Jan Alojzy Matejko
(ur. w czerwcu[1] 1838 w Krakowie, zm. 1 listopada 1893 w Krakowie) – malarz polski, twórca obrazów historycznych i batalistycznych, historiozof.
W latach 1852-1858 studiował u Władysława Łuszczkiewicza i Wojciecha Stattlera w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie, której później był dyrektorem (od 1873). Jego uczniami byli m.in. Maurycy Gottlieb, Jacek Malczewski, Józef Mehoffer i Stanisław Wyspiański.
Ojciec malarza, Franciszek Matieyka (Matejko), był Czechem, urodzonym w Roudnicach koło Hradca Králové jako syn chłopski. Przybył do Galicji w charakterze guwernera i nauczyciel muzyki. Początkowo pracował u rodziny Wodzickich w Kościelnikach (dziś część Nowej Huty), a następnie przeniósł się do Krakowa, gdzie poślubił Joannę Karolinę Rossberg (1802-1845), wywodzącą się z polsko-niemieckiej rodziny zamożnych rymarzy. Franciszek był katolikiem, Joanna - protestantką. Matejkowie zamieszkali przy ulicy Floriańskiej w Krakowie.
Jan był dziewiątym dzieckiem, z jedenastu, jakie mieli państwo Matejkowie (był wśród nich dziewięciu chłopców i dwie dziewczynki). Gdy Jan miał siedem lat, zmarła jego matka; dziećmi zajęła się jej siostra. Śmierć matki niewątpliwie wywarła wpływ na osobowość przyszłego malarza. Jego dzieciństwo obfitowało w lęki i przykrości[2], nie zaznawał także raczej przesadnie starannej opieki (jego złamany nos nie zwrócił niczyjej opieki i zrósł się krzywo)[3]. Ojciec nie okazywał dzieciom swoich uczuć, był surowy i pozbawiony akceptacji dla artystycznej pasji syna. Powstałe w takich okolicznościach kompleksy pogłębiały doświadczenia w szkole św. Barbary, do której Jan uczęszczał od 1847 roku. Mimo zdradzanych od najmłodszych lat niepospolitych zdolności plastycznych, z pozostałymi dziedzinami radził sobie z ogromnym trudem. Także koledzy nie byli dla niego wyrozumiali, i jak pisał Marian Gorzkowski, doświadczał od swych współtowarzyszy pewnego znęcania się nawet[4]. Wkrótce został przeniesiony do Gimnazjum św. Anny (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie). Choć Matejko i jego rodzeństwo z pochodzenia w połowie byli Czechami, czuli się polskimi patriotami, o czym świadczy działalność wyzwoleńcza dwóch starszych braci Jana.
Brak rodzinnego ciepła po części rekompensowała Matejce przyjaźń z rodziną Giebułtowskich. O Paulinie Giebułtowskiej pisał później, że była dla niego jakby drugą matką; często bywał u jej córki Joanny Serafińskiej w Wiśniczu, a Stanisława traktowała jak starszego brata.
W wieku trzynastu lat Jan Matejko został przyjęty do krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych przy ulicy Wesołej, której dyrektorem był wówczas Wojciech Stattler. Przejawiał w szkole ogromną ambicję i pracowitość, choć także tam jego edukacja nie przebiegała gładko, na co zapewne wpływ miała osoba Stattlera, trudności finansowe i znaczna wada wzroku. Wpływ na młodego malarza wywarli natomiast inni nauczyciele: Józef Kremer i Władysław Łuszczkiewicz, którzy zainspirowali go do szkicowania krakowskich zabytków, zbierania materiałów, studiowania detali i obrazów, tworząc tzw. Skarbczyk. W 1858 roku otrzymał stypendium na studia w Monachium. Tu zetknął się z dziełami wybitnych malarzy dawnych i współczesnych. Cenił twórczość Paula Delaroche'a i jego ucznia, Karla von Piloty'ego[5], tworzących dzieła historyczne. Matejko wszakże znacznie wcześniej przekonał się, że to właśnie temu gatunkowi pragnie się poświęcić (w 1853 roku namalował swój pierwszy obraz historyczny, Carowie Szujscy przed Zygmuntem III). Schemat Delaroche'a, oparty na wybraniu z historii dramatycznego momentu i przedstawieniu go w sposób teatralny i emocjonalny, młody Matejko zastosował w malowanym w Monachium i Krakowie Otruciu królowej Bony (1859). W 1860 roku Matejko wyjechał do Wiednia, skąd szybko wrócił. Tutaj wydał Ubiory w Polsce - publikację, zawierającą ryciny z postaciami w historycznych strojach, świadectwo jego zainteresowań historycznych, co później będzie wielokrotnie wykorzystywał w swoich płótnach. Złą sytuację materialną malarza poprawiło honorarium za Ubiory, sprzedaż Otrucia Bony i Kochanowskiego nad trumną Urszulki. Mimo tych sukcesów Matejko był niezwykle przygnębiony, czego powodem była nieodwzajemniona miłość do Teodory Giebułtowskiej.
W 1862 roku namalował jeden ze swoich najwybitniejszych obrazów, "Stańczyka". Miał wtedy zaledwie 24 lata.
22 stycznia 1863 roku jego dwaj bracia przyłączyli się do powstania styczniowego. Jan nie poszedł, ponieważ nie potrafił posługiwać się bronią i źle widział. Woził natomiast broń i pomagał powstańcom materialnie.
Jan miał 26 lat, gdy odniósł ogromny sukces dzięki "Kazaniu Skargi". Dochód ze wstępu na wystawę oddał na sieroty. W 1864 po sprzedaży obrazu mógł pozwolić sobie na małżeństwo z Teodorą Giebułtowską. Mieli razem pięcioro dzieci: Tadeusza (1865-1911), Helenę (1867-1932), Beatę (1869-1926), Jerzego (1873-1927) oraz Reginę (1878), która zmarła jako niemowlę. Żona uważana była za osobę despotyczną, kłótliwą i egoistyczną. Przez męża zwana "Gwiazdą", "Panią", "Władczynią". Gdy uważała, że jej pozycja muzy jest zagrożona, urządzała straszliwe awantury, udawała, że mdleje lub choruje. Jej twarz posiadają niemal wszystkie kobiety na obrazach Matejki. Namalowana została również jako królowa Bona Sforza w "Hołdzie pruskim". Została zamknięta w szpitalu psychiatrycznym. Dzieci także przysparzały mu wielu kłopotów.
Do końca życia cieszył się wielką sławą, tak w Polsce jak na całym świecie, do czego przyczyniały się liczne nagrody (m.in. na wystawach w Paryżu). Unikał publicznych wystąpień, które były dla niego bardzo stresujące.
W ramach Salonu dostał Złoty Medal w 1865 roku, podobnie jak za obraz "Rejtan". W 1870 roku, po namalowaniu "Unii Lubelskiej" przyjął w Paryżu Legię Honorową. W końcu zaczął bogacić się na swojej pracy i przeprowadził się na ulicę Floriańską. Wkrótce został dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie zagrożonej zamknięciem, odrzucając przejęcie Praskiej Akademii Sztuk Pięknych. Artystę doceniła międzynarodowa społeczność, został honorowym członkiem Akademii paryskiej, berlińskiej, praskiej, wiedeńskiej a także Akademii Rafaelowskiej w Urbino. Poświęcał też czas Szkole Sztuk Pięknych oraz walczył o upiększanie Krakowa i zachowanie jego zabytków.
Jan Matejko zmarł po krwotoku w wieku 55 lat 1 listopada 1893 roku. Jego ostatnie słowa brzmiały : "Módlmy się za ojczyznę! Boże błogosławiony!". W czasie jego pogrzebu bił dzwon Zygmunta, a w ostatniej drodze towarzyszył mu cały Kraków.
Jan Matejko w młodości przeżył bombardowanie Krakowa przez Austriaków w 1848 r. oraz powstanie styczniowe. Pod wpływem narodowych klęsk postanowił porzucić malarstwo religijne, które uważał za swoje powołanie, i poświęcił się prawie wyłącznie malarstwu historycznemu. Sama historia była jego obsesją. Nie potrafił o niej pisać ani opowiadać, więc ją malował. Zarzucano mu swobodne podejście do historii. Sam Matejko traktował swoje obrazy jako głos w polemice dotyczącej przeszłości i przyszłości kraju, a nie wyraz ideologii. Drugą pasją Matejki był kraj. Był on zagorzałym patriotą. Dofinansowywał miasto, biednych i kulturę pokazując swoje obrazy za darmo lub przekazując je państwu. Prace jego były od tej pory analizowane w ramach przekazu ideowego.
Matejko często umieszczał na swoich płótnach osoby, których w danym miejscu nie było (np. Kołłątaj i gen. Wodzicki na obrazie Bitwa pod Racławicami), bo nie chodziło mu o przedstawienie faktu, lecz danie syntezy historiozoficznej. Mimo krytyki historyków, wiele wydarzeń historycznych w publicznej świadomości funkcjonuje tak, jak przedstawił je na swych dziełach malarz.
Tajemnicą popularności artysty jest nie tylko kunszt wykonania prac, ale przede wszystkim "filmowość" ujęcia historii. Obrazy są kadrowane, spiętrzone i przepełnione namiętnością. Artystę wyróżniała skłonność do komponowania tłumnych, wielopostaciowych scen, często rozwiniętych panoramicznie, rozgrywających się w pozbawionej głębi przestrzeni pierwszego planu, a także potężna skala ekspresji (niekiedy granicząca z patosem), doskonała dramaturgia zarówno w aranżacji całych scen, jak i w oddaniu póz i gestów poszczególnych postaci, dynamika linii konturu, efektowna, intensywna kolorystyka, często oparta na dysonansach barw lokalnych, przede wszystkim zaś zdolność kreowania postaci o niezwykle wyrazistych, pełnych ekspresji rysach fizjonomicznych i psychicznych. W portrecie nie idealizuje, jest bliższy realistycznemu podejściu. Precyzja konturu, drobiazgowe opracowanie szczegółów oraz starannie wygładzona powierzchnia malarska, uzyskana dzięki oszczędnemu nakładaniu farb. Z upływem czasu w młodzieńczych pracach artysty pojawia się dążenie do indywidualizacji postaci i uchwycenia odmienności ich reakcji psychicznych, do pogłębienia dramaturgii przedstawianych scen. Zastępuje to pewien schematyzm wcześniejszych prac. Warto zwrócić uwagę na jego zamiłowanie do precyzyjnego odtwarzania dawnych strojów, elementów architektury wnętrz, rozmaitych sprzętów i akcesoriów.
Indywidualny styl malarski Matejki ujawnił się około połowy lat sześćdziesiątych XIX w. Jego genezę najczęściej wywodzi się z fascynacji gotycką rzeźbą Wita Stwosza (młody Jan często studiował dzieła mistrza) oraz włoskim malarstwem epoki późnego renesansu (głównie dziełami Paolo Veronese'a i Tycjana).
W miarę upływu lat coraz większą wagę przywiązuje do prawidłowego i starannego wykończenia prac, aby nadać im trwałość. Inaczej niż w młodości nakłada farbę. Wcześniej oszczędnie, cienką warstwą. Teraz grubo, nie szczędzi farb. Końcowy etap to laserunek, nakładany na mokrą jeszcze farbę, aby obie warstwy związały się i nie zniszczyły podczas konserwacji.
Pokłócony z Radą Miasta, która wbrew protestom artysty wyburzyła średniowieczny klasztor duchaków (by zrobić miejsce pod Teatr Miejski), nie zgodził się na pochowanie na Skałce. Miał wpływ na ratowanie zabytków Krakowa. Uczestniczył w pracach komisji konserwatorskich podczas odnawiania gotyckiego ołtarza Wita Stwosza w Kościele Mariackim (1867-69), restauracji gmachu Sukiennic (1875-79), zamku na Wawelu (1886) oraz Kościoła Mariackiego (1889). Brał udział w pracach naukowo-badawczych oraz wykonywał rysunki inwentaryzacyjne podczas otwarcia w katedrze wawelskiej grobów: Kazimierza Wielkiego (1869), królowej Jadwigi (1887) i kardynała Oleśnickiego (1887). Uczestniczył w pracach komisji nad stworzeniem ustawy o konserwacji zabytków. Wykonana wg projektu Matejki w latach 1889-1891 polichromia wnętrz kościoła Mariackiego.
Jego ciało spoczęło na środku głównej alei na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
Wykształcił wielu malarzy. Najważniejszymi uczniami byli Mehoffer, Wyspiański, Tetmajer i Malczewski, wybitni przedstawiciele polskiego modernizmu. Mimo że Matejko przytłaczał szkołę siłą swojej osobowości, żaden z uczniów nie naśladował mistrza. Jednym z mniej znanych uczniów był Michał Szurowski.
***
Malarz, rysownik związany z Krakowem, najwybitniejszy reprezentant nurtu historyzmu w malarstwie polskim. Urodzony w 1838 w Krakowie, zmarł tamże w 1893.Jeden z najwyżej cenionych malarzy w historii sztuki polskiej, twórca narodowej szkoły malarstwa historycznego, które miało spełnić szczególną rolę w państwie pozbawionym suwerenności politycznej w wyniku traktatów rozbiorowych z lat 1772-1795. Ukazując dawną wielkość Rzeczypospolitej i chwałę jej oręża, Matejko pragnął kształtować serca i umysły Polaków, wskrzesić wiarę w odrodzenie niepodległej ojczyzny. Jako pierwszy nadał tak wysoką rangę malarstwu historycznemu, zafascynował nim szerokie rzesze społeczeństwa, zamanifestował na arenie międzynarodowej odrębny charakter i wysoki poziom artystyczny sztuki polskiej, zdobywając najwyższe wyróżnienia na wystawach w Paryżu, Wiedniu czy Berlinie. Jako członek wielu prestiżowych Akademii i Instytutów Sztuki stanął w szeregu najwybitniejszych malarzy europejskich drugiej połowy XIX w.Ojciec artysty był czeskim emigrantem (osiadłym w Polsce ok. 1807), matka wywodziła się ze spolonizowanej rodziny niemieckiej, jednak w krakowskim domu Matejków panowała polska, patriotyczna atmosfera, żywe były ideały niepodległościowe - dwaj bracia Jana walczyli w okresie Wiosny Ludów na Węgrzech. Istotny wpływ na ukształtowanie wyobraźni i zainteresowanie historią przyszłego malarza wywarł jego starszy brat, Franciszek Matejko, docent nauk pomocniczych historii i pracownik Biblioteki Jagiellońskiej. Nie bez znaczenia była tu również atmosfera rodzinnego miasta - jego zabytki sięgające epoki średniowiecza, sanktuarium narodowe na Wawelu z Zamkiem Królewskim i grobami władców Polski w katedrze oraz stosunkowo duża (w porównaniu z innymi zaborami) swoboda w kultywowaniu tradycji narodowych.Podejmując w 1852 naukę w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych, miał już Matejko wyraźnie określony kierunek zainteresowań. Wiedzę historyczną wciąż pogłębiał poprzez studiowanie dzieł dawnych kronikarzy oraz pasję rysownika-dokumentalisty odwzorowującego w szkicach ołówkowych wizerunki polskich królów i książąt, zabytki krakowskiej architektury, rzeźby i rzemiosła artystycznego. W Szkole Sztuk Pięknych pod wpływem Wojciecha Kornelego Stattlera przyswoił sobie surową dyscyplinę rysunku, staranny, precyzyjny sposób opracowywania powierzchni malarskiej oraz poważny stosunek do sztuki rozumianej jako powołanie i rodzaj misji narodowej. Drugi z krakowskich nauczycieli Matejki, Władysław Łuszczkiewicz, umiejętnie podsycał jego zainteresowanie historią, wpajał szacunek dla zabytków i pamiątek przeszłości. W grudniu 1858, uzyskawszy stypendium na dalsze studia za granicą, Matejko wyjechał do Monachium. Przez siedem miesięcy kształcił się w tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych pod kierunkiem Hermanna Anschütza, wiele czasu spędzał też w Starej i Nowej Pinakotece, studiując dzieła dawnych mistrzów i współczesnych przedstawicieli niemieckiego akademizmu. Przeżywał wówczas okres fascynacji malarstwem historycznym francuskiego artysty, Paula Delaroche'a. W 1860 rozpoczął studia w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, które bardzo szybko przerwał, niezadowolony ze wskazówek udzielanych mu podczas korekty prac przez profesora Christiana Rubena. Ideowa i artystyczna postawa Matejki dojrzewała na początku lat sześćdziesiątych, w kręgu cyganerii krakowskiej skupiającej młodych artystów, pisarzy i historyków, którzy spotykali się w rzeźbiarskiej pracowni Parysa Filippiego. Z tego okresu datuje się jego przyjaźń z Józefem Szujskim, późniejszym współtwórcą krakowskiej szkoły historycznej, który wpłynął wówczas inspirująco na ideową koncepcję malarstwa Matejki.Jeszcze przed ukończeniem trzydziestu lat artysta zyskał międzynarodową sławę i uznanie, a krytyka francuska włączyła go do grona najwybitniejszych twórców malarstwa historycznego w Europie. Pierwszy sukces odniósł w 1865, zdobywając na dorocznym Salonie paryskim złoty medal za KAZANIE SKARGI. W dwa lata później, na Wystawie Powszechnej w Paryżu uzyskał złoty medal I klasy za obraz REYTAN NA SEJMIE WARSZAWSKIM 1773 ROKU, który został zakupiony przez cesarza Austrii Franciszka Józefa. W tym samym 1867 roku artysta został odznaczony Ritterkreuz Franz Joseph Ordens. Poczynając od 1865, Matejko wielokrotnie odwiedzał Paryż (m.in. 1867, 1870, 1878, 1880) i Wiedeń (m.in. 1866, 1867, 1870, 1872, 1873, 1882, 1888). W 1873 odbył również podróż do Pragi i Budapesztu, a na przełomie 1878/79 i w 1883 wyjeżdżał do Włoch (m.in. Wenecja, Rzym, Florencja). W 1872 kilka miesięcy spędził w Stambule, gdzie powstały jedyne w jego dorobku artystycznym prace o tematyce orientalno-pejzażowej. W 1873 otrzymał oficjalną propozycję objęcia stanowiska dyrektora Akademii Sztuk Pięknych w Pradze. Odmowa Matejki stała się impulsem do zaproponowania mu analogicznego stanowiska w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. Funkcję tę pełnił od 1873 do końca życia. Do grona jego uczniów należeli m.in. wybitni twórcy sztuki polskiej okresu modernizmu - Jacek Malczewski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer.Obok działalności pedagogicznej Matejko położył ogromne zasługi w zakresie opieki nad zabytkami Krakowa, uczestniczył w pracach komisji konserwatorskich podczas odnawiania gotyckiego ołtarza Wita Stwosza w Kościele Mariackim (1867-69), restauracji gmachu Sukiennic (1875-79), zamku na Wawelu (1886) oraz Kościoła Mariackiego (1889). Brał udział w pracach naukowo-badawczych oraz wykonywał rysunki inwentaryzacyjne podczas otwarcia w katedrze wawelskiej grobów: Jana Kazimierza (1869), królowej Jadwigi (1887) i kardynała Oleśnickiego (1887). W 1872 został członkiem nadzwyczajnym Akademii Umiejętności w Krakowie, w tym samym czasie uczestniczył w pracach jej komisji nad stworzeniem ustawy o konserwacji zabytków. Wykonana wg projektu Matejki w latach 1889-91 polichromia wnętrz kościoła Mariackiego była dziełem naówczas nowatorskim, o pomnikowym wręcz znaczeniu dla odnowy tej gałęzi malarstwa w Polsce. W 1887 artysta ufundował specjalne stypendium dla ucznia krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych pragnącego kształcić się w dziedzinie witrażownictwa.Matejko regularnie uczestniczył w wystawach organizowanych przez Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie (od 1855) i Lwowie (od 1868), a także w krakowskim Towarzystwie Naukowym (od 1864) oraz w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie (od 1861). Wielokrotnie prezentował też swoje obrazy na wystawach międzynarodowych w najważniejszych centrach artystycznych dziewiętnastowiecznej Europy, m.in. w Paryżu (1865, 1867, 1870, 1874, 1875, 1878, 1880, 1884, 1887), Wiedniu (1866, 1867, 1869, 1870, 1872, 1873, 1875, 1877, 1878, 1880), Berlinie (1879, 1884, 1891, 1893), Pradze (1868, 1870, 1873,1876), Budapeszcie (1872, 1877, 1879), Londynie (1871) i Petersburgu (1879). Wśród licznych nagród przyznanych polskiemu artyście szczególnie prestiżowy charakter miało wyróżnienie go wielkim honorowym medalem złotym na Wystawie Powszechnej w Paryżu w 1878. Po wystawieniu UNII LUBELSKIEJ w 1870 w Paryżu został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Legii Honorowej, a w 1873 w Wiedniu - "Kunst-medaille", w 1887 otrzymał austriacki medal cesarski "Pro litteris et artibus". W tym samym roku Matejko uzyskał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego w dowód uznania dla jego wiedzy z dziedziny historii. W 1883, po ofiarowaniu papieżowi Leonowi XIII obrazu SOBIESKI POD WIEDNIEM jako daru od narodu polskiego, został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Piusa IX. Pozycję Matejki jako jednego z najwybitniejszych malarzy ówczesnej Europy potwierdza również przyznanie członkostwa wielu prestiżowych instytucji - m.in. francuskiej Académie des Beaux-Arts (1873) oraz Institut de France (1874), Akademii Sztuki w Berlinie (1874), Rafaelowskiej Akademii w Urbino (1878), Wiener Kunstlergenossenschaft (1888). Wyrazem uznania rodaków dla jego patriotycznej postawy oraz zasług w zakresie rozsławiania polskiej sztuki w Europie była uroczystość z 1878 roku, podczas której prezydent Krakowa, Mikołaj Zyblikiewicz wręczył artyście berło - symbol jego duchowej władzy nad narodem w dobie bezkrólewia. Matejko został ponadto wyróżniony tytułem honorowego obywatela miasta Lwowa (1869) oraz Krakowa (1882). W 1882 Wydział Krajowy we Lwowie ufundował stypendium imienia artysty na studia zagraniczne dla wybranego przez niego ucznia krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, w tym samym roku jego imieniem został nazwany plac, przy którym wzniesiono nowy gmach Szkoły (był to grunt wcześniej ofiarowany Matejce przez władze miasta, a przez niego z kolei przeznaczony pod budowę Szkoły). W 1883, z okazji dwudziestopięciolecia pracy twórczej, w Zamku Królewskim na Wawelu została urządzona wystawa jubileuszowa blisko stu dzieł artysty. Swoistym hołdem złożonym Matejce przez polskie społeczeństwo w rok po śmierci artysty było przygotowanie monumentalnej ekspozycji jego artystycznego oeuvre, zajmującej odrębny pawilon na Powszechnej Wystawie Krajowej we Lwowie w 1894.Pierwsze obrazy historyczne Matejki (z lat 1853-1861) cechuje jeszcze anegdotyczna opisowość, pewien schematyzm w aranżacji kompozycji i ugrupowaniu postaci o statycznych, konwencjonalnych pozach i gestach. W zakresie środków malarskich odznaczają się one precyzją konturu, drobiazgowym opracowaniem szczegółów oraz starannie wygładzoną powierzchnią malarską, uzyskaną dzięki oszczędnemu nakładaniu farb. Z upływem czasu w młodzieńczych pracach artysty pojawia się dążenie do indywidualizacji postaci i uchwycenia odmienności ich reakcji psychicznych, do pogłębienia dramaturgii przedstawianych scen (ZYGMUNT I NADAJĄCY PRZYWILEJ SZLACHECTWA PROFESOROM AKADEMII KRAKOWSKIEJ, 1858; OTRUCIE KRÓLOWEJ BONY, 1859; JAN KAZIMIERZ NA BIELANACH, 1861). Już w tych wczesnych obrazach ujawniła się pasja historyczna Matejki, jego zamiłowanie do precyzyjnego odtwarzania dawnych strojów, elementów architektury wnętrz, rozmaitych sprzętów i akcesoriów.Proces szybkiego dojrzewania ideowej i artystycznej postawy Matejki przypadł na lata poprzedzające wybuch powstania styczniowego. Warszawskie demonstracje patriotyczne, ponownie rozbudzone nadzieje i dążenia niepodległościowe Polaków wywarły głęboki wpływ na wyobraźnię młodego artysty.
Ukończony w 1862 STAŃCZYK to dzieło przełomowe w rozwoju jego twórczości, swoiste credo artystyczne dwudziestoczteroletniego malarza. Błazen królewski, samotny w swojej bolesnej zadumie nad politycznymi konsekwencjami utraty przez Polskę twierdzy kresowej w Smoleńsku (w wojnie z Moskwą w 1514), w interpretacji Matejki staje się symbolem przenikliwości i mądrości politycznej, personifikacją obywatelskiego sumienia i ponadczasowej troski o losy kraju. Po raz pierwszy ujawnia się tu myśl historiozoficzna artysty, wynikająca z głębokiego rozumienia ciągłości zjawisk dziejowych i ich wzajemnych relacji. Matejko, podobnie jak Józef Szujski, późniejszy twórca krakowskiej "szkoły historycznej", przyczyn upadku Polski u schyłku XVIII w. upatrywał w niewykorzystanych politycznie wcześniejszych zwycięstwach militarnych i błędach popełnionych przez twórców polityki państwowej. Następujące po sobie kolejno obrazy STAŃCZYK, KAZANIE SKARGI (1864) i REYTAN NA SEJMIE WARSZAWSKIM 1773 ROKU (1866) tworzą określoną sekwencję historiozoficzną - od przewidywania narodowej klęski, poprzez napomnienie i przestrogę, aż do jej tragicznego urzeczywistnienia. Kazania sejmowe Piotra Skargi, siedemnastowieczny traktat polityczny, stały się inspiracją do namalowania obrazu, którego tytułowym bohaterem jest ich autor, jezuita i kaznodzieja nadworny króla Zygmunta III. W przedstawionej przez Matejkę scenie, tak jak na kartach Kazań sejmowych, Skarga piętnuje samowolę i egoizm stanowy szlachty i magnaterii, wzywa do opamiętania w imię ocalenia ojczyzny przed całkowitą anarchią. Przestroga okazała się daremna, a profetyczna zapowiedź Skargi urzeczywistniła się u schyłku XVIII w., kiedy w wyniku traktatów rozbiorowych Polska została wykreślona z map Europy, a jej terytorium podzielono między Rosję, Prusy i Austrię. Ten fakt historyczny symbolizuje właśnie obraz REYTAN NA SEJMIE WARSZAWSKIM 1773 ROKU, ukazujący dramatyczny protest tytułowego bohatera (Tadeusza Reytana, posła ziemi nowogródzkiej) przeciwko ratyfikacji traktatu rozbiorowego. O ile KAZANIE SKARGI miało poruszyć sumienia Polaków, to REYTAN był już otwartym wyzwaniem rzuconym magnaterii, oskarżeniem konkretnych jej przedstawicieli o zdradę i zaprzedanie ojczyzny obcym mocarstwom. Wywołał też gwałtowne poruszenie opinii publicznej, która zarzucała Matejce m.in. "eksploatowanie historycznego skandalu na korzyść popularności". Obrazem tym artysta zamknął okres ideowych rozrachunków z przeszłością, okres poszukiwania odpowiedzi na pytanie o przyczyny upadku Rzeczypospolitej.
Radykalnie zmienił ton swojego malarstwa w dobie powszechnego zwątpienia i upadku ducha w społeczeństwie polskim po klęsce powstania styczniowego (1864). Odtąd poprzez malarskie wizje świetności dawnej Rzeczypospolitej i chwały jej oręża pragnął podtrzymywać wiarę w słuszność dążeń niepodległościowych, krzepić serca i umysły Polaków. Tym ideom pozostał wierny do końca życia. Tworzył monumentalne płótna ukazujące sukcesy polityczne i militarne Polski. Ich historyczny temat często stawał się pretekstem dla przekazywania refleksji artysty związanych z aktualnymi wydarzeniami politycznymi. Powstała w 1869 UNIA LUBELSKA ilustruje doniosły fakt historyczny z 1569 - połączenie Polski i Litwy w jeden organizm państwowy. Obrazem tym Matejko pragnął przypomnieć dawną suwerenność Litwy, która jako równorzędny partner przystępowała do aktu unii z Polską. Była to odpowiedź artysty na falę okrutnych represji, jakie spadły na tamtejszą ludność po stłumieniu powstania styczniowego, oraz jego protest przeciwko uznawaniu Litwy przez zaborcę za ziemie rdzennie rosyjskie. Malowana w latach 1872-78 BITWA POD GRUNWALDEM przedstawia jedno z najświetniejszych zwycięstw oręża polskiego nad niemieckim - całkowite rozgromienie potęgi militarnej zakonu krzyżackiego przez wojska polsko-litewsko-ruskie w 1410 (niestety niewykorzystane politycznie). Obraz powstał w okresie wzrastającej hegemonii Prus w Europie, po wygranej wojnie z Francją w 1870; był również odpowiedzią artysty na nasilającą się akcję germanizacji Polaków w zaborze pruskim. Natomiast malując SOBIESKIEGO POD WIEDNIEM (1883) i ofiarowując go papieżowi, Matejko pragnął przypomnieć Europie naród, który dwieście lat wcześniej obronił Austrię i całą wspólnotę chrześcijańską przed zagrażającą jej potęgą turecką, a który później utracił swoją państwowość m.in. na skutek zaborczej polityki Habsburgów. Podobną wymowę ideową - ukazanie tryumfu dawnej Rzeczypospolitej nad obecnymi jej zaborcami - prezentują monumentalne płótna: BATORY POD PSKOWEM z 1872 oraz HOŁD PRUSKI, namalowany w 1882. W pierwszym nawiązał artysta do zwycięskiej wojny Polski z Rosją z lat 1578-82 w obronie Inflant i ziem białoruskich Wielkiego Księstwa Litewskiego, ukazując przedstawicieli poselstwa Moskiewskiego klęczących przed królem Stefanem Batorym, będącym w tym obrazie uosobieniem potęgi i majestatu Rzeczypospolitej. Druga kompozycja przedstawia scenę hołdu lennego złożonego przed Zygmuntem I Starym w 1525 przez Albrechta Hohenzollerna, pierwszego władcę ziem dawnego zakonu kr...
odk2008