ARCHITEKTURA

Agora              (gr. plac, rynek),ośrodek życia publicznego. Kramy, magazyny, budowle użyteczności publicznej i frontony świątyń otaczające założenie. Początkowo luźno zestawione, później

              budynki te zostają uporządkowane w ciągach kolumnowych galerii (Ateny),wznoszonych najczęściej z fundacji prywatnych, stanowiących moduł planu miasta (Milet, Priene).

Abakus              (gr. Deska)Kwadratowa płyta stanowiąca najwyższą część głowicy kolumny antycznej.

              Kwadratowa płyta nad echinusem pokrywająca kapitel.

Akroterion              (szczytowy, akantowy, palmetowy) – motyw rzeźby architektonicznej. Element wieńczący szczyt i narożniki frontonu budowli antycznej, złożony z palmet, wici akantowej, waz, figur zwierzęcych (lew, sfinks, itd.) lub postaci ludzkich. Antyk, renesans, klasycyzm.

Akwedukt              (łac. aque ductus), wodociąg w starożytnym Rzymie, doprowadzający wodę do osiedli otwartych kanałem lub rurociągiem, często na arkadach, z wykorzystaniem naturalnego spadku terenu. Szczególnie częsty w rzymskiej Kampanii, płd. Francji (Nimes), Hiszpanii (Segowia)

Amfilada              (fr. przestrzał), trakt pomieszczeń połączonych drzwiami umieszczonymi na jednej osi. Układ taki, wykształcony we Francji ok. 1650 był rozpowszechniony w barokowym budownictwie pałacowym. Wersal.

Anta              Wysunięta boczna ściana antycznej świątyni greckiej. (Eleusis) Wzmocniona strona czołowa ma formę półfilara.

Apsyda              (gr. łuk, zakrzywienie ) nisza ołtarzowa na zamknięcie chóru. Jej pólkolista forma pochodzi z rzymskiej architektury sakralnej i świeckiej. Od okresu karolińskiego poprzedza ją baptysterium. Apsyda główna znajduje się na zamknięciu nawy głównej i mieści główny ołtarz, apsydy boczne przy nawach bocznych i transepcie. W okresie gotyku apsyda uzyskała formę wielobocznego zamknięcia chóru.

Architraw, epistyl              ( gr. belka nośna )W architekturze antycznej i stylach do niej podobnych pozioma belka spoczywająca na kolumnach.             

Archiwolta              (wł. przedni łuk)

1.     Czoło i podniebienie półkolistego łuku, które trzeba rozumieć jako architraw      wygięty w półkole między filarami lub kolumnami (antyk, romanizm, renesans, barok)

2.     Łuk wieńczący gotyckie i romańskie portale; często powtarza się kilkakrotnie, coraz mniejszy, odpowiada ukosom ościeży, tworząc rozglifienie portalu; w stylu romańskim głównie w formie wałka. Archiwolty bywają pokryte ornamentem (szczególnie romańskie) lub płaskorzeźbą figuralną (gotyckie).

Arkada międzynawowa              Łuk między nawą główną a boczną albo między sąsiadującymi ze sobą nawami bocznymi.

Arkadowy fryz, arkatura              Fryz z przecinających się (przeplecionych) arkadek, ornament pochodzenia islamsko-normanskiego występuje w romańskim i gotyckim budownictwie ceglanym.             

Atlant              Gigant, typ rzeźby monumentalnej. Podpora budynku ,nazwana tak od Atlasa, który podtrzymywał na ramionach sklepienie niebieskie. W formie muskularnej figury męskiej zastępuje filary, kolumny, pilastry, itp.

Atrium              1. Centralne pomieszczenie antycznego domu mieszkalnego, przeważnie otwarte         od góry, z paleniskiem w środku (ater – zaczernienie od dymu). Otwór w dachu, po którego pochyłych ścianach woda spływa do centralnego basenu.

              2.  Narteks

Attyka              1. Ścianka nad gzymsem koronującym zasłaniająca dach, często zwieńczona figurami

2. We wnętrzu wąska powierzchnia ściany między dwoma gzymsami, oddzielająca sklepienie (przeważnie kolebkowe) od filarów.

Antyk, renesans, klasycyzm, barok

Niska kondygnacja nad gzymsem koronującym, spotykana zwłaszcza w późnym renesansie włoskim i francuskim baroku.

Baptysterium              (łac. budynek chrzcielny), samodzielna, często ośmiokątna budowla centralna, wznoszona w okresie współczesnego chrześcijaństwa i średniowiecza (IV-XV w.), przeważnie po zachodniej stronie kościoła katedralnego. Pod wezwaniem Jana Chrzciciela. Chrzczony wchodził do basenu chrzcielnego (priscina – na środku pomieszczenia). W miarę zanikania tego zwyczaju zostało zastąpione przez chrzcielnicę stojącą wewnątrz kościoła.

Barbakan              Element systemu obronnego stanowiący rozwinięta formę przedbramia, często w postaci rondeli, wysuniętej na zewnątrz, wysuniętej na zewnątrz obwodu murów i połączonej z nimi szyją. Carcassonne, Kraków.

Bazylika              (gr. sala królewska)

1.       Pierwotnie przypuszczalnie budynek urzędowy Archonta Basileusa na ateńskiej agorze.

2.       Rzymska hala targowa lub sądowa, zazwyczaj otoczona przez boczne nawy i niekiedy zakończona półokrągłą trybuną (apsyda).

3.       W chrześcijańskiej architekturze sakralnej kościół podłużny z nawą główną wyższą od naw bocznych, mającą okna umieszczone powyżej poziomu dachów naw bocznych (strefa okien górnych).Bazylika starochrześcijańska.

W toku dalszego rozwoju bazylikę wzbogacono o następujące elementy:

Kryptę, skrzyżowanie naw, chór, sklepienia, wieże, przemienność podpór, empory, tryforium, westwerk i inne. W późnym gotyku bazylika traci znacznie na korzyść kościoła handlowego, w renesansie i baroku na korzyść kościoła salowego.

Belkowanie              1.               W świątyni greckiej architraw, fryz, i gzyms wieńczący

2.               W późniejszych epokach stosowane nad poszczególnymi elementami   

                                                            architektonicznymi, np.: w formie impostów nad kolumnami.

3.              Element drewnianego stropu.

Blank, Blankowanie              Inaczej krenelaż  przedpiersie lub zwieńczenie przedpiersia muru obronnego, w formie zębów (stanowiące osłonę dla obrońców), oddzielony od siebie wrębami, służącymi jako strzelnice. W zależności od kształtu wyróżnia się: blanki prostokątne, z pulpitowym lub dwuspadowym daszkiem, o łuku dwukrzywiznowym, w jaskółczy ogon (gibellińskie), zwieńczone półkoliście, schodkowe, blanki w formie tarcz, np.: Belem.

Bonia poduszkowa              Odmiana muru wykonanego z ciosów, dekoracyjne opracowanie krawędzi ciosów (w postaci fazy, profilu, lub szlaku) oraz rustyka, czyli ciosy z grubsza obrobione „na dziko” o nieregularnej powierzchni lica, tylna strona ciosów nie obrobiona, bez szlaku.

Caldarium              Patrz: TERMY

Celle              (łac. komora) pozbawione okien główne pomieszczenie świątyni antycznej, w którym stał posąg bóstwa.

Centralna budowla              Założenie architektoniczne o jednakowej symetrii w co najmniej 4 kierunkach i zaakcentowanej bryle środkowej, na planie kolistym, eliptycznym, kwadratowym, wielokątnym, krzyżowym, czterolistnym, lub wielolistnym. Zasadzie organizacji przestrzennej odpowiada przykrycie w formie kopuły, także z pomieszczeniami bocznymi, często także aneksy. We wczesnym chrześcijaństwie i średniowieczu przewagę zdobyły budowle na planie prostokątnym (podłużne) Najczęściej występuje jako: baptysterium, kościół grobowy lub kaplica pałacowa. Sztuka bizantyjska rozwinęła także typ kościoła centralnego. W renesansie, baroku i klasycyzmie popularna staje się budowla centralna, której często towarzyszy dostawna część podłużna. W nowoczesnej architekturze budowle centralne powstają głównie jako miejsca zgromadzeń (kościoły, obiekty sportowe)

Chór              Pierwotnie, w antycznej Grecji, miejsce dla tancerzy i śpiewaków.

              W świątyni chrześcijańskiej miejsce dla duchownych. Od czasów karolińskich

              Przedłużenie nawy głównej poza skrzyżowanie naw (prezbiterium), często o rzucie kwadratowym. Jeżeli na końcu jest apsyda, to cały kompleks wraz z prezbiterium nazywamy chórem. Znajduje się w nim: ołtarz główny, tabernakulum, sakramentarium, stalle, ława kapłańska i ew. tron biskupi. Zazwyczaj ma posadzkę podwyższaną o kilka stopni, jeżeli znajduje się pod nim krypta, to jest na o wiele wyższym poziomie niż reszta części kościoła. Dookoła prowadzi ambit (obejście połączone z otwartymi arkadami, może do niego przylegać wieniec otwartych kaplic, Które otwierają się na zewnątrz i są widoczne z zewnątrz budowli. W średniowieczu często odgradzano chór od chórów bocznych albo obejścia i od nawy głównej.

Cokół              (łac. bucik)

1.     Dolna część budowli często wyodrębniona uskokiem lub gzymsem cokołowym.

2.         Podstawa filara, kolumny, posągu

Donżon              Zamek wieżowy, stołp – główna wieża zamku, mieszkalna.

Aedicula, edicula              Edykuła, edykuł (tac. domek boży) określenie używane w wielu znaczeniach:

1.       Kapliczka w świątyni rzymskiej służąca dla ustawieni posągu

2.       We wczesnym chrześcijaństwie budynek nagrobny

3.       W średniowieczu prywatna kapliczka

4.       Dziś, ogólni mały, otwarty budynek o niewielkiej głębokości, zwieńczony frontonem, opartym na podporach, i przylegający tylną stroną do ściany

5.       Ołtarz

Epitafium              (gr. napis nagrobkowy) Rozpowszechniony od XIV-XV w. Tablica poświęcona pamięci zmarłego, umieszczana na ścianie lub filarze kościoła albo w krużganku klasztornym. Epitafium nie jest związane z pochówkiem. Dwie zasadnicze formy

1.       Podobna do pionowo ustawionego nagrobka, z napisem i często z wizerunkiem zmarłego.

2.       Później całe sceny figuralne, np.: zmarły klęczący jako adorant, czasem z rodziną, u stóp krzyża. W renesansie i baroku epitafia rozrastają się niekiedy w kilku piętrowe i pełne przepychu kompozycje, zawierające wyrafinowane znaczenie symboliczne.

Porządki architektoniczne              Dorycki, Joński, Koryncki  (str. 16-20)

Echinus              Część kapitelu doryckiego i jońskiego.

Entazis              (gr. nabrzmienie) lekkie wybrzuszenie kolumny do około połowy jej trzonu (antyk i nawiązujące do niego style architektoniczne)

Empora              Trybuna, albo galeria we wnętrzu kościoła, służąca do powiększania jego powierzchni albo oddzielania określonych grup w obrębie wspólnoty, np.: (kobiet, dworu, zakonnic) lub umieszczenia organów (przeważnie po stronie zachodniej) czy też artykulacji ścian. W romanizmie empory otwierają się do korpusu nawowego stanowiąc trzeci element podziału ściany, między arkadami przyziemia a strefą górnych okien. W renesansie i baroku empory sięgają aż do sklepienia kościoła, co ma wpływ na jego przestrzenne poszerzenie. W kościele centralnym mieszczą się nad obejściem, w bazylikowym nad nawami bocznymi, w nawie poprzecznej albo nad wejściem zachodnim. W kościołach halowych lub

              salowych empory mają własne podbudowy i często są dodane później, przede wszystkim w kościołach zamienionych na ewangelickie. Możemy wyróżnić:

1.              Emporę właściwą = rozbudowane piętro

2.     Emporę pozorną = otwór przebity na poddasze

3.     Pseudoemporę = tylko otwór w ścianie, markujący emporę, ale nie prowadzący do żadnego pomieszczenia.

Fasada              (łac. twarz) frontowa elewacja budowli. Niektóre budynki mają dwie fasady, np.: pałac barokowy z fasadą od strony wjazdu i od strony ogrodu; fasady nawy poprzecznej katedry gotyckiej, podporządkowane jednak fasadzie zachodniej; również w budynkach mieszkalnych przylegających do dwóch ulic. Przeważnie fasada odzwierciedla wewnętrzny podział budynku: ukazuje liczbę pięter, naw, a w okresie baroku wygina się na zewnątrz odpowiednio do elipsy rzutu budowli.

Filar              Podpora pionowa o przekroju prostokątnym lub wielokątnym. Może się składać podobnie jak kolumna z bazy, trzonu, głowicy. Może być wolno stojący lub wtopiony w ścianę (przyścienny = pilister).

Filary okrągłe – częste w późnogotyckich kościołach halowych – mają przekrój koła i zasadniczo nie różnią się od kolumn; bywają jednak często nadmiernie smukłe albo grube.

Filary krzyżowe – mają w przekroju kształt krzyża równoramiennego.

Filar wiązkowy – składa się z trzonu z otaczającymi go służkami, na które spływają żebra, gurty lub łuki arkad

Flankująca wieża              Wieża boczna bramy wjazdowej. Odmiana wieży, część wieży schodowej, mieszcząca wewnątrz schody kręte, w romanizmie także z pochylniami zamiast schodów („ośla wieża”). Flankują bryłę kościołów romańskich i gotyckich, często w układzie symetrycznie parzystym.

Frigidarium              Patrz: TERMY

Fronton              Przyczółek, trójkątny szczyt wieńczący fasadę świątyni antycznej, środkowy ryzalit pałacu, itp.

Fryz              Wąski pas poziomy , ograniczający lub dzielący płaszczyzny, często zdobiony.

Galeria               1.  Wydłużone pomieszczenie reprezentacyjne w pałacu nowożytnym.

2.  Z racji dobrego oświetlenia często służące do wystawiania dzieł sztuki; dziś mianem galerii określa się większą kolekcję dzieł stuki (mniejsza kolekcja to gabinet)

3.   Najwyższy poziom widowni w teatrze

4.     Empora

5.     Otwarty arkadowo korytarz lub przejście w kościele (galeryjka arkadowa)

6.     Także element budowli obronnych.

Geison              Gzyms wieńczący świątynie greckie, geison ukośny biegnie po ukośnej krawędzi frontonu.

Gierowanie              Patrz: GZYMS

Gimnazjon              (gr. nagi) w starożytnej Grecji teren sportowy przeznaczony do ćwiczeń chłopców i efebów, rozszerzony później o stoę (przednią kolumnadę), łaźnię i palestrę (szkołę zapasów), stadion (bieżnię) i sale do nauki.

Głowica, Kapitel              (łac. główka) górna część kolumny, filara, pilistra, pośrednicząca między trzonem podpory a elementem podpieranym. Wiele typów i odmian.

...