Historia ustroju i prawa polskiego
Po okresie rozbicia dzielnicowego ok. 1320 Małopolskę, Wielkopolskę i ziemię sieradzką.
K Wielki odzyskał Kujawy, ziemię łęczycką, Ruś Halicką, sojusz z Węgrami. W wyniku sojuszu i panowania obcej dynastii umacniają się stany (silniej niż wobec rodzimego władcy). Królestwo Polskie ukształtowało się w formie monarchii stanowej.
Monarchia stanowa – na czele król, stany miały przywileje stanowe, a więc szlachta i duchowieństwo. Mieszczanie nie mieli jednolitej reprezentacji więc przywileje były odrębne dla każdego z miast osobno.
Pojęcie korony Królestwa Polskiego – po rozbiciu dzielnicowym, określała prawa zwierzchnie wobec poszczególnych ziem niezależnie od osoby panującego – poza ziemiami pod bezpośrednim panowaniem króla.
(konstrukcja powstała w Anglii, zastosowano na Węgrzech skąd przyszła do Polski).
Koronę odrywano od osoby monarchy i wiązano z państwem jako całością. Korona Królestwa Polskiego stała się ucieleśnieniem praw niezależnych od osoby króla.
Dawało to wpływ rozszerzenia udziału szlachty we władzy i rozwój sejmów i sejmików.
Wiązało się to z zasadą niepodzielności i niepozbywalności terytorium państwowego. Także troska o likwidację rozdrobnienia i odzyskania utraconych ziem północnych i zachodnich.
Wykształciło się godło państwowe – biały orzeł na czerwonym polu.
Szlachta ograniczała wpływy miast, król musiał układać się ze szlachtą.
Czas monarchii stanowej to okres rozwoju przywilejów szlacheckich.
W XIV w przewaga możnowładców dzięki organizacji rodowej łączącej się pod wspólnym herbem i zawołaniem – dawało oparcie polityczne. W pospolitym ruszeniu tworzenie chorągwi rodowych. Z drugiej strony organizacja rodowa doprowadziła do objęcia przywilejami szlacheckimi ogółu rycerstwa. W rezultacie w Polsce nie uformował się jak w innych krajach osobny stan wyższej szlachty. Od poł XIV w o szlachectwie stanowiło posiadanie ziemi.
Nagana szlachecka – podawanie się za szlachcica, sankcją utrata połowy ziemi.
Nobilitacja – uszlachetnianie w drodze aktu prawnego przez panującego.
1385 – unia w Krewie
1413 – unia w Horodle – wspólne uzgodnienia o nowym panującym
1432 – w Grodnie – powołanie na tron Litwy Kiejstutowicza
1447-1492 – Wielkie Ks L było połączone z Królestwem Polskim unią personalną. Zerwanie po śm Kazimierza Jagiellończyka 1492 przez wybór Jana Olbrachta na tron Polski a brata Aleksandra na litewski.
1499 – doszło do porozumienia o wyborze panujących za obopólną radą i zgodą obu stron.
1500 – sukcesy Iwana III zbliżyły Litwę do Polski.
1501- unia mielnicka – jedno państwo i jeden król, bojarzy przywileje otrzymali, wspólny sejm i pomoc wojskowa. Nie wszedł w życie za Wł II Jagiellończyka króla Czech i Węgier oraz Zyg I Starego – układ niekorzystny ze względu na dziedziczność.
Podział administracyjny kraju:
Województwa (dawne dzielnice).
W każdym województwie po kilka kasztelanii, później zastępowanej przez powiaty XV w
- struktury władzy państwowej
Król był zwierzchnikiem całej administracji. Najwyższym sędziom. Naczelny dowódca. Kierował polityką zagr. Źródłem oddziaływania na możnowładztwo były domeny królewskie – królewszczyzny.
Rada królewska kierowała polityką państwa. Kanclerz, podkanclerz, marszałek dworu, podskarbi, dygnitarze ziemscy: wojewodowie, kasztelanowie, abp gnieźnieński, bpi. – polityka zagr, wojna, pokój.
Sejm i sejmiki. Zjazdy walne osobno dla Wlkp i Młp. Zjazd ogólnopolski nazywany sejmem wielkim lub walnym. Te same zagadnienia rozstrzygano na sejmach prowincjonalnych jak i na sejmie walnym.
Sejmiki składały się z rady panów i szlachty w danym województwie.
Urzędy i organy władzy centralnej
a) koronne
b) nadworne
- kanclerz – duża pieczęć
- podkanclerz – mniejsza pieczęć, te same kompetencje
- podskarbi królewski – mennica i skarb, przechowywał insygnia, archiwum
- podskarbi nadworny – rachmistrz państwa – prowadził rachunki
- marszałek dworu – zarząd dworem
Urzędy ziemskie:
Starostowie byli namiestnikami i realizowali politykę króla w prowincjach. Ramię królewskie. Zarząd prowincjami kraju z wyjątkiem Małopolski. Sądy kryminalne przestępstwa.
Wojewoda – na czele rady panów województwa, sądy nad Żydami
Kasztelan – traci uprawnienia na rzecz starosty
Podkomorzy – sędzia w sprawach granic ziemi.
Urzędy honorowe: stolnik, podstolnik, cześnik, podczaszy, łowczy, miecznik
- urzędy lokalne
Rzeczpospolita szlachecka różniła się od monarchii stanowej, że obok monarchy uczestniczył wyłącznie stan szlachecki, który podporządkował sobie inne stany. Dostęp do wyższych godności.
Charakterystyczne, że ewolucja monarchii stanowej nie doprowadziła, jak gdzie indziej do monarchii absolutnej, lecz do utrwalenia Rzeczypospolitej szlacheckiej.
Na Zach rozwój mieszczaństwa i gospodarki wczesnokapitalistycznej osłabiał arystokrację.
W Rzeczypospolitej erozja władzy króla. Brak sił oparcia władcy. Szlachta widziała w królu konkurenta nakładającego podatki.
Obok monarchy we władzy uczestniczyli magnaci i szlachta średnia.
W poł XVII w przewaga magnatów, którzy podporządkowali sobie szlachtę. Czasy Rzeczypospolitej szlacheckiej obejmują 3,5 wieku. Tylko ostatnie lata - kształtowała się monarchia konstytucyjna.
W czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej wyróżniamy 2 zasadnicze podokresy:
a) demokracji szlacheckiej
I etap: 2poł XV w i 1 poł XVI w – wzrost aktywności polit średniej szlachty, która dążyła do poszerzenia władzy kosztem magnaterii.
- Dążyli do umocnienia tylko własnej pozycji
- Eliminacja mieszczaństwa z życia polit
- Umocnienie poddaństwa chłopów
II etap – poł XVI do poł XVII w
– egzekucja dóbr, inkorporacja Prus Królewskich,
– unia z Litwą
- Wolność religijna za którą się opowiedział najwybitniejszy pisarz Odrodzenia Andrzej Frycz Modrzewski „O naprawie Rzeczypospolitej”
Wolność szlachecka doprowadziła do decentralizacji władzy.
Spory wewn pozwoliły odzyskać magnatom utraconą pozycję.
b) oligarchii magnackiej
Model ustrojowy w obu przypadkach nie ulega zmianom.
- klęska rokoszu Zebrzydowskiego osłabiła króla a wzmocniła magnaterię
- magnaci występowali jako obrońcy złotej wolności przed absolutyzmem króla
- utrzymywanie rzekomej równości szlacheckiej instrumentem władzy magnatów
- w obawie o niedopuszczenie do przywilejów innych stanów – chęć utrzymania monopolu władzy i dziedziczenia przywilejów rządy magnackie doprowadziły do decentralizacji władzy i dezorganizacji (nazywane wtórnym rozdrobnieniem feudalnym)
- prawo oporu i konfederacji przekształca się w rokosze, a jednomyślności w liberum veto i praktykę zrywania obrad.
Anarchia prowadziła do ograniczenia suwerenności Polski.
W dobie magnackiej rozwinęła się kontrreformacja i ideologia „złotej wolności” – jako system mentalności znalazły wyraz w sarmatyzmie.
W Anglii rewolucja burżuazyjna w poł XVII w a u sąsiadów absolutyzm – realizujący reformy unowocześniania aparatu władzy, systemu zarządzania i organizacji wojska. Rzeczpospolita XVII/XVIII w anachronizmem w E.
Decentralizacja i rozpad struktury władzy państwowej w epoce saskiej
Anarchia szlachecka
Próby reform państwowych u schyłku istnienia pierwszej Rzeczypospolitej.
W XVI w prawa szlachty wzmocnione – dom szlachcica od 1588 stał się azylem, w którym mógł się schronić nawet banita, aczkolwiek właściciel ponosił konsekwencje w razie jego niewydania.
Szlachcic osiadły był jedynym pełnoprawnym obywatelem Rzeczypospolitej. Szlachta mogła:
- wybierać króla
- uchwalać prawa i podatki
- mogła wypowiedzieć posłuszeństwo królowi
- utożsamiała siebie z narodem, z którego wyłączała inne stany
Ograniczenie praw mieszczan i miast.
- 1496 konstytucja zabraniała nabywania i posiadania dóbr ziemskich
- 1543 – nakazano dobra sprzedać
- mieszczanie nie mogli piastować urzędów państwowych i wyższych stanowisk duchownych.
- 1565 konstytucja zabraniająca wywożenia towarów krajowych przez kupców polskich, także towary zagraniczne mogli przywozić tylko kupcy zagraniczni – eliminacja pośredników – cios w miasta.
- 1633 – szlachcic zajmujący się kupiectwem traci szlachectwo
- 1633 – miasta tracą reprezentację w sejmie.
- Ustawy przeciw zbytkowi
Władza królewska – kompetencje:
- król uważany w Rzeczypospolitej za suwerena od 2 poł XV w władza króla wzrasta: Kaz Jag., Jan Olbr. – symbolem korona z jabłkiem i krzyżykiem u góry, sporządzona na wzór korony ces.
- 1572 – król ograniczony przez pakta konwenta (umowa między królem a szlachtą, zobowiązania, zmieniały się z osobą elekta: wytyczne polityki zagr, spraw wojska, finanse) i artykuły henrykowskie (zasady ustrojowe państwa – fundamentalne: zrzekał się tytułu dziedzica, wojny i pokoju nie załatwiać bez opinii senatu, pospolitego ruszenia nie zwoływać bez zgody sejmu, u boku stała rada z senatorów, co 2 lata zwoływać sejm)
- 1606-1609 – rokosz sandomierski hasło – absolutum dominium – szlachta ważniejsza od głowy króla.
- Możliwość wypowiedzenia posłuszeństwa królowi po 3 krotnym napomnieniu: przez prymasa lub senatora, sejmik i sejm – można było złożyć go siłą z tronu.
- Władza ustawodawcza wraz z sejmem – samodzielność wobec miast królewskich, Żydów, chłopów z królewszczyzn
- Zwierzchnictwo nad krajami lennymi
- Prawo mianowania urzędników – mógł karać tylko grzywną – nie mógł usunąć z urzędu
- Naczelny wódz – w praktyce ograniczany przez hetmanów
- Kierował polityką zagraniczną
- Najważniejsze – prawo nominacji na senatorów
- Podstawą gospodarczą monarchy królewszczyzny 1/6 państwa oraz żupy solne
W czasie bezkrólewia władzę przejmowała konfederacja kapturowa szlachty zwana w skrócie kapturem. Na czele prymas jako interrex
Rzeczypospolita szlachecka w czasie gdy w Europie dominowały monarchie absolutne:
- obierany król
- dominacja szlachty z magnaterią na czele
Naród szlachecki – polityczny
1454 - Przywilej nieszawski stworzył podstawy rozwoju demokracji szlacheckiej. Kazimierz Jagiellończyk: w czasie pospolitego ruszenia, oddzielnie dla ziem:
- każdorazowa zgoda szlachty na pospolite ruszenie
- zgoda na nowe podatki
Ograniczały władze królewską i senat – radę królewską. Przyczyniły się do rozwoju demokracji szlacheckiej.
- brać – równość całej szlachty
- 1505 – Nihil novi – dysponowała siłą mogącą przeciwstawić się magnatom i królowi
- 1569 - unia lubelska z Litwą – integracja (szlachta litewska i ruska – wspólne cele) – stworzyło podstawy do powstania narodu szlacheckiego niezależnie od pochodzenia
- wolność wyznania tolerancja religijna
- pełnia władzy nad chłopami
XVI w – złoty wiek – sprawne funkcjonowanie sejmu i sejmików (cechą był konserwatyzm i kompromis)
Hamulce rozwoju:
- rozwój produkcji przetwórczej w miastach – niewykształcenie manufaktur
- oparcie całego handlu zagranicznego na wywozie zboża
- wzrost pozycji magnatów w oparciu o latyfundia – wtórne rozbicie dzielnicowe
- rozległość terenu
- osłabienie mieszczaństwa
- kontrreformacja
- sarmatyzm – konserwatywne podejście (przekonanie o doskonałości ustroju szlacheckiego) – brak zmian ustrojowych, źrenica „złotej wolności” szlacheckiej; decentralizacja władzy, zrywanie obrad, w obliczu gdzie w całej Europie absolutyzm; wszelkie próby reform kończyły się niepowodzeniem.
Pacta conventa, w dawnej Polsce umowa zawierana pomiędzy królem elektem i wyborcami. Zobowiązywała króla do wykonania postulatów uchwalonych na sejmie konwokacyjnym. Postulaty dotyczyły spraw z zakresu polityki zagranicznej, obronności, nakładania podatków, finansowania oświaty, sprowadzania cudzoziemców do kraju i przekazywania im urzędów itp.
Pacta conventa oraz artykuły henrykowskie opracowane zostały po raz pierwszy przez sejm w 1573 i zaprzysiężone przez Henryka III Walezego. Od wyboru na tron Zygmunta III Wazy (1587) artykuły henrykowskie i pacta conventa zespoliły się w jedną całość. Każdy król elekt zobowiązany był zaprzysiąc pacta conventa jako warunek objęcia tronu.
Pacta conventa osłabiały stanowisko króla w państwie, ich głównym celem była jednakże ochrona Rzeczypospolitej przed wykorzystywaniem jej sił w interesach dynastycznych wybieralnych monarchów. W 1768 pacta conventa weszły w skład uchwalonych przez sejm praw kardynalnych.
Artykuły henrykowskie, najważniejsze zasady ustrojowe Rzeczypospolitej, spisane w formie 21 artykułów przez szlachtę zebraną, podczas bezkrólewia 1573, w Kamieniu pod Warszawą. W odróżnieniu od pacta conventa, zawierających osobiste zobowiązania elekta, artykuły henrykowskie stanowiły rodzaj stałej ustawy zasadniczej zaprzysięganej przez wszystkich nowo wstępujących na tron polski monarchów, począwszy od Henryka III Walezego. Zawierały m.in. zasadę powoływania królów wyłącznie w drodze wolnej elekcji oraz zobowiązania króla do: zwoływania sejmu co dwa lata na 6 tygodni, nienakładania nowych ceł i podatków ani niezwoływania pospolitego ruszenia bez zgody sejmu, niepodejmowania decyzji dotyczących wojny i pokoju bez zgody senatu.
Przy boku króla utworzono ponadto specjalną radę, składającą się z 16 senatorów, tzw. rezydentów, powoływanych na sejmie co dwa lata. Mieli oni, zmieniając się co pół roku, w składzie 4 osób przebywać przy królu, stanowiąc organ zarówno doradczy, jak i kontrolny. Artykuły henrykowskie potwierdzały ponadto dawny zakaz nieodpłatnego wyprowadzania pospolitego ruszenia za granicę oraz obowiązek utrzymywania wojska kwarcianego przez króla. Wprowadzono do nich również postanowienia konfederacji warszawskiej 1573, dotyczące tolerancji religijnej. W razie nieprzestrzegania przez monarchę praw i przywilejów szlacheckich artkuły henrykowskie dawały szlachcie prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi (rokosz), utrzymywały również wszystkie dotychczasowe urzędy.
Kardynalne prawa, podstawowe zasady ustrojowe Polski XVII i XVIII w. Do praw kardynalnych należały: wolna elekcja, liberum veto, prawo do wypowiadania posłuszeństwa królowi, szlacheckie przywileje wyłączności sprawowania urzędów, posiadania ziemi i władzy nad chłopami.
Nihil novi, konstytucja uchwalona na sejmie radomskim w 1505. Wydana za panowania Aleksandra Jagiellończyka (1501-1506). Zakazywała królowi wydawania ustaw bez zgody senatu i izby poselskiej. Szlachecka izba poselska zyskała szeroką władzę, co dawało szlachcie przewagę w państwie. Datę 1505 wielu historyków uważa za początek nowożytnego państwa polskiego.
Liberum veto (z łac dosłownie - "wolne «nie pozwalam»"), prawo zezwalające jednemu posłowi na zerwanie sejmu i unieważnienie także wszystkich wcześniejszych jego uchwał. Funkcjonowało w ...
agnieszkaj91