Arteterapia a twórczy rozwój osobowości
Robert Bartel
Termin arteterapia oficjalnie został użyty po raz pierwszy w Wielkiej Brytanii w roku 1942. Jego autor, Adrian Hill, z zawodu nauczyciel sztuki, był pierwszym zatrudnionym w szpitalu arteterapeutą. Obecnie definiuje się arteterapię jako formę psychoterapii, w której podstawowym elementem komunikacji są szeroko rozumiane środki artystyczne, proces twórczy oraz powstające w jego wyniku dzieło. Przeznaczona jest dla wszystkich, którzy poprzez kreatywność wizualną pragną lepiej zrozumieć siebie, skuteczniej radzić sobie z problemami i konfliktami oraz podnieść jakość swojego życia. Stosuje się ją zarówno w terapii indywidualnej, jak i grupowej, w leczeniu chorób psychicznych, zaburzeń afektywnych, w terapii uzależnień, w przypadku problemów z relacjami rodzinnymi, w trudnościach społecznych i emocjonalnych związanych z niepełnosprawnością i chorobą, w pracy z traumą i przeżywaniem straty, przy problemach fizycznych, poznawczych i neurologicznych oraz w trudnościach psychospołecznych związanych z chorobami somatycznymi. Może być stosowana we współczesnej pedagogice ponieważ łączy w sobie elementy edukacji artystycznej, działania nastawione na rozwijanie kreatywności i inteligencji emocjonalnej. Sprzyja rozwojowi[1]:
· strukturalnych czynników procesu wyobraźni i kształtowaniu przestrzeni wyobrażeniowej,
· strukturalnych czynników procesów emocjonalnych, myślenia metaforycznego, analogii, uwagi, percepcji i pamięci,
· strukturalnych czynników procesu twórczego myślenia[2]
· koordynacji wzrokowo-ruchowej i sprawności manualnej,
· inteligencji estetycznej i wrażliwości emocjonalnej,
· uzdolnień manualnych do tworzenia kompozycji, rekonstrukcji, deformacji i syntez wizualnych.
Warsztat „Najbardziej niesamowite stworzenie świata II”,
Podstawowa Szkoła Integracyjna nr 20, Poznań, 2008
Jako metoda oddziaływania łączy się z badaniami klinicznymi oraz metodami takimi, jak terapia zajęciowa, resocjalizacja, socjoterapia, kulturoterapia, wychowanie przez sztukę i psychopedagogika. Szczególnie istotne jest stworzenie warunków do twórczego rozwoju osobowości. Kreatywność wyzwolona poprzez działania wizualne może zostać przeniesiona na inne sfery aktywności życiowej.
Arteterapia jest często łatwiejszym sposobem komunikowania się z otoczeniem niż język werbalny ponieważ większość ludzkich myśli i uczuć, tkwiących w podświadomości, wyrażana jest raczej w obrazach niż w formie werbalnej. Polega na wykorzystaniu środków artystycznych, które ułatwiają uczestnikowi zajęć wydobywanie treści podświadomych. Między arteterapeutą, a uczestnikiem zajęć nawiązuje się relacja terapeutyczna, w której arteterapeuta pomaga zrozumieć cały proces twórczy i powstające w jego wyniku dzieło. Relacja ta tworzy się dzięki akceptacji, empatii i zrozumieniu[3]. Jej powstanie jest niezbędne do tego, by inne czynniki leczące mogły się uaktywnić. Darley i Heath podkreślają, że najważniejszą rzeczą dla powodzenia terapii jest pełna psychiczna, duchowa i fizyczna obecność terapeuty oraz zaangażowanie w to, co dzieje się w danym momencie spotkania[4].
Arteterapia jest próbą osiągania samoświadomości, dzięki której możliwe jest lepsze zrozumienie własnych doznań, emocji, potrzeb i myśli. Prowadzi do rozpoznania swoich możliwości i ograniczeń oraz źródeł problemów i konfliktów. W wyniku uzyskiwania wglądu staje się próbą poszukiwania możliwości pozytywnej zmiany. Prowadzi do osobistego rozwoju oraz lepszego radzenia sobie z problemami. Pozwala lepiej kierować własnym zachowaniem, rozwijać umiejętności interpersonalne i podnosić samoocenę. Prowadzi do pozytywnej trwałej zmiany w spostrzeganiu siebie, w aktualnych relacjach oraz ogólnie rozumianej jakości życia.
Arteterapia w pedagogice odgrywa także rolę profilaktyczną. Jej głównym zadaniem jest: „optymalizacja jakości życia, co oznacza, że arteterapia wiąże się z zapobieganiem trudnościom życiowym, a w przypadku ich występowania ze zmniejszeniem ich ciężaru i przezwyciężaniem przeszkód w wymiarze sytuacyjnym i ogólnożyciowym, perspektywicznym”[5].
Podstawowym celem arteterapii jest umożliwienie uczestnikowi zajęć dokonania zmiany, wzrostu, rozwoju osobistego poprzez stosowanie w bezpiecznych i sprzyjających warunkach określonych środków artystycznych. Tym, czym wyróżnia się arteterapia spośród innych form, jest relacja terapeutyczna, która zachodzi nie tylko między terapeutą a uczestnikiem zajęć, ale w głównej mierze między twórcą a tworzonym przez niego dziełem. Ważne jest zatem, żeby zajęcia, tak jak w przypadku wszystkich innych rodzajów psychoterapii, były całkowicie dobrowolną decyzją uczestnika zajęć. Natomiast zadaniem terapeuty jest stworzenie atmosfery twórczej, pełnej akceptacji i poczucia bezpieczeństwa oraz wspieranie osób biorących udział w zajęciach.
Niezwykle istotnym elementem relacji arteterapeutycznej, są zjawiska przeniesienia oraz przeciwprzeniesienia[6]. Przeniesienie ma miejsce wtedy, kiedy uczestnik zajęć reaguje na działania terapeuty silnymi uczuciami, pochodzącymi z okresu wczesnego dzieciństwa. Ponieważ jest to proces podświadomy to najczęściej w ogóle nie zdaje on sobie z tego sprawy. Jednakże dla arteterapeuty stanowi on ważną wskazówkę informującą o istotnych przeżyciach. Dzięki temu umożliwia on zastosowanie odpowiedniej techniki psychoterapeutycznej. W efekcie tego sam proces twórczy i powstające dzieło stają się elementami przez które dokonuje się analizy przeniesienia i pracy nad nim.
Równie istotną rolę dla postępów w procesie terapii pełni mechanizm przeciwprzeniesienia. W trakcie procesu twórczego i w jego efekcie, jakim jest powstałe dzieło, uczestnik zajęć nieświadomie “indukuje” terapeutę, który przeżywa je razem z nim przyjmując na siebie jego problemy. Będąc tego świadomym powinien znajdować właściwe rozwiązanie tak, aby podświadome treści przenoszone na niego nie zaburzały terapii. Z tego dynamicznego procesu przeniesienia i przeciwprzeniesienia powstaje tzw. relacja przeniesieniowa. Jest ona podstawowym elementem terapii, a arteterapeuta powinien być tym, który kieruje dynamiką związku przeniesieniowego.
Istotnym mechanizmem oddziaływania w arteterapii prowadzącym do osiągnięcia pozytywnej zmiany może być swoistego rodzaju „katharsis”, które jest procesem wewnętrznego oczyszczenia. Podczas wydobywania z podświadomości trudnych przeżyć i tłumionych konfliktów uczestnik zajęć w procesie twórczym może w bezpieczny sposób odreagować związane z nimi emocje i stopniowo zacząć je kontrolować. Działanie w procesie arteterapeutycznym przynosi ulgę poprzez fizyczne odreagowanie napięcia emocjonalnego. To emocjonalne kaharsis prowadzi również do zmian o charakterze biochemicznym w organizmie[1]. Dobrym przykładem takiego warsztatu jest „Paleta gestów i emocji”.
Warsztat „Paleta gestów i emocji”, Wyższa Szkoła Zawodowa Kadry dla Europy, Poznań, 2010
Arteterapia może łączyć się z innymi rodzajami oddziaływań leczniczych. Jednym z najnowszych nurtów są terapie ekspresyjne w ujęciu intermodalnym. Polegają one „na przechodzeniu od jednej formy artystycznej ekspresji do drugiej w czasie jednej sesji terapeutycznej”[8]. W tym podejściu niezmiernie istotną cechą jest to, aby każdy z rodzajów twórczej ekspresji wynikał z poprzedniego, przy czym mogą występować dwie, trzy lub więcej. Podstawową cechą jest jednak to, że stosowanie podejścia intermodalnego zakłada ich świadome i celowe użycie w celu zintegrowania osobowości klienta. Dzięki temu może on osiągnąć łatwiejszy dostęp do swoich wewnętrznych zasobów dla pełnego ich wykorzystania w osiąganiu pożądanego efektu zdrowienia i rozwoju. Jest to w pełni naturalna metoda stymulowania wielozmysłowego, z którą wielu artystów eksperymentuje na co dzień. Przykładami takich warsztatów mogą być tematy wykorzystujące synestezje muzyczne (np. „Muzyczne obrazy”, „Rozmowa dźwiękiem i obrazem”), smakowe (np. „Smaczne obrazy”) lub pobudzenie wielozmysłowe (np. „Puste pole”).
Warsztat „Muzyczne obrazy”, Wyższa Szkoła Zawodowa Kadry dla Europy, Poznań, 2010
Niezwykle istotny jest także właściwy, ze względów terapeutycznych, dobór środków i ćwiczeń. Wskazane jest również dostarczanie wiedzy warsztatowej i teoretycznej, ale powinna być ona skierowana na rozwijanie i wydobywanie obrazów pochodzących z wnętrza klienta. Celem jest nie tylko próba stworzenia intelektualnej podbudowy, ale i wzmocnienie potrzeby autokreacji, a przez to również zdynamizowanie procesu terapeutycznego. Natomiast dobór techniki, narzędzi, formatu i formy powinien być samodzielny. Terapeuta ma wspierać, ale nie ingerować w wyobraźnię uczestnika zajęć.
Ważną rolą arteterapeuty jest także umiejętne prowadzenie omawiania prac, pomoc we właściwej interpretacji dzieła i w przeniesieniu jej na język świadomego umysłu, co sprzyja właściwemu przepracowaniu problemu. Najczęściej dokonuje się tego stopniowo, w miarę postępów podczas procesu tworzenia. Dobra więź w grupie sprzyja otwieraniu się uczestników zajęć. Celem tej metody jest ułatwienie członkowi grupy mówienia na temat problemów, trudnych do zwerbalizowania lub ujawnienia emocji nieuświadomionych. Próba ich werbalizacji jest efektywną metodą regulacji negatywnych reakcji emocjonalnych. Może przyczynić się do osiągnięcia dystansu i kontrolowania powstających emocji w sposób automatyczny, co redukuje aktywność ciała migdałowatego oraz przyczynia się do wzrostu aktywacji korowej. Powiązanie procesu twórczego i wizualnego obrazu z komunikatami werbalnymi może przyczyniać się do lepszej integracji półkul mózgowych. W efekcie może przyczyniać się to do modyfikacji sposobu myślenia, odczuwania i zachowania uczestnika zajęć[9]. Osobiście w terapii grupowej najczęściej stosuję indywidualne omawianie prac z każdym z osobna. Dopiero po uzyskaniu wyraźnej zgody przenoszę to na forum całej grupy. Potem następuje moment nadawania obrazowi tytułu, wpisywanie techniki, w której został wykonany i w końcu podpisywanie się samego twórcy.
Warsztat „Linia życia”, proces omawiania, Pracownia Terapii przez Sztukę, Dziekanka, Gniezno 2012
Jeszcze innym sposobem przyczyniającym się do poprawy współpracy miedzy prawą i lewą półkulą oraz ośrodkami podkorowymi jest wykorzystanie w arteterapii dominującej i niedominującej ręki, które bywa określane mianem twórczości bilateralnej. Zadowalające efekty pracy tą metodą osiągnięto w wyniku rozwiązywania problemów rodzicielskich, w problemach z traumą, poczuciem straty, czy fałszywymi przekonaniami poznawczymi[10].
Jednym z przykładów warsztatów, w których stosuję metodę twórczości bilateralnej jest ćwiczenie zatytułowane „Uważna świadomość”. W połączeniu z techniką Mindfulness pozwala ona dotrzeć i odkryć treści podświadome oraz sprzyja ich integracji ze świadomą i logiczną wiedzą klienta[11].
Podczas prowadzonych przeze mnie sesji grupowych każda z osób może realizować temat własny. Oprócz tego uczestnicy są stymulowani do szkicowania i tworzenia prac poza zajęciami na dowolny temat i w dowolnej formie wizualnej. Z tych własnych refleksji, obserwacji czy szkiców mogą prawie zawsze, poza nielicznymi warsztatami, realizować zamiast bieżącego któryś z własnych pomysłów w ramach tematu „Ze szkicownika mojej uważności”. Jest to wtedy najbardziej autentyczna autorska wypowiedź, będąca może najlepszym i najistotniejszym elementem terapii przez sztukę. Moim zdaniem, terapeuta powinien podążać za uczestnikiem zajęć zawsze o „pół kroku” w tyle.
„Szkicownik mojej uważności”- „Czuwajcie i nie lękajcie się”, collage, 50x70cm, Sławek C., 2012
„Szkicownik mojej uważności”- Andrzej D., 2012
W arteterapii i osobistym rozwoju niezwykle ważna jest radość tworzenia, bez oceniania i bez potrzeby posiadania specjalnych talentów czy umiejętności. Uczestnicy tworzą prace, które są wyrazem ich wewnętrznych przeżyć i mogą stać się punktem wyjścia do zrozumienia własnych problemów oraz pretekstem do reinterpretacji minionych doświadczeń. Nie muszą one posiadać szczególnych wartości estetycznych czy też nosić znamion wielkiej sztuki.
O wiele ważniejsze jest to, żeby wynikały z naturalnej potrzeby ekspresji i były możliwie autentyczną, autorską wypowiedzią wolną od wszelkiego typu naśladownictwa, które może prowadzić do zafałszowania obrazu siebie. Prace powstałe w czasie terapii są źródłem informacji na temat problemów i stanu psychofizycznego ich autora, jak i zapisem zachodzących w nim zmian. Integralną cechą całego procesu jest więc relacja terapeutyczna, jaka zachodzi między uczestnikiem zajęć, a jego dziełem.
Kreatywność wyzwolona poprzez działania wizualne może, za pomocą określonych technik, zostać przeniesiona na inne sfery aktywności życiowej. Oddziaływania arteterapeutyczne mogą zatem przekształcić się w stałą aktywność twórczą kontynuowaną także po zakończeniu leczenia. Daje to szansę na rozwijanie umiejętności komunikacyjnych i nawiązanie dialogu z otoczeniem.
Wzmacnia także poczucie własnej wartości i utrwala efekt warsztatów[12]. Twórcza aktywność może stymulować dalszy rozwój osobisty, który jest premiowany przez otoczenie. Choć wyniki ekspresji plastycznej mogą być różnie oceniane, to skończone dzieło, jak i sam proces jego powstawania − od pomysłu przez szkic do wersji ostatecznej − daje poczucie rozwoju i osiągnięcia celu.
Oprócz swojej najważniejszej, psychoterapeutycznej funkcji warsztaty z zakresu arteterapii i twórczego rozwoju mogą być także intuicyjnym poszukiwaniem odpowiedzi na pytania o naturę naszych wierzeń, poszukiwaniem indywidualnych skryptów życiowych, sensu życia, wartości zarówno materialnych, związanych z ciałem, jak i psychicznych czy duchowych. Dzięki praktykowaniu uważności i rozbudzaniu kreatywności dla uczestnika zajęć może to być nie tylko droga do poznania i zaakceptowania samego siebie, ale również do twórczego rozwoju oraz zmiany dotychczasowych schematów spostrzegania i reagowania na wszelkiego rodzaju bodźce.
Piśmiennictwo:
[1] Popek S. (2001). Człowiek jako jednostka twórcza. Lublin: Wydawnictwo UMCS, [w]: Konopczyński M. (2009). Metody twórczej resocjalizacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 266-267.
[2] Jaracz J. (2010). Neuropsychologiczne aspekty kreatywności. Kraków: „Psychiatria Polska”, 2010, nr 3, s. 91.
[3] Cierpiałkowska, L. (2005). Psychoterapia indywidualna i grupowa. [w]: Sęk H. (red.), Psychologia kliniczna, tom I (s. 269-297). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
[4] Darley, S., Heath, W. (2008). The Expressive Arts Activity Book. London: Jessica Kingsley Publishers.
[5] Szulc W. (1994). Kulturoterapia. Wykorzystanie sztuki i działalności kulturalno-oświatowej w lecznictwie. Poznań, s.26.
[6] Case, C., Dally, T. (2006). The Handbook of art therapy. New York: Routledge.
[7] Stańko, M. (2008). Odbiorcy, metody i efekty arteterapii- synteza badań. [w]: W. Karolak, B. Kaczorowska (red.). Arteterapia w medycynie i edukacji. Łódź: Wydawnictwo WSHE, s. 185- 194.
[8] Malchiodi C. (2003). Expressive Arts Therapy and Multimodal Approaches. [w]: Malchiodi C. (red.). Handbook of Art. Therapy. New York: The Guilford Press, s. 106-107.
[9] Hass-Cohen N. (2008). Partnering of art therapy and clinical neuroscience. [w]: Hass-Cohen N, Carr R. Art therapy and clinical neuroscience. London, Philadelphia: Jessica Kingsley Publishers, s. 21–43.
[10] McNamee C. (2005). Bilateral art: integrating arttherapy, family therapy, and neuroscience. Contemp. Fam. Ther. Int. J.; 27: 545–557. [w]: Stańko, M. (2009). Odbiorcy, metody i efekty arteterapii- synteza badań. „Psychoterapia” 2009, nr2 (149), s. 33–34.
[11] Bartel R. (2012). Iluzje wieloznaczne w arteterapii. [w]: Światy równoległe. Sztuka narzędziem terapii i komunikacji. Kraków: Wydawnictwo Wydziału Sztuki Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. (W opracowaniu).
[12] Bartel R. (2011). Rozwijanie kreatywności w sztuce i w życiu. [w]: W kierunku autentyczności. Twórcza ekspresja i artyści z kręgu art brut. Kraków: Wydawnictwo Wydziału Sztuki Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, s. 43.
Robert Bartel - Prof. nadzw. UAP, dr hab.
Wydział Rzeźby i Działań Przestrzennych, Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu,
Zajmuje się malarstwem, grafiką, rysunkiem, obiektem i aranżacjami przestrzennymi. W metaforyczny sposób dotyka uniwersalnych problemów związanych z człowiekiem, jego uczuciami, pragnieniami i poszukiwaniem spełnienia. W swoim dorobku ma dwadzieścia cztery wystawy indywidualne, w tym w Niemczech, Szwajcarii, Szwecji i Francji; trzydzieści osiem wystaw zbiorowych w tym w Niemczech, Belgii, Francji, Austrii, Hiszpanii, Słowacji i Australii. Prowadzi wykłady z Psychofizjologii widzenia, Struktur artefaktów i mechanizmów percepcji oraz ćwiczenia Działania i struktury wizualne. Zajmuje się również arteterapią - prowadzi Pracownię Terapii przez Sztukę przy Wojewódzkim Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Dziekanka w Gnieźnie. Zorganizował, był kuratorem lub brał udział w ponad pięćdziesięciu wystawach sztuki tworzonej przez osoby z zaburzeniami psychicznymi. Wygłaszał referaty i prowadził warsztaty na piętnastu ogólnopolskich i międzynarodowych konferencjach naukowych poświęconych arteterapii. W dorobku ma także dziewięć publikacji z tej dziedziny. Jest członkiem Stowarzyszenia Psychiatria i Sztuka w Krakowie i Polskiego Stowarzyszenia Terapii przez Sztukę w Lublinie.
dancistino