{130}{180}Dwa tysišce lat temu {189}{334}tajemniczy i mało znany lud|władał ziemiami północnego Peru {417}{487}Budowali piramidy na pustyni, {500}{601}o rozmiarach podobnych do piramid w Egipcie. {619}{697}Nazywali się Moche. {730}{809}Moche byli Grekami kultury andyjskiej, {811}{886}tworzyli silne społeczeństwo. {949}{1030}Zbudowali kulturę o niesłychanym bogactwie {1066}{1120}i niebywałej gwałtownoci. {1142}{1221}Ten lud miał obsesję na punkcie płynšcej krwi, {1223}{1331}widzimy to na ladach koci|i na ozdobnych malowidłach. {1358}{1450}A potem Moche nagle zniknęli. {1565}{1622}Dzisiaj spróbujemy opowiedzieć historię {1624}{1785}wzrostu i upadku jednej z najwspanialszych|cywilizacji starożytnego wiata. {1801}{1865}To wielka opowieć osišgnięć człowieka, {1880}{1920}naturalnych katastrof {1950}{2006}i ludzkiego powięcenia. {2912}{2971}Północne wybrzeże Peru, {2974}{3013}całkowicie pustynny obszar {3015}{3129}wcinięty między szczyty Andów i Ocean Spokojny. {3350}{3437}Jeden z najbardziej suchych regionów wiata. {3439}{3534}Geolodzy nazywajš go pustyniš absolutnš. {3600}{3723}Jest to rodowisko tak skrajnie nieprzyjazne,|że wystrzegajš się go wszelkie organizmy. {3865}{3950}Ale sš tutaj znaki wskazujšce że dwa tysišce lat temu {3953}{4025}stało się tu co szczególnego. {4185}{4317}przemierzajšc pustynię masz wrażenie|że to dziwnie wyglšdajšce wzniesienia. {4445}{4565}Niektóre sš tak bardzo zerodowane|że wyglšdajš niemal jak naturalne wzgórza. {4671}{4853}Ale gdy podejdzie się bliżej widać,|że zbudowano je z milionów glinianych cegieł. {4962}{5023}Nazywajš je huacas, {5025}{5115}Co w języku żyjšcych tu indian oznacza więty znak. {5239}{5390}Niektóre z nich to najstarsze i największe budowle|zbudowane przez człowieka w Ameryce Łacińskiej. {5581}{5664}A gdy naukowcy zbadali ten obszar stwierdzili {5667}{5837}że majš do czynienia z jednš z najwspanialszych cywilizacji starożytnego wiata. {5851}{5907}To olbrzymi kompleks archeologiczny {5909}{5984}na który składajš się grupy budynków o różnym przeznaczeniu. {5986}{6055}Ale najbardziej charakterystyczne sš te, które nazywamy huacas. {6135}{6242}Tutaj przed nami|znajduje się budowla nazywana Huaca Słońca. {6244}{6378}To z pewnociš największa a prawdopodobnie najważniejsza|munumentalna budowla w Południowej Ameryce. {6443}{6486}A na przeciw {6488}{6536}jakby twarzš w twarz wielkiej góry {6538}{6657}znajduje się mniejsza huaca |nazywana Huaca Księżyca. {6952}{7011}Więc to o czym opowiadamy to zespół budowli {7013}{7121}które były prawdopodobnie jednym z najważniejszych miast w Południowej Ameryce. {7205}{7331}Te wielkie miasta musiały być domem tysięcy mieszkańców. {7366}{7458}Dzisiaj tę cywilizację nazywamy ludem Moche. {7842}{7937}Mozolne odkrywanie tajemnic tych budowli|pozwala archeologom {7939}{7998}zrekonstruować jak wyglšdali {8009}{8068}i jak funkcjonowało ich społeczeństwo. {8111}{8226}Te wielkie piramidy|zbudowano jako serię platform. {8261}{8316}Nad nimi góruje Huaca Słońca {8318}{8435}wydaje się, że jest zrobiona|z wielu pięter na różnych poziomach. {8452}{8514}W rodku jest najwyższa platforma {8516}{8640}na której znajdowało się kilka budynków|z cianami i dachami. {8843}{8935}To mógł być kompleks pałacowy {8938}{9024}gdzie żyli władcy tej cywilizacji. {9135}{9209}Więc prawdopodobnie znajdowało się tu wiele przestronnych pomieszczeń, {9211}{9279}korytarzy, magazynów i kuchni, {9281}{9341}wiele sypialni i innych pomieszczeń {9343}{9407}w których żyli władcy i ich rodziny. {9564}{9662}Przypuszczamy też, że dolne poziomy|były być może dostępne wszystkim, {9664}{9790}na tych poziomach odbywały się ceremonie|w których mógł brać udział każdy członek społecznoci. {9864}{9937}Niektóre z piramid były bardzo bogato odzdobione. {9940}{10020}Być może były to centra religijne. {10064}{10143}A może również miejsca pochówku. {10266}{10376}Z pewnociš były to siedziby|bogatego i potężnego ludu. {10591}{10672}Gdy archeolodzy lepiej spenetrowali piramidy, {10675}{10758}stwierdzili że Moche byli nie tylko wielkimi budowniczymi {10761}{10825}ale również wspaniałymi rzemielnikami. {11060}{11102}W miejscach takich jak to {11104}{11244}Odkryto jedne z najwspanialszych artefaktów|w historii archeologii. {11479}{11533}Odkryte niedawno groby królewskie {11535}{11610}i miejsca kultów dedykowane bogom Moche {11612}{11693}sugerujš, że ten lud osišgnšł poziom kultury {11695}{11740}równie zaawansowany jak starożytni Grecy {11742}{11870}i zbliżony do kultur Egiptu, Mezopotamii czy rodkowego Wschodu. {12007}{12133}Oni również odkryli tajemnice metalurgii i jubilerstwa. {12198}{12296}Moche byli pionierami technik metalurgicznych takich jak polerowanie {12298}{12354}i prosty rodzaj lutowania. {12433}{12546}To pozwoliło im stworzyć niezwykłe przedmioty. {12649}{12696}To na przykład jest kolczyk do ucha, {12698}{12778}to jeden z przykładów kunsztu ich jubilerów {12780}{12851}który nosili na sobie władcy Moche. {12853}{12882}Zrobiony jest ze złota. {12888}{12956}w którym zamontowano turkusy, {12958}{13034}całoć składa się z setek częci. {13048}{13113}Na rodku widzimy czyj portret. {13115}{13173}W jednej ręce trzyma dużš maczugę. {13175}{13302}Ten rodzaj broni Moche najczęciej wykorzystywali w bitwach. {13314}{13358}jest także tarcza {13360}{13447}i ozdoba nosa, która jest ruchoma. {13593}{13760}To co tu widzimy jest jednym z najbardziej niezwykłych|osišgnięć starożytnych złotników całego wiata. {13811}{13946}To było społeczeństwo z wieloma cechami|charakteryzujšcymi wielkie cywilizacje. {13994}{14111}Moche budowali wielkie miasta|z monumentalnymi budowlami. {14113}{14202}Wykształcili potężnš politycznš i religijnš elitę, {14209}{14268}wspierali rozwój artystów {14270}{14383}zdolnš do produkcji wspaniałych dzieł jubilerstwa i garncarstwa. {14582}{14727}I nagle koło roku 650 nastšpiło tajemnicze wydarzenie. {14747}{14846}Archeologowie odnajdujš lady,| że miasta Moche zostały nagle porzucone {14848}{14994}a cała wspaniała cywilizacja jakby znikła w piaskach pustyni. {15090}{15217}Wzrost i upadek Moche stawia dramatyczne pytania. {15245}{15376}Jak udało im się stworzyć tak wspaniałš cywilizację na pustyni? {15391}{15437}Skšd pochodził lud Moche? {15439}{15559}I szczególnie fascynujšce,|co się z nimi stało? {15862}{15919}Badajšc te problemy naukowcy stwierdzajš {15921}{16033}że niemal wszystkie fakty dotyczšce Moche nadal sš pokryte tajemnicš. {16099}{16143}Nie używali pisma {16145}{16255}a w tradycjach lokalnych|zachowało się niewiele wiedzy o ludzie Moche. {16412}{16562}Gdy archeolodzy zbadali obszary wokół pustyni. {16684}{16792}Odnaleli inne lady działalnoci Moche, {16794}{16888}rozbudowany system kanałów irygacyjnych. {16960}{17061}Akwedukty z wypalanej gliny przenoszšce wodę o dziesištki kilometrów, {17068}{17127}Wiele z nich używa się do dzisiaj. {17219}{17298}W ten sposób Moche pokonywali pustynię, {17302}{17358}doprowadzali wodę do swoich miast, {17360}{17436}i uprawiali roliny dostarczajšce pożywienia. {17537}{17575}Ale cišgle nie wiemy {17577}{17689}jak naprawdę funkcjonowało społeczeństwo Moche. {17895}{18009}Jednakże jest jedno ważne ródło informacji, {18048}{18250}Moche zostawili po sobie dużo wspaniale zdobionych naczyń. {18398}{18517}Wiele z nich wydaje się przedstawiać|sceny z życia codziennego. {18535}{18624}Ale niektóre sš zdecydowanie nietypowe. {18721}{18821}Wydajš się przedstawiać religijny rytuał, {18824}{18871}walki. {18999}{19040}Wojna, którš prowadzili, {19042}{19079}ceremoniał walki {19081}{19122}miał znaczenie religijne. {19124}{19214}Kończył się gdy jeden z walczšcych stršcał {19216}{19303}hełm swemu przeciwnikowi. {19436}{19534}Gdy to zrobił przeciwnik stawał się więniem. {19760}{19887}Wydaje się, że ta scena przedstawia|ofiarę składanš z więnia, {19921}{19971}jego gardło jest rozcięte, {20016}{20098}a krew spływa do czary. {20128}{20213}Gdy przecięto gardło więnia|wprowadzali do niego rurkę {20215}{20364}i poszerzali ranę|by krew mogła swobodnie wypływać do czary. {20366}{20455}Prawdopodobnie chodziło o to by mierć była powolna {20457}{20555}a krew otrzymywało najważniejsze bóstwo. {20618}{20711}To niezwykła scena ofiary z ludzi. {20764}{20843}Ale scena zmylona czy prawdziwa? {20891}{21000}Przez wiele lat naukowcy sšdzili|że ta scena jest tak groteskowa {21002}{21076}że musi być częciš jakiej mitologii. {21121}{21171}Ale w połowie lat 1990 {21173}{21313}odkryli co, co spowodowało|nowe spojrzenie na te niezwykłe rysunki. {21512}{21744}W roku 1995 Kanadyjski archeolog Steve Bourget |rozpoczšł nowe badanie na Huaca Księżyca. {21785}{21882}Wykopalimy kilka rowów w ziemi, {21884}{21951}i znalelimy szereg ludzkich koci. {22195}{22342}Od razu było widać|że nie było to miejsce normalnego pochówku. {22387}{22456}Bourget i jego zespół kopali dalej. {22465}{22554}Za pierwszymi koćmi pojawiło się mnóstwo kolejnych. {22579}{22665}kopalimy na obszarze około 10 na 15 metrów {22667}{22758}i znalelimy olbrzymiš iloć kompletnych szkieletów|rozrzuconych po tym terenie. {22760}{22880}I wtedy uwiadomilimy sobie, że znalelimy|co absolutnie wyjštkowego. {22966}{23091}Nic takiego nie znaleziono wczeniej w miecie Moche. {23149}{23297}Bourget zrozumiał, że potrzebuje analizy specjalisty|by zrozumieć sens odkrycia. {23580}{23685}Tym specjalistš został antropolog John Verano, {23687}{23758}który specjalizuje się w analizach szkieletów. {23796}{23847}Verano cišgle pamięta tę chwilę. {23884}{23955}Spotkałem się z Stevem Bourget na ulicy, a on powiedział, {23957}{24054}'John mam co co spowoduje że rzucisz wszystko czym się teraz zajmujesz' {24056}{24109}A gdy zapytałem "A co to takiego ?" {24111}{24224}powiedział "Więcej szkieletów niż możesz ...
terranova