Leksemy (in. wyrazy, wyrazy słownikowe) dzielą się na poszczególne części mowy:
Rzeczownik
Czasownik
Przymiotnik
Zaimek
W zdaniu może pełnić funkcje:
-podmiotu: Adam łowił ryby.
-przydawki: Zabawki dziecka były rozproszone po całym domu.
-orzecznika: Mój tata jest inżynierem.
-dopełnienia: Snuli marzenia o wakacjach.
-okolicznika: Zrobiłam zakupy na targu.
Rzeczowniki oznaczają przedmioty: osoby, zwierzęta, rośliny, czynności, rzeczy, zjawiska. Ze względu na oznaczane desygnaty można podzielić je na:
-konkretne np.: ząb, drzewo, koń, człowiek, auto,
-abstrakcyjne np.: miłość, hobbit, Atena, mądrość,
-żywotne np.: człowiek, chomik, kot, papuga,
-nieżywotne np.: drewno, róża, stal, styropian,
-osobowe np.: Agata, człowiek, piosenkarz, górnik,
-nieosobowe np.: pies, węgiel, dorożka, piasek,
-jednostkowe np.: ołówek, kubek, żaba, kormoran,
-zbiorowe np.: tłum, wspólnota, las, nauczycielstwo,
-materialne np.: sól, tlen, denaturat, herbata, piwo,
-pospolite (apelatywy) np.: stół, dom, człowiek, książka, pole,
-własne np.: Odra, Nil, Oslo, Warszawa, Antarktyda.
Odmienia się przez przypadki i liczby, ale nie przez rodzaje.
-orzeczenia: Książka leży na stole.
-podmiotu: Biegać jest przyjemnie.
-przydawki: Słońce wschodzące na horyzoncie.
-okolicznika: Muszę napisać wiersz.
Czasowniki dzielimy na:
*osobowe - odmieniają się przez osoby, liczby, czasy, tryby, strony np.: Tata je obiad.
*nieosobowe - należą do nich:
-bezokoliczniki- np.: chodzić, mówić.
-imiesłowy przymiotnikowe- np.: gotujący, malowany.
-imiesłowy przysłówkowe- np.: przejechawszy, podniósłszy, robiąc.
-formy bezosobowe- np.: mówiono, malowano.
*przechodnie- tworzą stronę bierną, np.: lać - być lanym.
*nieprzechodnie- nie tworzą strony biernej, np. śpiewać głośno.
*dokonane- np.: ugotować, namówić, wyjść,
*niedokonane- np.: chodzić, tańczyć.
Czasowniki odmieniają się przez:
- osoby- przez co informuje, kto jest wykonawcą czynności,
- czasy- informuje o czasie czynności. Obecnie w języku polskim wyróżniamy czas przeszły, teraźniejszy i przyszły,
- tryby- informuje o realności wykonywania czynności. Wyróżniamy:
*tryb oznajmujący- czynność odbywała się, odbywa się i będzie się odbywać, np.: biegałem - biegam - będę biegał,
*tryb przypuszczający- czynność, której zaistnienie jest pożądane, lecz niepewne, np.: zrobiłabym, kupilibyśmy,
*tryb rozkazujący- nakaz, np.: rób, idź, jedz,
- liczby- istnieją dwie liczby: pojedyncza i mnoga,
- strony- wyróżniamy:
*stronę czynną - podmiotem jest osoba wykonująca czynność, np.: Chłopiec je kanapkę,
*stronę bierną - podmiotem jest osoba statyczna, ponieważ biernie poddaje się czynnościom, np.: Kanapka została zjedzona przez chłopca,
*stronę zwrotną - podmiotem jest osoba na której skupia się czynność (użycie zaimka zwrotnego), np.: Anna ubiera się.
Od czasowników tworzy się imiesłowy, które dzielimy na:
PRZYMIOTNIKOWE
Odpowiadają na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które?
PRZYSŁÓWKOWE
Odpowiadają na pytania: jak? kiedy?
BIERNE
CZYNNE
WSPÓŁCZESNE
UPRZEDNIE
-ny gotować - gotowany
-ony uczyć - nauczony
-ty szyć - szyty
-ęty rozcinać - rozcięty
-ący jeździć - jeżdżący
-ąca trenować - trenująca
-ące bawić - bawiące
-ąc chcieć - chcąc
-wszy dobić - dobiwszy
-łszy odnieść - odniósłszy
Zasady tworzenia imiesłowów od czasowników:
Imiesłowy przymiotnikowe bierne tworzymy tylko od czasowników przechodnich.
Imiesłowy przymiotnikowe czynne i przysłówkowe współczesne tworzymy tylko od czasowników niedokonanych.
Imiesłowy przysłówkowe uprzednie tworzymy tylko od czasowników dokonanych.
Czasowniki podlegają koniugacji:
Kon. I w 1 i 2 os. l. p. -ę, -esz
Kon. II w 1 i 2 os. l. p. -ę, -isz(-ę, -ysz)
Kon. III w 1 i 2 os. l. p. -am, -asz
Kon. IV w 1 i 2 os. l. p. -em, -esz
liczba pojedyncza
1. ja 2. ty 3. on,ona,ono
Np.
jem jesz je
robię robisz robi
latam latasz lata
umiem umiesz umie
liczba mnoga
1. my 2. wy 3. oni, one
jemy jecie jedzą
robimy robicie robią
latamy latacie latają
umiemy umiecie umieją
-przydawki: Sympatyczny przechodzeń zapytał mnie o drogę.
-podmiotu: Chory został już wypisany ze szpitala.
-dopełnienia: Na polu bitwy nie było już ani jednego rannego.
-orzecznika: Marek jest rozrzutny.
Odmienia się przez przypadki, liczby, rodzaje.
Przymiotniki stopniuje się na trzy sposoby:
regularnie - według stopni: równy, wyższy, najwyższy, np.: wysoki, wyższy, najwyższy,
nieregularnie - np.: zły - gorszy - najgorszy; duży - większy - największy.
opisowo - np.: szary - bardziej szary - najbardziej szary.
Liczebnik
oznaczają liczbę lub kolejność osób, zwierząt i przedmiotów.
W zdaniu pełnią najczęściej funkcję przydawki, odmieniającej się przez przypadki i rodzaje.
Wyróżniamy następujące rodzaje liczebników:
główne- określają liczbę, np.: dwa koty,
porządkowe- określają kolejność, np.: piąty dzień,
ułamkowe- oznaczają nazwy liczb ułamkowych, np. trzy czwarte tortu
zbiorowe- określają liczbę przedmiotów różnego rodzaju gramatycznego, np.: dwoje dzieci, troje skrzypiec.
mnożne- informują o powtarzalności i liczbie części z których składa się dany przedmiot, np.: sześciokrotny mistrz, podwójne drzwi,
wielorakie- informują o liczbie odmian w jakich występuje określony przedmiot, np.: trojakie możliwości,
nieokreślone- podają przybliżoną ilość przedmiotów, np.: kilka osób, kilkanaście dni.
Może zastępować rzeczownik, przymiotnik, liczebnik i przysłówek.
W zdaniu pełni funkcję podmiotu, orzecznika, przydawki, dopełnienia lub okolicznika.
Ze względu na pełnioną funkcję dzieli się zaimki na:
- rzeczowne- w zdaniu są podmiotami, np.: ja, ty, on, my, wy, oni, kto co, nikt, nic;
- przymiotne- w zdaniu są przydawkami, np.: jaki, taki, który, czyj, wasz, nasz;
- liczebne- w zdaniu są przydawkami, np.: ile, tyle, iluś, tyluś;
- przysłowne- w zdaniu pełnią rolę okoliczników, np.: tak, jak, tam, gdzie, gdzieś, dokąd;
Ze względu na znaczenie dzieli się je na:
- osobowe- np.: ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one,
- dzierżawcze- np.: mój, twój, swój, wasz, nasz,
- zwrotne- np.: się, siebie,
- pytające- np.: kto?, co?, który?, jaki?,
- wskazujące- np.: ten, tamten, ów,
- względne- np.: kto, co, który, jaki,
- nieokreślone- np.: ktoś, coś, gdzieś, kiedyś, cokolwiek, któryś,
- przeczące- np.: nikt, nic, nijak, nigdy, żaden,
- upowszechniające- np.: wszystek, wszyscy, zawsze, każdy.
Odmienia się przez przypadki, ale nie przez rodzaje i liczby. O jego odmianie decyduje posiadanie trzech form rodzaju gramatycznego. Jest to kryterium według którego dzielimy zaimki na dwie kolejne grupy:
bezrodzajowe-
*osobowe,
*pytające,
*nieokreślone,
*upowszechniające.
rodzajowe-
*dzierżawcze,
*wskazujące,
*nieokreślone.
Przysłówek
Jest leksemem nieodmiennym, który w zdaniu pełni przeważnie funkcję okolicznika. Oznacza właściwości procesów oraz cech i okoliczności, w jakich one przebiegają.
Może być określeniem czasownika, przymiotnika, rzeczownika oznaczającego czynność, a także innego przysłówka.
większość przysłówków pochodzi od przymiotników i właśnie one podlegają również stopniowaniu.
Spójnik
To leksem niesamodzielny, nieodmienny, który łączy wyrazy w zdaniu pojedynczym i zdania składowe w zdaniu złożonym.
Dzielą się na:
-współrzędne-
*łączne- i, a oraz, ani, ni,
*przeciwstawne- a, ale, lecz, natomiast, przeciwnie, zaś, jednak,
*wynikowe- więc, zatem, przeto, dlatego, więc, toteż,
*rozłączne- albo, lub, czy, bądź.
Łączą one zdania współrzędnie złożone.
-podrzędne-
*czasu- gdy, skoro, dopóki,
*przyczyny- bo, gdyż, ponieważ,
*celu- aby, by, iżby,
*przyzwalające- choć, choćby, chociaż, mimo,
*warunkowe- gdyby, jeśli, jeśliby.
Łączą one zdania podrzędne z nadrzędnymi.
Wykrzyknik
Jest leksemem niesamodzielnym, nieodmiennym, który pełni w zdaniu/języku funkcje emocjonalne- wyrażają stany uczuciowe i wolę mówiących. W utworach literackich mogą pełnić funkcje stylistyczne.
Mogą one wyrażać:
-smutek- ach! och!
-zdziwienie- ej! aj!
-radość- ha! hej! hola! hejże!
-odgłosy naturalne- bum! bęc! kap! stuk!
Funkcję wykrzykników mogą pełnić również inne części mowy, np.: ratunku! policja! uwaga! stój! do diabła!
Przyimek
Jest leksemem nieodmiennym, niesamodzielnym. Łączą się zawsze z imionami, skąd też pochodzi ich nazwa. Z rzeczownikami i zaimkami rzeczownymi tworzą wyrażenia przyimkowe.
- pierwotne (proste)- jednosylabowe lub równe pojedynczym fonemom, np.: dla, bez, w, o,
- wtórne (złożone)- są połączeniami przyimków pierwotnych, np.: poprzez, ponad, zza, spomiędzy, stąd, pośród.
SKŁADNIA - jest to dział nauki o języku, który zajmuje się budową wypowiedzeń. Wśród nich wyróżniamy:
- Zdanie- zawiera orzeczenie, np.: Byłam w sklepie.
- Równoważnik zdania- brakuje w nim orzeczenia, ale można je wstawić, np.: Jaki (dostałaś) cudowny prezent!
- Zawiadomienie- brakuje w nim orzeczenia i nie można go wstawić, np.: Robienie na drutach.
Zdania dzielimy ze względu na:
a). cel wypowiedzi:
Oznajmujące, Pytające, Rozkazujące, Wykrzyknikowe
Zawiera stwierdzenie jakiegoś faktu, np.: Kocham zwierzęta.
Zawiera pytanie, np.: Pójdziesz ze mną na spacer?
Zawiera rozkaz, polecenie lub prośbę, np.: Załóż buty.
Zawiera emocje. Mozy być zarówno zdaniem oznajmującym, jak i pytającym, czy też rozkazującym, np.: Zostaw mnie w spokoju!
b). budowę: Pojedyncze, Złożone, Rozwinięte, Nierozwinięte, Współrzędne, Podrzędne, Wielokrotnie złożone : Zawiera podmiot i orzeczenie, a także ich określenia, np.: Duży kot idzie powoli ulicą Ogrodową.
Może zawierać samo orzeczenie, np.: Woła. Mówi.
Lub też podmiot i orzeczenie, np.: Mama mówi.
Zdania składowe są względem siebie równorzędne, np.: Ptaki latają i dzieci biegają.
...
riochin