Jeanette Winterson NIE TYLKO POMARA�CZE.. Prze�o�y� Waldemar �y� Tytu� orygina�u Oranges Are Not the Only Fruit Copyright 1985 by Jeanette Winterson Copyright for the Polish edition by REBIS Publishing House Ltd., Pozna� 1997 PHILIPPIE BREWSTER, OD KT�REJ WSZYSTKO WZIʣO POCZ�TEK �Kiedy u�ywa si� grubych sk�rek, nale�y dok�adnie zszumowa� mas�; w przeciwnym razie wytworzy si� piana, kt�ra popsuje ko�cowy efekt". Z Jak si� robi d�em pomara�czowy pani Beeton �Nie tylko pomara�cze..." Neli Gwynn* WST�P Nie tylko pomara�cze... powstawa�y zim� 1983 i wiosn� 1984 roku. Mia�am w�wczas 24 lata. Dzieli�am w tym czasie dwa pokoje i niewielk� wann� z aktork� Vicky Licorish. I ona, i ja by�y�my bez grosza, nie by�o nas sta� na luksus prania osobno bia�ych rzeczy i bardzo cieszy�a nas moda na kolorowe majtki - dzi�ki niej owe cz�ci garderoby, jak naj�ci�lej zwi�zane z nasz� samoocen�, mog�y nie by� szare. Bylejako�� to dla pisarza �mier�. Brud, ch��d i g��d, niewygody, bolesne do�wiadczenia i dramaty nie licz� si� zupe�nie. Wielokrotnie ich wszystkich do�wiadczy�am, a one mnie jedynie zahartowa�y, lecz bylejako��, to lepkie wi�zienie miernoty, ten stopniowy rozk�ad pi�kna i �wiat�a, te kompromisy i stabilizacja, wszystko to uniemo�liwia rzeteln� prac�. Keats, gdy dr�czy�o go przygn�bienie, zak�ada� �wie�� koszul�. Radclyffe Hall**, gdy by�a w depresji, zamawia�a na Jermyn Street*** nowe kom- * Neli Gwynn (1650-1687) - aktorka angielska ceniona za umiej�tno�ci recytatorskie. Kochanka kr�la Karola II, z kt�rym mia�a dw�ch syn�w. Zaczyna�a od sprzeda�y pomara�czy w teatrze Drury Lane, st�d cz�sto przedstawiana jest z koszem pomara�czy na r�ku (wszystkie przypisy od t�umacza). ** Radclyffe Hall - w�a�c. Marguerite Radclyffe-Hall (1880-1943), pisarka brytyjska. Jej opublikowana w 1928 r. powie�� pt. The Weil ofLoneliness wywo�a�a wielki skandal obyczajowy, otwarcie traktuj�c temat mi�o�ci lesbij-skiej. Powie�� zosta�a zakazana w Wielkiej Brytanii nie ze wzgl�du na swoj� tematyk�, a ze wzgl�du na brak jednoznacznego pot�pienia g��wnych bohaterek. *** Jermyn Street - ulica w dzielnicy St James, przy kt�rej usytuowane s� eleganckie sklepy, wytworne restauracje, salony sztuki itp. 7 piety jedwabnej bielizny. Byron, jak wiadomo, jedynie rzeczy najdelikatniejszej, najczystszej i najbielszej zezwala� na kontakt ze sw� heroiczn� sk�r�, a jestem wielk� wielbicielk� Byrona. To w owych czasach bez pieni�dzy, pracy i perspektyw, za to pe�nych bylejako�ci niepowstrzymanie podpe�zaj�-cej z ni�szych pi�ter naszej kamienicy czynszowej, nabra�am przekonania, i� musi istnie� jaki� �rodek, jaki� talizman, fetysz nawet, kt�ry wprowadzi �ad tam, gdzie go pozornie nie ma; jak codzienne przebieranie si� do kolacji w �rodku d�ungli czy pucowanie but�w na b�ysk przez �o�nierzy, kt�rzy mieli brn�� przez wody oblewaj�ce Gallipoli. By dokona� czego� wielkiego i dokona� tego w wielkim stylu, trzeba przestrzega� takich zasad, bardzo osobistych, nierzadko osobliwych, a cz�sto ocieraj�cych si� o granic� �mieszno�ci, gdy� odp�dzaj� one ow� bylejako�� duszy, kt�ra usi�uje wm�wi� nam, �e wszystko jest ma�e i obskurne i �e tak naprawd� nic nie jest warte wysi�ku. Napisa�am Me tylko pomara�cze... na wartej dwadzie�cia pi�� funt�w biurowej maszynie marki Goliath, u�ywaj�c przy tym hurtowych wr�cz ilo�ci korektora. Korzysta�am w�wczas -nadal zreszt� tak robi� � z papieru z makulatury: w�wczas, poniewa� nikt o nim nie s�ysza� i by� tani, dzisiaj, gdy� jest to uznawane za stosowne, cho� tajemniczym zbiegiem okoliczno�ci cnoty tego papieru uczyni�y go dro�szym od jego drze-wo�ernego brata. Gdybym by�a wydawc�, wprowadzi�abym wym�g nadsy�ania manuskrypt�w na papierze z makulatury. Dlaczego natura mia�aby p�aci� za sztuk�? �Dlaczego sztuka, a nie natura?" - to pytanie zadawa�am sobie w trakcie tworzenia tej ksi��ki najcz�ciej. By�am w Londynie nieszcz�liwa, nie chcia�am sko�czy� w reklamie czy bankowo�ci, jak wi�kszo�� moich r�wie�nik�w z Oksfordu, nie mog�am zmusi� si� do utrzymania �adnej posady, kt�ra oznacza�a prac� w okre�lonych godzinach. I by�am w�wczas, i jestem dzisiaj najszcz�liwsza, wykonuj�c jakie� beznadziejnie proste zaj�cia poza domem. Nie wiod�o mi si� w Londynie, a nikt nie mieszka w nim dla zdrowia. My�la�am o wyprowadzce, a potem zacz�am pisa� Nie tylko pomara�cze... Nie by� to przypadek, eksperyment ani kaprys - by� to poryw huraganu. Ksi��ka powstawa�a w takim tempie i z tak� niezachwian� pewno�ci�, jak gdyby dawno ju� by�a napisana. Ja- 8 kim cudem tak mnie to op�ta�o? Zrozumia�am, �e nie za�o�� gospodarstwa. Ani struktur�, ani stylem, ani tre�ci� Nie tylko pomara�cze.. � nie przypomina�y �adnej innej powie�ci. Nie przejmowa�am si� tym, podobnie jak nie przejmowa�a si� Philippa Brew-ster, m�j wydawca z powsta�ego w�wczas wydawnictwa Pandora Press. Przej�li si� jednak jej szefowie, kt�rzy nie widzieli dla mojej ksi��ki miejsca na rynku i nie byli skorzy do ryzykowania wydania w twardej oprawie. Tak wi�c, zosta�a wydana w mi�kkiej oprawie; pomijaj�c bardzo banalne recenzje wi�kszo�ci krytyk�w � przesz�a zupe�nie bez echa i zacz�a sprzedawa� si� w zastraszaj�cym tempie. Niewielkie ksi�garnie i poczta pantoflowa sta�y si� fundamentami mojej kariery; o ile wielki biznes nie jest w stanie wyrz�dzi� krzywdy plotce, o tyle uda�o mu si� zniszczy� rynek niewielkich ksi�garni. Dla nowych utwor�w jest to katastrofa. Sprzeda� ksi��ek w supermarketach to kwestia obrotu, nie kultury. Wielkie sieci chc� wielkich zysk�w i nie s� zainteresowane nieznanymi nazwiskami ani nawet nie wiedz� o ich istnieniu. Pe�nemu entuzjazmu wydawcy niezmiernie trudno jest wylansowa� nowego pisarza, gdy� jest to uzale�nione od poparcia ksi�garzy, a ksi��ka sprzedaj�ca si� w ma�ym nak�adzie rzadko ma szans� takie poparcie zdoby�. Jedynym sposobem obej�cia tego problemu przez wydawc� jest wpakowanie masy pieni�dzy w promocj� tytu�u. W wypadku nowej literatury, zw�aszcza prawdziwie nowatorskiej, a nie staroci w nowym opakowaniu, metoda ta r�wna si� ekonomicznemu samob�jstwu. Wydawca traci pieni�dze, pisarz popada w przygn�bienie, a sieci ksi�garni, przekonane o w�asnej s�uszno�ci, prychaj� z czysto handlowym zadufaniem �a co, nie m�wili�my?" Kiedy Me tylko pomara�cze... zdoby�y Nagrod� Whitbreada za najlepszy debiut 1985 roku, W H Smith z�o�y�o zam�wienie. Me tylko pomara�cze... s� powie�ci� eksperymentaln�: s� antylinearne. Pod p�aszczykiem prostoty kryje si� z�o�ona struktura narracyjna, rozleg�y zas�b s�ownictwa i zwodniczo prosta sk�adnia. Oznacza to, �e mo�na j� czyta� spiralnie. Jako krzywa, spirala jest p�ynna i dopuszcza niesko�czon� mo�liwo�� ruchu. Czy jest to jednak ruch do przodu, czy wstecz? Czy jest to ruch w g�r�, czy w g��b? Narysuj par�na- 9 �cie spiral, tak by ka�da z nich zachodzi�a na wszystkie inne, a wtedy wszystko stanie si� proste. Spiralna narracja bardzo mi odpowiada; korzysta�am z niej i stale j� dopracowywa�am w Nami�tno�ci i P�ci wi�ni. Szczerze m�wi�c, nie widz� potrzeby czytania linijka po linijce. Ani w ten spos�b nie my�limy, ani nie �yjemy. Nasze procesy umys�owe przypominaj� raczej labirynt ni� autostrad�, ka�dy zakr�t ko�czy si� kolejnym zakr�tem, nic nie jest symetryczne, nic nie jest oczywiste. Nie jest to jednak chaos. To wyrafinowane r�wnanie matematyczne, tym trudniejsze do rozwi�zania, �e X i Y w r�nych dniach przybieraj� r�ne warto�ci. Nie tylko pomara�cze... to niebezpieczna powie��. Obna�a ona �wi�to�� �ycia rodzinnego jako gr� pozor�w; ilustruje przyk�adem, �e to, co Ko�ci� nazywa mi�o�ci�, jest w gruncie rzeczy psychoz�; �mie ona r�wnie� sugerowa�, �e niedogodno�ci, jakich w �yciu do�wiadczaj� homoseksuali�ci, nie s� wynikiem ich perwersji, lecz perwersji innych ludzi. Co gorsza, robi to z tak� dawk� humoru i lekko�ci�, i� nawet ci nastawieni nieprzychylnie odkrywaj�, �e nie spos�b si� z ni� nie zgodzi�. Na tym zawsze polega�o do�wiadczenie powie�ci; okaza�o si�, �e podobnie rzecz ma si� z telewizj�. Po ka�dym odcinku Me tylko pomara�czy... BBC odbiera�a znacznie wi�cej telefon�w ni� po jakimkolwiek innym serialu. Wywo�a�y one o�ywion� dyskusj� i mam wra�enie, �e ludzie znale�li w nich inny punkt widzenia na �ycie. Rzecz jasna, cz�ci z nich bardzo to by�o nie w smak, nie mam jednak w�tpliwo�ci, �e podw�jne - ksi��kowe i ekranowe - wcielenie Me tylko pomara�czy... znacznie wi�cej barier obali�o ni� wznios�o. Me tylko pomara�cze... s� bardzo krzepi�c� powie�ci�. Jej bohaterka �yje na obrze�ach �ycia. Jest biedna, wywodzi si� z klasy robotniczej, musi jednak zmaga� si� z wielkimi problemami przekraczaj�cymi granice klas, kultur i ras. Ka�dy w kt�rym� momencie �ycia musi dokona� wyboru, czy chce pozosta� w zastanym �wiecie, kt�ry mo�e by� bezpieczny, ale narzuca pewne ograniczenia, czy te� prze� do przodu, cz�sto przekraczaj�c granice zdrowego rozs�dku, ku w�asnemu miejscu, nieznanemu i niezbadanemu. W Me tylko pomara�cze... pogo� ta przyjmuje posta� poszukiwania w�asnej seksualno�ci i indywidualno�ci. Na pierwszy rzut oka wygl�da to na 10 przypadek jednostkowy: religijny dom i m�oda dziewczyna, kt�rej �wiat przewraca si� do g�ry nogami, poniewa� zakochuje si� ona w innej m�odej dziewczynie. W rzeczywisto�ci jednak Me tylko pomara�cze... s� o uczuciach i konieczno-�ciach wyboru, jakich nikt z nas nie jest w stanie unikn��. Pierwsza mi�o��, poczucie straty, �al, w�ciek�o��, a przede wszystkim odwaga, to motory nap�dzaj�ce narracj� przez ograniczenia narzucone fabu��. Beletrystyka potrzebuje konkret�w, kotwic, po to, by m�c je przekracza�. Potrzebuje te� wywa�onych - poznawalnych i dotykalnych - bohater�w, po to, by m�c przez nich przenikn�� prosto ku otwartej, uniwersalnej przestrzeni. Paradoks �w sprawia, �e ksi��ka zar�wno daje si� �atwo czyta�, jak i nabiera ponadczasowego wymiaru; z trudnego do zniesienia napi�cia rodzi si� harmonia. Me tylko pomara�cze... s� krzepi�ce nie dlatego, i� podsuwaj� �atwe odpowiedzi, lecz dlatego, i� mierz� si� z trudnymi problemami. Kiedy cz�owiek nauczy ...
Jasmalka