Krzysztof Klincewicz
Archeologia IV
Marian Arszyński:
Budownictwo warowne zakonu krzyżackiego w Prusach (1230-1454)
ZAMKI KRZYŻACKIE JAKO PRZEDMIOT ZAINTERESOWAŃ STAROŻYTNICZYCH I NAUKOWYCH
Rozdział 1. ZAINTERESOWANIA STAROŻYTNICZE I WCZESNE NAUKOWE ZAMKAMI KRZYŻACKIMI DO POCZĄTKU XIX WIEKU
Początki zainteresowań u schyłku XVI i w XVII wieku
Rozwój zainteresowań w XVIII wieku. Pisma regionalnych historiografów i literatura podróżnicza Nasilenie zainteresowań zamkiem w Malborku i innymi zamkami na przełomie XVIII i XIX wieku. F. Gilly, L. Baczko, F. Frick, J. Voigt
Zamki krzyżackie w polu uwagi wczesnej literatury naukowej i podróżniczej. J. D. Fiorillo, J. G. G. Büsching, A. Hagen i inni
Przejawy zainteresowania zamkami w twórczości plastycznej
Podsumowanie
Rozdział 2. GŁÓWNE ETAPY ROZWOJU BADAŃ NAUKOWYCH I NAJWAŻNIEJSZE PROBLEMY BADAWCZE W XIX I XX WIEKU
Charakterystyka czynników kształtujących warunki rozwoju badań
Początki nowego etapu rozwoju badań w połowie XIX wieku.
Działalność F. von Quasta
Dalszy rozwój badań w końcu XIX i w pierwszej połowie XX wieku. Działalność C. Steinbrechta,
G. Dehio, K. H. Clasena i innych
Nowe koncepcje badania genezy formy zamku krzyżackiego w świetle analizy dotychczasowych poglądów
ZAKON KRZYŻACKI JAKO UŻYTKOWNIK I BUDOWNICZY ZAMKÓW POZA PRUSAMI
Rozdział 3. POSIADŁOŚCI W PAŃSTWACH KRZYŻOWYCH NA BLISKIM WSCHODZIE I NA INNYCH OBSZARACH ŚRÓDZIEMNOMORSKICH
Charakterystyka warunków polityczno-wojskowych oraz ogólnej sytuacji w dziedzinie budownictwa warownego
Działalność wojskowa zakonu krzyżackiego
Działalność Zakonu w dziedzinie budownictwa warownego
Rozdział 4. POSIADŁOŚCI ŚRODKOWOEUROPEJSKIE
Rozdział 5. BUDOWNICTWO WAROWNE W OKRESIE PODBOJU PRUS I UTRWALANIA WŁADZTWA KRZYŻACKIEGO
Charakterystyka warunków naturalnych
Organizacja i technika budowy umocnień w ramach ogólnej działalności wojskowej
Forma i funkcje budowli warownych
Rozdział 6. BUDOWNICTWO WAROWNE W OKRESIE UTRWALONEGO WŁADZTWA KRZYŻACKIEGO W PRUSACH
Ogólna charakterystyka formy budowlanej zamków
Organizacja i technika budowy zamków
Podstawy prawne. Architekci. Projekt budowlany oraz rola inwestora i architekta. Rzemieślnicy budowlani. Przygotowanie placu budowy. Wyposażenie placu budowy. Transport. Prace ziemne i fundamentowe. Prace murarskie i kamieniarskie. Prace ciesielskie i dekarskie. Prace wykończeniowe. Rozliczanie wykonanych prac.
Funkcje zamków
Funkcje wojskowe. Zamek krzyżacki jako klasztor. (Kaplica. Kapitularz. Refektarz. Dormitorium. Infirmeria. Uwagi sumujące). Pozostałe funkcje
Budownictwo warowne w strukturach administracyjnych i gospodarczych zakonu i państwa krzyżackiego
Budownictwo krzyżackie wg M. Arszyńskiego: instytucjonalna działalność organizacyjna, gospodarcza i techniczno – budowlana kierowana przez zakon krzyżacki, której celem było zaspokojenie jego potrzeb w zakresie inwestycji budowlanych (obejmujących m. in. także drogi lądowe i wodne, mosty, systemy nawadniające i odwadniające).
Ramy chronologiczne opracowania tworzą daty 1230-1454. Pierwsza wyznacza początek panowania krzyżackiego w Prusach, druga zaś – jego zmierzch. Przed rokiem 1230 Krzyżacy nie podejmowali w Prusach żadnej działalności fortyfikacyjnej, a prace budowlane prowadzone po roku 1454 niczego istotnego do rozwoju budownictwa warownego już nie wnosiły.
Chodzi tu o genezę typu zamku charakterystycznego dla krzyżackiego budownictwa w Prusach ok. 1300 roku, znanego w literaturze pod nazwą zamku konwentualnego lub komturskiego
1. Najstarsze poglądy wywodzą ową genezę z kontaktów Zakonu z budownictwem warownym państw krzyżowych na Bliskim Wschodzie. Brak jednak dowodów na istnienie ożywionych kontaktów z Ziemią Świętą w okresie kształtowania się w Prusach typu zamku konwentualnego.
2. Koncepcja K. H. Clasena – rozwój typu zamku krzyżackiego w izolacji od zewnętrznych wpływów. Mało prawdopodobna – tak sterylnych warunków dla przebiegu artystycznych procesów twórczych nie można by było uzyskać w żadnym, a zwłaszcza średniowiecznym systemie kulturowym.
3. Koncepcja kształtowania się architektury zamków krzyżackich pod wpływem przenikających do Prus prądów architektury zachodnioeuropejskiej, wzbogaconej już wcześniej elementami orientalnymi. Przedstawiciele – np. F. Von Quast.
4. Koncepcja von Holsta o wpływach hiszpańskich – nierealna.
5. Koncepcja J. Frycza o wpływie tradycji antycznych – mało prawdopodobna
6. Koncepcja Lindemanna – jak większość badaczy przyznaje on Krzyżakom absolutnie dominującą rolę w dziedzinie działań wojennych i budowlanych w Prusach, nie dostrzegając takich czynników, jak świeccy rycerze z Zachodu czy ludność autochtoniczna.
Niezależnie od tego czy opowiemy się za dominującą rolą Krzyżaków, czy przyznamy ją świeckim krzyżowcom, poszukiwania źródeł inspiracji dla budownictwa zamkowego w Prusach lokować powinniśmy na szerszych obszarach Europy – już od roku 1200 w wielu regionach Europy narasta tendencja do preferowania zamków o regularnym, prostokątnym planie. Na uwagę, wg M. A. zasługuje zwłaszcza Francja, można tu znaleźć przykłady dużych zbieżności z zamkami krzyżackimi w Prusach. Ok. 1200 roku nasiliła się we Francji tendencja do budowy zamków o prostokątnym planie i zabudowie zbliżonej do obwarowania typu castellum. Traci natomiast popularność preferowany poprzednio przez rycerstwo francuskie typ zamku z dominującym, potężnym donżonem. Zamki zbliżone do typu castellum, z czteroskrzydłową zabudową, występują przede wszystkim na obszarach zarządzanych centralistycznie, o mniejszej roli rycerstwa. Koncepcja M. Arszyńskiego – krzyżackie Prusy czerpały inspiracje z Francji za pośrednictwem Czech (wpływy francuskiej architektury gotyckiej były silne w wielu krajach europejskich, również w Czechach; w Czechach istnieje grupa zamków z bardzo regularną, zmierzającą do prostokątnych kompozycją planów).
Polemika z hipotezą o domniemanym decydującym znaczeniu bliskowschodnich doświadczeń Zakonu (udział w krucjatach) w podboju Prus i organizacji późniejszego państwa (m. in. budowy zamków). Większość badaczy przecenia te doświadczenia. Przede wszystkim w Ziemi Świętej w późniejszym okresie najważniejszą rolę w działaniach wojennych odgrywały nie zamki a silnie ufortyfikowane miasta. Częsta była praktyka zajmowania istniejących już fortyfikacji, niezależnie od stanu zachowania. Po trzecie, zamki budowano tu wyłącznie z kamienia. Ogólnie okres pobytu Krzyżaków na Ziemi Świętej nie sprzyjał zebraniu przez nich większej sumy doświadczeń. Pamiętać jednak należy, że Zakon działał nie tylko w Ziemi Świętej ale też w kilku innych regionach i tam mógł zdobywać doświadczenia w dziedzinie wojskowości i budownictwa warownego. Najbliżej Ziemi Świętej leżały posiadłości krzyżackie w Azji Mniejszej, Grecji, Włoszech i Sycylii. Tylko nieliczne z nich miały charakter zamków. Nie wiadomo też, które zamki Krzyżacy wznieśli sami, a które przejęli. W sumie na możliwość zdobycia na tych terenach liczących się doświadczeń wojskowych i budowlanych należy również patrzeć bardzo sceptycznie.
Dla 2 i 3 ćwierćwiecza XIII wieku charakterystyczne są umocnienia drewniano – ziemne. Na wschodzie i północnym wschodzie budowane były do początku XV w. Najwcześniejsze budowle murowane powstały w połowie XIII w.
Ogólna charakterystyka zamku komturskiego (konwentualnego, zw. też domem konwentu):
1. całość układu przestrzennego posiada zawsze 2, niekiedy 3 lub 4 człony. Pierwszy stanowił właściwą siedzibę konwentu, pozostałe tworzyły przedzamcza
2. główny człon, zw. zamkiem wysokim posiadał 4 skrzydła połączone pod kątem prostym wokół wewnętrznego dziedzińca
3. kubiczna bryła zamku w „klasycznym” okresie rozwoju zamku konwentualnego (1300-1340) była uzupełniana narożnymi wieżyczkami
4. potężna wieża główna umieszczona była przeważnie w jednym z naroży
5. zamek posiadał 1 przejazd bramny, na ogół w osi środkowej skrzydła
6. z dziedzińca dostępne były podziemia skrzydeł oraz pomieszczenia przyziemia
7. na poziomie I piętra znajdował się drewniany lub murowany ganek kryty dachem pulpitowym tworząc wokół dziedzińca rodzaj krużganków
8. najważniejsze pomieszczenia, najbardziej zdobne, znajdowały się na I piętrze – pełniły rolę mieszkalną, kultową i reprezentacyjną. Pozostałe pomieszczenia, o charakterze pomocniczym, posiadały skromną formę architektoniczną
9. drugi człon układu przestrzennego tworzyło przedzamcze, względnie cały ich zespół. Miało przeważnie regularny rzut otoczony murem obwodowym. Do wewnętrznego lica muru przylegały rozmaite budowle, środkowa część na ogół nie zabudowana
10. jednym z bardziej charakterystycznych elementów zamków krzyżackich w ogóle, służących celom obronnym był tzw. parcham – wyrównany pas ziemi, szerokości 6-10 m, oddzielający podnóże zewnętrznych ścian zamku wysokiego od okalającej go fosy; wyjątkowo umieszczany też przed murami przedzamczy. W pewnym sensie parcham jest pochodną podobnego obszaru w umocnieniach drewniano – ziemnych, tzw. bermy
1. Wojskowe
- aktywne wsparcie oddziałów operujących w polu
- punkty oporu w ramach działań defensywnych
- instrument „wojny psychologicznej”
- ogniwa ogólnokrajowego systemu logistycznego (punkty zborne dla lokalnych oddziałów powołanej do służby wojskowej ludności cywilnej; składy wojskowych zapasów, sprzętu, środków transportu; ubezpieczone miejsca postoju dla wojskowych transportów i kolumn marszowych
2. Klasztorne
- kaplica – kaplice poszczególnych zamków miały zbliżone wymiary (wyj. duża w Malborku). Było to chyba jedyne pomieszczenie o mniej więcej określonym stałym usytuowaniu w planie zamku. Wysoką rangę kaplicy podkreślało bogate ukształtowanie architektoniczne. Niewiele wiadomo o wyposażeniu ruchomym, na pewno było 1 – kilku ołtarzy oraz tzw. stalle (rodzaj mebla)
- kapitularz – miejsce zebrań konwentu, odczytywanie statutów zakonnych, wymierzanie kar itd. itp.
- refektarz – jadalnia, również miejsce spotkań członków konwentu i innych mieszkańców zamku, w pobliżu refektarza znajdowała się kuchnia (piętro niżej) i piwnica z zapasami
- dormitorium - wspólna sypialnia członków konwentu, brak wystroju malarskiego czy rzeźbiarskiego, stale oświetlone w nocy
- infirmeria – rodzaj szpitala, a właściwie połączenie lecznicy z przytułkiem dla inwalidów i osób zniedołężniałych. Wobec braku kalefaktoriów przypuszcza się, iż tu mogło odbywać się praktykowane okresowe puszczanie krwi, jak również golenie tonsury, która obowiązywała kapłanów krzyżackich
3. Pozostałe funkcje
- zamek konwentualny był ekspozyturą państwowej administracji terenowej (sprawowanie ogólnego nadzoru, prowadzenie polityki fiskalnej, organizacja akcji osadniczej, robót publicznych)
- służyły przede wszystkim jako instrument sprawowania władzy
- były wskaźnikiem statusu politycznego i społecznego właściciela
- punkty etapowe sieci pocztowej oraz systemu komunikacji drogowej
- funkcje gospodarcze – centra zarządzania rozległymi latyfundiami krzyżackimi
- rola handlowa, np. Toruń – główny pośrednik w handlu rybami
Zaskakujące jest to, że zamki krzyżackie – w przeciwieństwie do większości zamków na zachodzie Europy – nie były powiązane z funkcjami sądowniczymi. Nie wiadomo również prawie nic o funkcjach więziennych. Przypuszcza się, że niektóre pomieszczenia pełniły takie funkcje, na podstawie pośrednich poszlak źródłowych.
1. Podstawy prawne
Przystępując w średniowiecznej Europie do wzniesienia budowli warownej należało najpierw uzyskać specjalny przywilej. Budowa umocnień bez zezwolenia przysługiwała jedynie suwerennemu władcy i wchodziła w zakres tzw. regaliów. W Prusach Zakon dysponował całkowitą swobodą jeśli chodzi o wznoszenie umocnień. Przywileje cesarskie przyznawały mu na tym obszarze wszystkie uprawnienia władcze, włącznie z monopolem grodowym. Zapewniał on przywilej egzekwowania od poddanych świadczeń odrobkowych na rzecz budowy i naprawy zamków. Treść tych zobowiązań wymieniana była w aktach lokacyjnych, wśród powinności wojskowych, obowiązujących ludność osadzoną na prawie chełmińskim, niemieckim, jak również pruskim i polskim. Obowiązek pracy na rzecz grodów i zamków w skali ponadregionalnej nosił nazwę baude.
2. Architekci
Nazywani byli po prostu budowniczymi. Wiemy o nich stosunkowo niewiele, więcej informacji dopiero z końca XIV i XV w. Większość z nich mieszkała w miastach i posiadała wszystkie prawa miejskie. Nie ma dowodów działalności wybitniejszych budowniczych będących członkami Zakonu. Rzemieślnicy pruscy w większych miastach nie tworzyli cechów, ale od 2 połowy XIV wieku coś w rodzaju bractw religijnych, posiadających cechy korporacji zawodowej. Byli przy tym podzieleni tak jak w cechach na czeladników, mistrzów i starszych.
3. Projekt budowlany oraz rola inwestora i architekta
Średniowieczne budowle wznoszone były na podstawie przygotowanych wcześniej projektów i rysunków roboczych. Istnieją pośrednie przesłanki sugerujące, iż również w Prusach z takich rysunków korzystano. Być może stosowano tu również czasem dość rzadką w średniowieczu zasadę rozdziału projektowania od wykonawstwa.
Wydaje się, że rolę inwestora, szczególnie w odniesieniu do Zakonu, należy rozpatrywać nie w kategoriach artystycznych, ale politycznych i administracyjno – finansowych. Architekt miał bardzo dużą swobodę w kształtowaniu budowli. Jest to ważne stwierdzenie, gdyż wielu badaczy przypisywała Krzyżakom duży wpływ na projekty architektoniczne, a nawet ich autorstwo, co nie ma źródłowego potwierdzenia.
4. Rzemieślnicy budowlani
Większość architektów zajmowała się także technicznym wykonaniem prac budowlanych, z murarskimi na czele. Pewną rolę w pruskim budownictwie odgrywali także kamieniarze. Pozostali rzemieślnicy nie odgrywali już tak zasadniczej roli w procesie budowy. Wymienić tu można cieśli, gonciarzy, stolarzy, traczy (przygotowywali belki i deski), garncarzy (kafle piecowe), dekarzy, specjalistów od sporządzania zapraw murarskich i wielu innych. Osobną kategorię stanowili rzemieślnicy zwani werkmeister wykonujący młyny, zapory wodne, tartaki itp. W budownictwie zatrudniano też znaczną liczbę niżej kwalifikowanych rzemieślników i zwykłych robotników dniówkowych, wykonujących najprostsze prace pomocnicze, ziemne, transportowe.
5. Przygotowanie placu budowy
Czynności: rozpoznanie terenu, wizja lokalna połączona z wywiadem u miejscowej ludności, pomiary terenu, zaprojektowanie urządzeń uzupełniających (tamy, rowy itp.), wytyczenie rzutu przyszłej budowli. Następnie gromadzenie materiałów budowlanych i prace wstępne.
6. Wyposażenie placu budowy
W średniowieczu stosowano 2 podstawowe rodzaje rusztowań: przewieszone i sztandarowe. W Prusach przeważały te drugie. Rusztowania budowali murarze, cieśle lub ich pomocnicy. Bywało, że dla własnych potrzeb wznosili je rzemieślnicy innych specjalności. Specjalny rodzaj konstrukcji pomocniczych stanowiły różnego rodzaju krążyny i oszalowania, wykonywane przez cieśli.
7. Transport
(transport długodystansowy w pracy M. Arszyńskiego został celowo pominięty)
Transport w obrębie placu budowy:
a) poziomy – usuwano ziemię i gruz budowlany, dostarczano materiałów budowlanych na stanowiska pracy; do tego celu służyły różne taczki, nosidła i pojemniki.
b) pionowy – używano dźwigów różnej konstrukcji, budowanych przez cieśli lub stolarzy; nie wiadomo, czy były to zwykłe żurawie czy żurawie dreptakowe.
8. Prace ziemne i fundamentowanie
Prace ziemne wykonywane były w ramach pracy przymusowej lub, częściej, zlecane zawodowym kopaczom. Gorsza jakość gruntu powodowała niekiedy konieczność jego umacniania za pomocą palowania i zakładania rusztów. Zabiegi te wykonywano za pomocą specjalnych urządzeń do mechanicznego wbijania pali, zwanych kafarami.
9. Prace murarskie i kamieniarskie
Podstawową formą zatrudnienia w całym budownictwie był najem. W miastach nie wolno było łączyć wykonawstwa z zaopatrzeniem materiałowym i administracją budowlaną. Kontrakt, zw. gedinge, służył jako dokument precyzujący zadania i należną za ich realizację zapłatę, a także jako rodzaj listy płac z adnotacją co do pobranych zaliczek. Wiele kontraktów było rozcinanych na 2 części i każda ze stron otrzymywała swój egzemplarz.
Fachowe prace wymagające szczególnych umiejętności (np. wznoszenie sklepień), względnie prace drobne i wykończeniowe, kontraktowane były na zasadzie umowy o dzieło, za cenę z góry ustaloną na zasadzie obopólnej zgody. Inne prace murarskie rozliczano na ogół wg objętości muru, biorąc za podstawę obliczeń jedną z trzech możliwości:
a) objętość wzniesionego muru wyrażoną w jednostkach miary liniowej
b) objętość wzniesionego muru wyrażoną za pomocą modułu cegły
c) objętość wzniesionego muru przeliczoną na ilość wymurowanej cegły
Przy wznoszeniu murów w technice opus emplecton istniała nadto zasada kontraktowania pracy murarskiej wg objętości muru.
Murarz pracował z własnymi czeladnikami oraz pracownikami przeznaczonymi mu do pomocy przez inwestora, wykonującymi prace pomocnicze. W przypadku budowli szkieletowych dochodziło do kooperacji kilku rzemieślników, np. fundamenty murował murarz, konstrukcję stawiał cieśla, a gliną wypełniał ją lepiarz (leymclecer).
Wznosząc zamek, ...
wojtekgro