukłego pasma z pałeczek rozdzielonych pojedynczymi lub podwójnymi krążkami, perełkami.
Metopy – forma wklęsła, mogły być opracowane reliefowo, tematyka wojenna.
PORZĄDEK KORYNCKI ok. 420 r. p.n.e. (świątynia Apollina w Bassai)
Cechy: odmiana porządku jońskiego.
● różni się formą głowicy – dekoracja w postaci kosza z liśćmi akantu, na których opierają się cztery woluty dźwigające abakus
● w belkowaniu występują:
- tzw. kiamation lesbijski/koryncki – ornament z motywem kwiatowym
- modylion
PORZĄDEK TOSKAŃSKI/ETRUSKI VI w. p.n.e.
Cechy: italska odmiana porządku doryckiego.
● kolumna z bazą i gładkim trzonem – brak kaneli
● baza z plintą i torusem na kwadratowej płycie
● w głowicy echinus i abakus
● kapitel (głowica): tożsama z dorycką red. rzymskiej (pierścień anulusa)
● szyjka hypotrachelion
● entablatura: 3 elementy – architraw (epistyl) gładki
● fryz – cofnięty w stosunku do architrawu, gładki
● geison – powtórzenie porz doryckiego, zwieńczony simą
STYL KOMPOZYTOWY okres Cesarstwa Rzymskiego
● głowica/kapitel łącząca cechy porządku jońskiego – woluty – z głowicą koryncką (liście akantu)
ZASADA SUPERPOZYCJI – SPIĘTRZENIE PORZĄDKÓW
to co ciężkie – na dole, a to co smuklejsze – na górze. Najniżej toskana/doryka, potem joński/dorycki, potem korynt, a później kompozytowy (najbardziej dekoracyjny).
Wielki/kolosalny porządek – rodzaj modyfikacji porządków: przez każdą kondygnację przebiega pilaster w jednym porządku.
SOL1983