Embriologia Saddlera

Rozdział 1

ROZWÓJ KOMÓREK

(GAMETOGENEZA)

Rozwój człowieka rozpoczyna się od zapłodnienia, czyli od połączenia się plemnika mężczyzny i owocytu kobiety oraz powstania nowego organizmu, zygoty. W przyholowaniu do zapłodnienia w męskich i w żeńskich komórkach płciowych zachodzi wiele zmian, obejmujących zarówno chromosomy, jak i cytoplazmę. Cykl tych zmian| jest dwojaki:

1. Redukcja diploidalnej liczby chromosomów, wynoszącej w komórkach somatycznych 46 do występującej w gametach haploidalnej liczby 23. Odbywa się to w wyniku podziałów mejotycznych, zwanych także podziałami dojrzewania i jest niezbędne, gdyż. inaczej fuzja (połączenie się) komórki płciowej męskiej z żeńską prowadziłaby do powstania osobnika z dwukrotnie większą liczbą chromosomów, niż było ich w komórkach rodzicielskich.

2. Zmiana kształtu komórek płciowych podczas przygotowania do zapłod­nienia. Komórka płciowa męska, początkowo duża i okrągła, traci praktycznie całą cytoplazmę, wykształca się w niej natomiast główka, szyjka i witka. Komórka płciowa żeńska stopniowo się zaś powiększa w wyniku przyrostu objętości cytoplazmy. Dojrzały owocyt ma średnicę około 120 mm.

Komórka somatyczna człowieka zawiera 23 pary, czyli diploidalną (gr. diploos, podwójny) liczbę chromosomów. Jeden chromosom każdej pary pochodzi od matki, a drugi od ojca. W czasie mitozy i w komórce nie dzielącej się chromosomy tworzące parę na ogół nie lezą blisko siebie. W bezpośrednim kontakcie ze sobą •znajdują się tylko podczas podziałów mejotycznych, czyli podziałów dojrzewania, komórek płciowych.

Aby procesy zachodzące podczas podziałów mejotycznych przedstawić w spo­sób możliwie zrozumiały, najważniejsze elementy tych podziałów porównano z elementami podziału mitotycznego. Z tego samego względu, mimo że redukcja liczby chromosomów i zmiany cytoplazmatyczne są podczas dojrzewania komórek płciowych nierozerwalnie z sobą związane, każdy z tych procesów jest przed­stawiony oddzielnie.

Chromosomy podczas podziału mitotycznego

Zanim normalna komórka mitotyczna wejdzie w mitozę, każdy chromosom replikuje swoje DHA i tym samym ulega podwojeniu. W fazie replikacji DNA chromosomy są bardzo długie, rozproszone w jądrze i pod mikroskopem świetlnym nie można ich rozpoznać. Na początku mitozy chromosomy zaczynają ulegać spiralizacji, kondensacji i skróceniu, co stanowi znak rozpoznawczy początku profazy. Każdy chromosom składa się z dwóch równoległych podjednostek (chromatyd), połączonych w przewężeniu, zwanym centromerem — kinetochorern*. W czasie profazy, chromosomy nadal ulegają kondensacji, co prowadzi do ich skrócenia i pogrubienia (ryć. 1-1 A), ale poszczególne chromatydy można odróżnić dopiero począwszy od stadium prometafazy (ryć. 1-1 B). Podczas metafazy chro­mosomy układają się w płaszczyźnie równikowej i obie chromatydy są wyraźnie widoczne (ryć. 1-1C). Każda chromatyda połączona jest z mikrotubulami (wrzeciona podziałowego) biegnącymi od kinetochoru do centromeru.

Ryć. 1-1. Schematyczny rysunek przedstawiający różne stadia podziału mitotycznego. W protazie chromosomy są widoczne w postaci nitek. Podwojone chromatydy stają się wyraźnie widoczne jako pojedyncze struktury w prometafazie. W czasie podziału nigdy nie dochodzi do łączenia się chromosomów homologicznych. Chromosomy ojcowskie — niebieskie; chromosomy matczyne — czerwone.

Chromosome — chromosom; Centriole — centriola; Double-structured chromosome — chromosom dwuchromatydowy; Prophase — profaza; Prometaphase — prometafaza; Metaphase — metafaza; Anaphase — anafaza; telophase — telofaza; Daughter cells — komórki potomne

* Kinetochory, oddzielne dla każdej chromatydy, występują na centromerze (przyp. tłum.).

** Obecnie wiadomo, że mikrotubule łączą kinetochory z centrosomem, a nie ze znajdującymi się w jego obrębie centriolami (przyp. tłum.).

Na początku anafazy centromer każdego chromosomu ulega rozdzieleniu, a chromatydy wędrują do przeciwległych biegunów wrzeciona. Na koniec, podczas telofazy, chromosomy despiralizują się i wydłużają, odtwarza się otoczka jądrowa i zachodzi podział cytoplazmy (ryć. 1-1D, E). Komórka potomna otrzymuje połowę każdego podwójnego chromosomu i w ten sposób zachowuje taką sama liczbę chromosomów, jaką miała komórka — matka.

Chromosomy podczas podziałów dojrzewania (mejozy)

PIERWSZY PODZIAŁ DOJRZEWANIA

Podobnie jak podczas podziału mitotycznego. kobiece i męskie niedojrzałe komórki płciowe (owocyty I rzędu i spermatocyty I rzędu) replikują DNA tuż przed rozpoczęciem pierwszego podziału dojrzewania. Stąd, na początku podziałów dojrzewania, komórki płciowe zawierają podwojoną ilość DNA w stosunku do normalnej i każdy z 46 chromosomów jest podwojony, tzn. składa się z dwóch chromatyd. (ryć. l-2).

Pierwsza charakterystyczną cecha pierwszego podziału dojrzewania jest tworze­nie par (synapsis) homologicznych chromosomów. Pary te nazywa się biwalentami (ryć. 1-2A). Chromosomy tworzące parę łączą się z sobą punkt po punkcie z wyjątkiem chromosomów X-Y*. Centromery chromosomów homologicznych nie łączą się z sobą. Ponieważ każdy chromosom jest podwojony i zawiera dwie chromatydy, para chromosomów homologicznych składa się z czterech chromatyd fryc. 1-2B). W czasie podziału mitotycznego chromosomy homologiczne nigdy nie tworzą par.

Drugą charakterystyczną cechą pierwszego podziału dojrzewania jest zjawisko crossing-over, czyli wymiana odcinków chromatyd pomiędzy chromosomami homo­logicznymi (biwalentami) (ryć. 1-2C). Gdy po utworzeniu pary każdy dwuchromatydowy chromosom wchodzący w jej skład rozdzieli się wzdłuż, w chromatydach dochodzi do jednego lub więcej pęknięć i do wymiany segmentów chromatyd pomiędzy homologicznymi chromosomami (ryć. 1-2C). Podczas roz­dzielania się chromosomów homologicznych miejsca, w których odbywała się wymiana pozostają przejściowo połączone i chromosomy przybierają postać litery X. Miejsce połączenia nosi nazwę chiasmy** (ryć. 1-2C).

W stadium chiasmy pomiędzy chromosomami homologicznymi zachodzi wymiana bloków genów. W tym samym czasie nadal odbywa się rozdzielanie chromosomów homologicznych oraz ich łączenie się z włóknami wrzeciona podziałowego i przestrzenne zorientowanie w stosunku do biegunów komórki (ryć. 1-2D). Następnie chromosomy homologiczne wędrują do przeciwnych biegu­nów komórki (ryć. 1-2E).

Po zakończeniu pierwszego podziału dojrzewania każda z komórek potomnych zawiera jeden chromosom z każdej pary, czyli ma 23 dwuchromatydowe chromo­somy (ryć. 1-2E). Tym samym ilość DNA w każdej komórce potomnej jest taka sama jak w normalnej komórce somatycznej.

* Chromosomy te łączą się z sobą w części kodującej cechy somatyczne (przyp. tłum.).

** Chromosom może zawierać kilka chiasm (przyp. tłum.).

ROZWÓJ KOMÓREK ROZRODCZYCH

Ryć. 1-2. Schematycznie przedstawiony pierwszy i drugi podział mejotyczny. A, Chromosomy homologiczne zbliżają się do siebie. B, Chromosomy homologiczne tworzą pary (są sparowane), przy czym każdy z nich składa się z dwóch chromatyd. C, Ściśle sparowane chromosomy homologiczne wymieniają fragmenty chromatyd (ang. crossing-over). Widoczna jest chiasma. D, Dwuchromatydowe chromosomy rozdzielają się. E. Anafaza pierwszego podziału mejotycznego. F i G, Podczas drugiego podziału mejotycznego następne rozdzielenie centromerów dwuchromatydowych chromosomów. Po zakończeniu podziału wszystkie chromosomy w każ­dej z czterech komórek potomnych różnią się między sobą.

Pairing begins — rozpoczyna się tworzenie par; Pairing of chromatids — chromatydy utworzyły pary; Chiasma formation — tworzenie chiasmy; Puiling apart of double-structured chromosomes — rozdzielanie się chromosomów dwuchromatydowych; Anaphase ot 1st meiotic division — anafaza pierwszego podziału mejotycznego; Cell contain 23 double-structured chromosomes — komórka zawiera 23 dwuchromatydowe chromosomy; Cell contain 23 single chromosomes — komórka zawiera 23 pojedyncze chromosomy; Cells resulted from Ist meiotic division — komórki powstałe po pierwszym podziale mejotycznym; Cells resulting from 2nd meiotic division — komórki powstałe po drugim podziale mejotycznym.

DRUGI  PODZIAŁ DOJRZEWANIA

Wkrótce po zakończeniu pierwszego podziału dojrzewania komórka rozpo­czyna drugi podział dojrzewania. W przeciwieństwie do pierwszego podziału przed drugim podziałem nią zachodzi synteza DNA. Wszystkie 23 dwuchromatydowe chromosomy rozdzielają się w obrębie centromeru i każda z nowo utworzonych komórek potomnych otrzymuje 23 chromatydy (ryć. 1-2G). Ilość DNA w każdej takiej komórce stanowi połowę ilości występującej w normalnej komórce somatycz­nej. Stąd też, cel dwóch podziałów mejotycznych lub podziałów dojrzewania jest

Ryć. 1-3. Schematyczny rysunek pokazujący procesy zachodzące podczas pierwszego i drugiego podziału dojrzewania. A. Owocyt l rzędu wytwarza tylko jedną dojrzałą komórkę rozrodczą, dojrzały owocyt. B, Spermatocyt l rzędu wytwarza cztery spermatydy, które następnie przekształcają się w plemniki. Primary oocyte after DNA replication — owocyt l rzędu po replikacji DNA; Secondary oocyte — owocyt II rzędu; Maturę oocyte — dojrzały owocyt; Polar bodies — ciałka biegunowe (polocyty); These cells contain 46 double-structured chromosomes — te komórki zawierają 46 dwuchromatydowych chromosomów; First maturation division — pierwszy podział dojrzewania: 23 double-structured chromosomes — 23 chromosomy dwuchromatydowe; Second maturation division — drugi podział dojrzewania; 23 single chromosomes — 23 chromosomy jednochromatydowe; Primary spermatocyte after DNA replication — spermatocyt l rzędu po replikacji DNA; Secondary spermatocyte — spermatocyt II rzędu; Spermatids — spermatydy

dwojaki: (a) zapewnienie zrnienności genetycznej przez proces wymiany odcinków chromatyd pomiędzy chromosomami homologicznymi, co stwarza „nowe" chro­mosomy, i przypadkowe przemieszczanie się chromosomów homologicznych do komórek potomnych; (b) wyposażenie komórki płciowej w haploidalny zestaw chromosomów i połowę ilości DNA normalne komórki somatycznej (drugi podział mejotyczny).

W wyniku podziałów mejotycznych z jednego owocytu I rzędu powstają ostatecznie cztery komórki potomne, z których każda ma 22 chromosomy somatyczne i l chromosom płciowy X (ryć. l-3 A). Spośród nich tylko jedna rozwija się w dojrzałą komórkę płciową, owocyt; trzy pozostałe, zwane ciałkami kierunko­wymi, prawie nie mają cytoplazmy i degenerują się w czasie dalszego rozwoju.

Spermatocyt I rzędu daje początek czterem komórkom potomnym; dwóm z 22 autosomami i l chromosomem X oraz dwóm z 22 autosomami i l chromo­somem Y (ryć. 1-3B). Ze wszystkich powstają dojrzałe komórki płciowe.

NIEPRAWIDŁOWE PODZIAŁY MEJOTYCZNE

Procesy zachodzące podczas podziałów mejotycznych nie zawsze przebiegają bez zakłóceń. Gdy tylko ustalono prawidłowy zestaw chromosomów człowieka, natych­miast okazało się, że niektórzy ludzie mają nieprawidłową liczbę chromosomów.

Nieprawidłowości chromosomowe powstają w czasie podziałów mejotycznych. Zazwyczaj oba homologiczne chromosomy, tworzące, parę, rozdzielają się w czasie

Ryc.1-4. Schematyczny rysunek przedstawiający: A, Normalne podziały dojrzewania; B, Nierozdzielenie się chromosomów w czasie pierwszego podziału mejotycznego; C, Nierozdzielenie się chromosomów w czasie drugiego podziału mejotycznego.

Primary oocyte or spermatocyte after DNA duplication 46 double-structured chromosomes — owocyt lub spermatocyt l rzędu po podwojeniu zawartości DNA, 46 chromosomów dwuchromatydowych; Normal meiotic division — normalny podział mejotyczny; 2nd meiotic division — 2 podział mejotyczny; 23 single chromosomes — 23 chromosomy jednochromatydowe; Nondisjunction 1st meiotic division — nierozdzielenie się chromosomów w czasie 1 podziału mejotycznego; 2nd meiotic division — 2 podział mejotyczny; Chromosomes — chromosomy; Nondisjunction 2nd meiotic division — nierozdzielenie się chromosomów w czasie 2 podziału mejotycznego; 2nd meiotic division — 2 podział mejotyczny

pierwszego podziału mejotycznego i każda komórka potomna otrzymuje jeden chromosom z każdej pary (ryć. l-4A). Niekiedy jednak nie dochodzi do rozdzielenia się chromosomów (ang. nondisjunction) i oba chromosomy tworzące parę przechodzą do jednej komórki (ryć. 1-4B). W następstwie rozdzielenia się chromosomów jedna komórka otrzymuje 24 chromosomy a druga 22, zamiast, jak normalnie, 23 chromosomów. Jeśli podczas zapłodnienia gameta mająca 23 chromosomy połączy się z gametą rnającą 24 lub 22 chromosomy, to powstanie wówczas osobnik albo z 47 chromosomami (trisomia) tub 45 chromosomami (monosomia). Nierozdzielenie się chromosomów przypuszczalnie może zachodzić podczas albo pierwszego, albo drugiego podziału mejotycznego komórek płcio­wych i może dotyczyć dowolnego chromosomu (1).

Zmiany morfologiczne podczas dojrzewania

OWOCYTY I SPERMATOCYTY l RZĘDU

Dojrzałe męskie i żeńskie komórki płciowe wywodzą się w linii prostej z pierwotnych komórek płciowych (komórek prapłciowych), które w zarodku ludzkim

Ryć. 1-5. Rysunek tygodniowego zarodka ukazujmy położenie pierwotnych komórek płciowych w ścianie

pęcherzyka żółtkowego, w pobliżu miejsca przyczepu przyszłej pępowiny.

Head end of embryo — koniec głowowy zarodka; Heart — serce; Amniotic cavity — jama owodniowa; Taił end

— koniec ogonowy; Future umbilical cord — przyszła pępowina; Allantois — omocznia; Primordial germ cells in wall of yolk sac — pierwotne komórki płciowe w ścianie pęcherzyka żółtkowego; Yolk sac — pęcherzyk

żółtkowy

Ryć. 1-6. Różnicowanie się pierwotnych komórek płciowych w owogonie zaczyna się wkrótce po ich dotarciu do jajnika. W końcu trzeciego miesiąca rozwoju część owogonii przekształca się w owocyty l rzędu, które prawie natychmiast wchodzą w profazę pierwszego podziału mejotycznego. Profaza taka może trwać przez 40 lub więcej lat i ulegnie zakończeniu jedynie wówczas, gdy komórka rozpocznie ostateczne różnicowanie się. W czasie trwania profazy komórka zawiera 46 dwuchromatydowych chromosomów. Mitotic diyision — podział mitotyczny; Primordial germ celi — pierwotna komórka płciowa; Oogonium - - owogonium; Primary oocyte in prophase — owocyt l rzędu w profazie

Ryć. 1-7. Schematycznie przedstawione fragmenty jajnika z różnych stadiów rozwoju. A, W 4 miesiącu. Owogonie zgrupowane są w skupieniach w korowej części jajnika. W niektórych widać podziały mitotyczne, inne już się zróżnicowały w owocyty l rzędu i weszły w profazę pierwszego podziału mejotycznego. B, W 7 miesiącu. Niemal wszystkie owogonie przekształciły się w owocyty l rzędu i są w profazie pierwszego podziału mejotycznego. C, W okresie okołoporodowym. Owogonie nie występują. Każdy owocyt l rzędu jest otoczony przez pojedynczą warstwę komórek pęcherzykowych i stanowi pęcherzyk jajnikowy pierwotny. Owocyty znajdują się w stadium diplotenu, w którym pozostaną niemalże do momentu owulacji. Dopiero wówczas wejdą w metafazę pierwszego podziału mejotycznego. (Zaadaptowano z pracy Ohno i wsp.: Female germ cells in man. fxp. Celi Res 24:106, 1961).

Surface epithelium of ovary — nabłonek powierzchniowy jajnika; Fiat epithelial celi — płaska komórka nabłonkowa; Oogonia — owogonium; Primary oocytes in prophase of 1st meiotic division — owocyty l rzędu w profazie pierwszego podziału dojrzewania; 4th month — 4 miesiąc; Primary oocyte in prophase — owocyt l rzędu w profazie; 7th month — 7 miesiąc; Resting primary oocyte (diplotene stage) — spoczynkowy owocyt l rzędu (stadium diplotenu); Follicular celi — komórka pęcherzykowa; Newborn — noworodek

pojawiają się w końcu 3 tygodnia rozwoju w ścianie pęcherzyka żółtkowego (ryć. 1-5). Komórki te wędrują ruchem amebowatym z pęcherzyka żółtkowego w kierunku rozwijających się gonad (pierwotnych gruczołów płciowych), gdzie docierają w końcu 4 lub na początku 5 tygodnia (3 - 5) (patrz rozdział 15, ryć. 15-15).

OWOGENEZA

Dojrzewanie komórek jajnika przed urodzeniem

Pierwotne komórki płciowe po dojściu do gonady zarodka mającego żeński kariotyp różnicują się w owogonie (ryć. 1-6A, B). Owogonie przechodzą przez pewną liczbę podziałów mitotycznych i w końcu 3 miesiąca tworzą skupienia otoczone przez warstwę płaskich komórek nabłonkowych (ryć. 1-7A). Wszystkie owogonie z jednej grupy prawdopodobnie wywodzą się z pojedynczej pierwotnej komórki płciowej, natomiast płaskie komórki nabłonkowe, zwane komórkami pęcherzykowymi (ziarnistymi), pochodzą z powierzchniowego nabłonka pokrywającego jajnik.

Ryć. 1-8. A, Schematyczny rysunek przedstawiający pierwotny pęcherzyk jajnikowy, składający się z owocytu l rzędu otoczonego przez warstwę spłaszczonych komórek nabłonkowych. B, W miarę dojrzewania pęcherzyka komórki pęcherzykowe zmieniają kształt z płaskiego na sześcienny. Zaczynają one teraz wytwarzać osłonkę przejrzystą (zona pellucida) widoczna w postaci nieregularnych kępek na powierzchni owocytu. C. Podczas dalszego dojrzewania komórki pęcherzykowe wytwarzają wokół owocytu kilkupokładową warstwę komórek ziarnistych, przekształcając w ten sposób pęcherzyk pierwotny w pęcherzyk wzrastający z dobrze rozwiniętą osłonką przejrzystą.

Flat epithelial follicular cell — płaska komórka nabłonkowa (pęcherzykowa); Nucleus of primary oocyte — jądro owocytu l rzędu; Cuboidal tollicular cells — komórki pęcherzykowe sześcienne; Beginning of zona pellucida — początkowe stadium powstawania osłonki przejrzystej; Connective tissue ot ovary — tkanka łączna jajnika; Zona pellucida — osłonka przejrzysta; Primordial rollicle — pęcherzyk jajnikowy pierwotny; Crowing follicle — pęcherzyk jajnikowy w początkowym okresie wzrostu: Primary rollicle — pęcherzyk wzrastający

Większość owogonii nadal dzieli się mitotycznie, ale niektóre różnicują się w znacznie większe owocyty I rzędu. Komórki te natychmiast po powstaniu replikują DNA i wchodzą w profazę pierwszego podziału mejotycznego (ryć. 1-6C i l -7A) (6-9). W czasie kilku następnych miesięcy liczba owogonii szybko wzrasta i do 5 rniesiąca rozwoju całkowita liczba komórek płciowych w jajniku osiąga maksimum, oceniane na 7000000. W tym samym czasie zaczyna się degeneracja komórek i liczne owogonie oraz owocyty I rzędu ulegają atrezji. W 7 miesiącu większość owogonii uległa już zwyrodnieniu, z wyjątkiem niewielkiej liczby w pobliżu powierzchni jajnika. Wszystkie przeżywające owocyty I rzędu znajdują się natomiast w pierwszym podziale mejotycznym i prawie każdy z nich jest teraz otoczony przez warstwę płaskich komórek nabłonkowych (ryć. 1-7B). Owocyt I rzędu wraz z otaczającymi go płaskimi komórkami nabłonkowymi stanowi pęcherzyk jajnikowy pierwotny (ryć. l-8A).

Dojrzewanie komórek jajnika po urodzeniu

W okresie okołoporodowym wszystkie owocyty I rzędu znajdują się już w profazie pierwszego podziału mejotycznego, ale nie przechodząc do metafazy pozostają w stadium diplotenu, czyli w stadium spoczynkowym, w okresie profazy charakteryzującym się ułożeniem chromatyny w postaci koronkowej siateczki (ryć. 1-7C) (7-9). Owocyty I rzędu pozostają w profazie i nie kończą pierwszego podziału mejotycznego przed okresem pokwitania, prawdopodobnie w wyniku działania inhibitor dojrzewania owocytów (ang. oocyte maturation inhibitor, OMI) wy­dzielanego przez kornórki pęcherzykowe (10). Całkowita liczba owocytów I rzędu

w okresie okołoporodowym oceniana jest na 700000 do 2000000. Ponieważ w dzieciństwie większość owocytów ulega atrezji. przeto w okresie pokwitania jest ich tylko 400000, a mniej niż 500 zostanie owulowanych w czasie reprodukcyjnego okresu życia kobiety.

Należy zdawać sobie sprawę, że niektóre owocyty, dojrzewające w późnym okresie reprodukcyjnego życia kobiety, przebywały w stanie spoczynku, w stadium diplotenu pierwszego podziału mejotycznego, przez 40 lub więcej lat. Jak dotych­czas nie wiadomo, czy stadium diplotenu jest najkorzystniejsze dla zapewnienia owocytowi ochrony przed wpływami środowiska oddziaływującego na jajnik. Biorąc pod uwagę to. że liczba dzieci z aberracjami chromosomowymi wzrasta z wiekiem ich matek, można się również zastanawiać, czy wydłużenie podziału mejotycznego nie sprawia, że owocyty staja się podatne na uszkodzenie.

Począwszy od okresu pokwitania w każdym cyklu jajnikowym zaczyna dojrzewać od 5 do 15 pierwotnych pęcherzyków jajnikowych. Owocyt l rzędu (ciągle jeszcze w stadium diplotenu) zaczyna się powiększać, podczas gdy otaczające go komórki zmieniają się z płaskich w sześcienne i rozmnażają się, wytwarzając kilkupokładową warstwę nabłonkowych komórek ziarnistych. Taki pęcherzyk nazywany jest pęcherzykiem jajnikowym wzrastającym (folliculus ovaricus crescens) (ryć. 1-8B, C). Komórki ziarniste spoczywają na błonie podstawnej oddzielającej je od otaczających pęcherzyk komórek zrębu tworzących osłonkę pęcherzyka (theca follifiili). Ponadto komórki ziarniste i być może owocyt (11. 12) wydzielają

Ryć. 1-9. Schematycznie przedstawione dojrzewanie pęcherzyka jajnikowego. A, Owocyt otoczony przez osłonkę przejrzystą zajmuje pozycję mimośrodkową: jama pęcherzykowa utworzona po złączeniu się przestrzeni międzykomórkowych. Widać ułożenie komórek w warstwie wewnętrznej i warstwie zewnętrznej osłonki pęcherzyka. B, Dojrzały pęcherzyk jajnikowy (pęcherzyk Graafa). Znacznie powiększona jama pęcherzykowa jest wypełniona płynem pęcherzykowym. Otacza ją kilkupokładowa warstwa komórek ziarnistych. Owocyt wraz z otaczającymi go komórkami ziarnistymi tworzy wzgórek, zwany wzgórkiem jajonośnym.

Follicular antrum — jama pęcherzykowa: Primary oocyte — owocyt l rzędu; Zona pellucida — osłonka przejrzysta; Theca externa — warstwa zewnętrzna osłonki pęcherzyka; Theca interna — warstwa wewnętrzna osłonki pęcherzyka; Antrum — jama pęcherzykowa; Cumulus oophorus — wzgórek jajonośny

glikoproteiny. tworzące na powierzchni owocytu osłonkę przejrzysta (zona pellucida) (ryć. 1-8C). W miarę dalszego wzrostu pęcherzyka komórki osłonki pęcherzyka organizują się w wewnętrzną warstwę komórek wydzielniczych (tunica interna) oraz warstwę zewnętrzną (tunica externa) zawierająca tkankę łączną z komórkami fibroblastopodobnymi. Komórki pęcherzykowe natomiast wytwa­rzają małe. palczaste wypustki przechodzące przez osłonkę przejrzystą i przeplatające się z mikrokosmkami błony komórkowej owocytu. Wypustki te, jak się wydaje, maja istotne znaczenie przy transporcie materiałów z komórek pęcherzyko­wych do owocytu (13).

Podczas dalszego rozwoju pęcherzyka pomiędzy komórkami ziarnistymi poja­wiają się wypełnione płynem przestrzenie, które następnie łączą się ze sobą tworząc jamę pęcherzykowa (cavum folliculi), a pęcherzyk nazywa się teraz pęcherzykiem jajnikowym wtórnym (dojrzewającym). Początkowo jama pęcherzykowa ma kształt półksiężyca, ale z czasem znacznie się powiększa (ryć. l -9A, B). Komórki otaczające owocyt pozostają nie zmienione i tworzą wzgórek jajonośny (cumulus oophorus).

Pęcherzyk jajnikowy po zakończeniu rozwoju osiąga średnicę 10 mm lub nawet większą i jest nazywany pęcherzykiem jajnikowym dojrzałym (pęcherzykiem Graafa) (folliculus ovaricus maturus). Otacza go bogato unaczyniona warstwa wewnętrzna osłonki pęcherzyka, składająca się z komórek o strukturze charakterystycznej dla komórek wytwarzających i uwalniających steroidy (14). oraz warstwa zewnętrzna osłonki, stopniowo zlewająca się ze zrębem jajnika (ryć. 1-9).

Podczas każdego cyklu jajnikowego zaczyna się rozwijać kilkanaście pęcherzy­ków, ale zazwyczaj tylko jeden osiąga pełną dojrzałość. Pozostałe pęcherzyki ulegają atrezji. Jak tylko pęcherzyk osiągnie dojrzałość, owocyt I rzędu podejmuje pierwszy podział dojrzewania, co doprowadza do utworzenia dwóch komórek potomnych niejednakowej wielkości, ale z 23 dwuchromatydowymi chromo...