Derrida Jacques - Pismo i telekomunikacja.pdf - Derrida Jacques - Zaqii

Jacques Derrida, Pismo i telekomunikacja

Jeśli przyjmujemy pojęcie pisma w jego znaczeniu potocznym, co nie znaczy

bynajmniej: niewinnym, pierwotnym czy naturalnym, musimy w nim widzieć środek

komunikowania się . Należałoby nawet uznać je za potężny środek komunikowania

się, rozpościerający bardzo daleko - jeśli nie w nieskończoność - pole komunikacji

ustnej lub gestowej. Jest to pewna banalna oczywistość, na którą łatwo się przyjdzie

zgodzić. Nie będę opisywał wszystkich trybów owego rozpościerania się w czasie i

w przestrzeni. Zatrzymam się natomiast przy tym sensie rozpostarcia, o którym

wspomniałem przed chwilą. Kiedy mówimy, że pismo rozpościera pole i władzę

komunikacji ustnej i gestów, czy nie znaczy to, że zakładamy jakąś jednorodną

przestrzeń komunikacji? Na pewno zasięg głosu lub gestu ma umiejscowioną granicę

faktyczną i empiryczną w postaci przestrzeni i czasu, a pojawienie się w tym samym

czasie w tej samej przestrzeni pisma odsuwałoby ograniczające je bariery i nadawało

temu polu bardzo znaczny zasięg. Sens, treść przekazu semantycznego byłyby

przekazywane, komunikowane za pomocą różnych środków , pośredników

potężniejszych technicznie, na o wiele większą odległość, ale na płaszczyźnie

zasadniczo ciągłej i tożsamej ze sobą, w środowisku jednorodnym, nienaruszającym

w sposób istotny jedności, integralności sensu. Wszelkie naruszenie byłoby tu czymś

przypadkowym.

System tej interpretacji (będący zarazem, w pewnym sensie, jedynym systemem

interpretacji w ogóle lub przynajmniej interpretacji w ramach hermeneutyki), choć

obiegowy, a może właśnie dlatego, ze jest obiegowy i rozpowszechniony podobnie

jak zdrowy rozsądek, bywa po wielokroć przedstawiany w toku dziejów filozofii.

Rzekłbym nawet, że jest on w swojej istocie czysto filozoficzną interpretacją pisma.

Przytoczę tylko jeden przykład, ale nie sądzę, by można było znaleźć w całych

dziejach filozofii choćby jedną analizę będącą zaprzeczeniem analizy, którą

Condillac, wzorując się na Warburtonie, przedstawia w Eseju o pochodzeniu

poznania ludzkiego . Wybrałem ten przykład dlatego, że jawna refleksja nad

pochodzeniem i funkcją tekstu pisanego (której nie można spotkać w całej filozofii i

należałoby się zastanowić nad warunkami jej pojawiania się i przysłaniania) składa

się tutaj na filozoficzny dyskurs, który zakłada tym razem, podobnie jak cała filozofia,

prostotę źródła, ciągłość wszelkich pochodnych, wytworów, analiz, jednorodność

wszystkich porządków. Analogia jest naczelnym pojęciem w myśli Condillaca.

Wybrałem ten przykład także dlatego, że analiza "nakreślająca" pochodzenie i

funkcję pisma podporządkowana jest w sposób niekrytyczny władzy kategorii

komunikacji * . Jeśli ludzie piszą to: 1) dlatego, że mają coś do zakomunikowania; 2)

dlatego, że tym, co mają do zakomunikowania, są ich "myśli", "idee", przedstawienia.

Myślenic przedstawiające poprzedza i rządzi komunikacją, która przenosi "ideę",

treść znaczoną. 3) Dlatego, że ludzie, w chwili, gdy wynaleźli ten sposób

komunikowania się, jakim jest pismo, osiągnęli już możność udzielania innym i sobie

nawzajem swych myśli. Oto fragment XIII rozdziału części drugiej ("O języku i

metodzie"), Księgi pierwszej ("O pochodzeniu i rozwoju języka"), a więc rozdziału "O

piśmie" (Pismo jest więc modalnością języka i zaznacza dalszy rozwój komunikacji

językowej):

"Ludzie osiągnąwszy możność udzielania sobie własnych myśli przy pomocy

dźwięków, odczuli potrzebę wynalezienia nowych znaków, nadających się do ich

uwiecznienia i przekazywania osobom nieobecnym " (§ 127 - podkreślam tę cechę

nieobecności , która, poddana nowym badaniom, może spowodować pewne

załamanie jednorodności systemu).

Z chwilą, kiedy ludzie osiągnęli "możność udzielania sobie własnych myśli" i to za

pomocą dźwięków (co, według Condillaca, jest etapem wtórnym, jako że język

artykułowany "uzupełnia" mowę mimiczną i jest to jedyną i absolutną zasadą

wszelkiej mowy), narodziny i rozwój pisma tworzą linię bezpośrednią, prostą i ciągłą.

Dzieje pisma podporządkują się prawu ekonomii rządzącemu mechaniką: chodzi o

to, by objąć jak najwięcej przestrzeni i czasu najwygodniejszym skrótem; pismo nigdy

nie będzie miało najmniejszego wpływu na strukturę i treść sensu (idei), które

wypadnie mu przenosić. Ta sama treść, którą poprzednio komunikowały gesty i

dźwięki, będzie od tej chwili przekazywana przez pismo za pomocą kolejnych

sposobów notacji, od pisma obrazkowego do alfabetycznego przez pismo

hieroglificzne Egipcjan i ideograficzne Chińczyków. Condillac pisze dalej:

"Wyobraźnia malowała im wówczas tylko te same obrazy, które już wyrazili mimiką i

słowami, a także od początku uczyniły język obrazowym i metaforycznym.

Najbardziej naturalnym sposobem było więc rysowanie obrazów rzeczy. Aby

wyrazić ideę człowieka albo konia, przedstawiano kształt jednego czy drugiego tak,

że pierwsza próba pisma była tylko czystym malarstwem" (§ 127 - podkreślenie

moje).

Przedstawiający charakter pisemnego sposobu komunikowania się - pismo jako

obraz, reprodukcja, imitacja jego treści - będzie niezmienną cechą jego przyszłego

rozwoju. Pojęcie przedstawienia jest tutaj nieodłączne od pojęć komunikowania i

wyrażania, które podkreśliłem w tekście Condillaca. Oczywiście, przedstawienie

stanie się bardziej skomplikowane, wzbogaci się o dodatkowe przekaźniki i stopnie,

stanie się przedstawieniem przedstawienia w piśmie hieroglificznym, ideograficznym,

a później fonetyczno-alfabetycznym, ale nigdy nie zostanie zniesiona, ani

przekształcona struktura przedstawiająca, która oznacza pierwszy stopień

komunikacji ekspresyjnej, stosunek - idea-znak. Condillac opisując dzieje typów

pisma, wywodzących się od wspólnego rdzenia, który pozostaje na swoim miejscu i

łączy w swoistą wspólnotę analogiczną dla wszystkich rodzajów pisma, konkluduje

(jest to cytat z Warburtona, podobnie zresztą jak prawie cały ten rozdział):

"Oto ogólna historia pisma, prowadzona przez proste stopniowanie od stanu

malarstwa aż do litery; litery są bowiem ostatnim krokiem, jaki pozostał do zrobienia

po znakach chińskich, które z jednej strony mają coś z natury hieroglifów egipskich, z

drugiej zaś z liter, dokładnie tak samo, jak hieroglify miały coś wspólnego z

malowidłami meksykańskimi i znakami chińskimi. Znaki te są tak bliskie naszemu

pismu, że alfabet zmniejsza po prostu tylko trudności powstałe przez ich liczbę i jest

ich zwięzłym skrótem" (§ 134).

Po ukazaniu wątku redukcji ekonomicznej, jednorodnej i mechanicznej, powróćmy

obecnie do pojęcia nieobecności, które zaznaczyłem w tekście Condillaca. W jaki

sposób jest ono określone?

1 . Jest to przede wszystkim nieobecność adresata. Pisze się po to, by

zakomunikować coś nieobecnym. Nieobecność nadawcy, adresującego w

pozostawionych znaczkach, które odcinają się od niego i oddziałują poza sferę jego

własnej obecności, obecnej aktowości jego chęci powiedzenia, a nawet jego życia;

tej nieobecności, która należy przecież do struktury wszelkiego pisma, oraz, jak o tym

powiem w dalszym ciągu, w ogóle do struktury wszelkiej mowy, Condillac nie

poddaje badaniu.

2 . Nieobecność, o której mówi Condillac, określona jest w sposób najbardziej

klasyczny jako ciągła przemiana, stopniowe wygasanie obecności Przedstawienie

stale uzupełnia obecność. Ale ta operacja uzupełniania, wyrażająca wszystkie

momenty doświadczenia w tym stopniu, w jakim jest ono znaczące ("uzupełnianie"

jest jednym z najistotniejszych i najczęściej używanych pojęć operacyjnych w Eseju

Condillaca) * , nie jest ukazana jako przerwanie obecności, ale jako ciągłe i

jednorodne odnawianie i przemiana obecności w przedstawieniu.

Nie jestem w stanie przeanalizować w tym miejscu tego wszystkiego, co pojęcie

nieobecności jako odmiany obecności zakłada w filozofii Condillaca i gdzie indziej.

Powiedzmy tylko, że pojęcie to rządzi innym pojęciem operacyjnym (dokonuję w tym

miejscu klasycznego i wygodnego przeciwstawienia między tym, co operacyjne, a

tym, co tematyczne), równie istotnym dla Eseju - zarysowania i przerysowania.

Podobnie jak pojęcie uzupełniania, pojęcie rysu (śladu) można by określić inaczej niż

czyni to Condillac. Zarysowanie znaczy według niego tyle, co "wyrażanie",

"przedstawienie", "przypomnienie", "przywołanie" ("Malarstwo zawdzięcza swoje

pochodzenie prawdopodobnie potrzebie zarysowania w ten sposób naszych myśli i

potrzeba ta przyczyniła się niewątpliwie do utrzymywania mowy mimicznej, jako że

gesty można było malować łatwiej" ("O piśmie", § 128). "Znak narodził się w tym

samym czasie co wyobraźnia i pamięć, w chwili, w której domagała się go

nieobecność przedmiotu w aktualnym postrzeganiu. Pamięć, jak to widzieliśmy,

polega tylko na władzy przypominania sobie znaków naszych idei lub okoliczności,

które im towarzyszyły; a władza ta występuje o tyle tylko, o ile dzięki analogii

dobranych przez nas znaków (ja podkreślam: pojęcie analogii, organizujące całą

systematykę Condillaca, zapewnia w ogóle wszelką ciągłość, a w szczególności

ciągłość obecności w nieobecności) i porządkowi, w jaki ułożyliśmy nasze idee,

przedmioty, które chcemy sobie zarysować na nowo * , związane są z niektórymi z

naszych obecnych potrzeb" (§ 39). Jest to również prawdą w odniesieniu do

wszystkich porządków znaków, które wyróżnia Condillac (czyli dowolnych,

przypadkowych a nawet naturalnych; rozróżnienie to Condillac łagodzi, a w

niektórych punktach poddaje w wątpliwość w swoich listach do Cramera). Operacja

filozoficzna, którą Condillac nazywa zarysowaniem na nowo, przerysowaniem,

polega na odtworzeniu drogą analizy i stałego rozkładania na części ruchu derywacji

genetycznej, prowadzącej od zwykłego wrażenia i obecnego postrzeżenia do

skomplikowanej budowli przedstawienia: od pierwotnej obecności do najbardziej

sformalizowanego języka rachunku.

Byłoby łatwo pokazać, że ten typ analizy pisma nie zaczyna się ani nie kończy wraz z

filozofią Condillaca. Jeżeli się mówi obecnie, że analiza ta jest "ideologiczna", to

bynajmniej nie dlatego, by się miało przeciwstawić jej pojęciom pojęcia "naukowe",

lub odwoływać się do dogmatycznego zazwyczaj - można by nawet powiedzieć:

"ideologicznego" - użycia wyrazu ideologia, którego możliwości i dzieje tak rzadko się

dziś bada. Jeżeli pojęcia wprowadzone przez Condillaca określam jako ideologiczne,

to dlatego, że na tle rozległej, potężnej i systematycznej tradycji filozoficznej, której

przewodzi oczywistość idei ( eidos, idea ), zakreślają one pole refleksji francuskich

ideologów, którzy w ślad za nim opracowali teorię znaku jako przedstawienia idei,

która z kolei przedstawiać ma rzecz postrzeganą. Komunikacja przenosiłaby odtąd

jako swoją idealną treść (to, co zostanie nazwane sensem) - przedstawienie, a pismo

byłoby jednym z gatunków tej ogólnej komunikacji. Jednym z gatunków! Komunikacja

o względnej specyfice w ramach pewnego rodzaju. Jeżeli zapytamy obecnie, jaki jest

w tej analizie zasadniczy predykat owej różnicy gatunkowej, odnajdziemy znów

nieobecność.

Chciałbym wysunąć w tym miejscu dwa twierdzenia lub następujące hipotezy:

1) ponieważ każdy znak, zarówno w "mowie mimicznej", jak i w języku

artykułowanym zakłada (jeszcze przed pojawieniem się pisma w sensie klasycznym)

pewną nieobecność (którą należy określić), nieobecność w polu pisma musi być

czymś całkowicie oryginalnym, o ile pragniemy przyznać znakowi pisanemu

jakąkolwiek specyfikę;

2) jeśli okazałoby się przypadkiem, że predykat, który przyjęliśmy dla

scharakteryzowania nieobecności właściwej pismu, przysługuje wszelkim typom

znaków i komunikacji, spowodowałoby to ogólne przesunięcie wszystkiego: pismo

przestałoby być gatunkiem komunikacji, a wszystkie pojęcia ogólne, którym

podporządkowano pismo (samo pojęcie jako sens, idea lub uchwycenie sensu i idei,

pojęcie komunikacji, znaku itd.), okazałyby się niekrytyczne, źle urobione lub

przeznaczone raczej do ochrony autorytetu i mocy pewnego historycznego dyskursu.

Spróbujmy zatem, zachowując nasz punkt wyjścia w tym klasycznym dyskursie,

Derrida Jacques - Pismo i telekomunikacja.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: