Gloria Babiker Lois Arnold
autoagresja
mowa zranionego ciała
przekład:
Magdalena Polaszewska-Nicke
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne Gdańsk 2002
Tytuł orginalu: THE LANGUAGE OF INJURY Copyright® 1997, Gloria Babiker and Lois Arnold
Copyright® for the Polish edition by Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002
Wszystkie prawa zastrzeżone. Książka ani j ej część nie może być prze-drukowywana ani w żaden sposób reprodukowana lub odczytywana w środkach masowego przekazu bez pisemnej zgody Gdańskiego Wydawnictwa Psychologicznego.
Wydanie pierwsze w języku polskim
Redakcja merytoryczna:
Redakcja polonistyczna:
Korekta:
Projekt okładki:
Skład:
Anna Suchańska
Anna Switalska-Jopek
zespól
Agnieszka Żelewska
Piotr Żylicz
ISBN 83-87957-91-7
Druk: „Stella Maris" ul. Rzeznicka 54/56 Gdańsk
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 81-753 Sopot, ul. Bema 4/1A, tel./fax 551 61 04 e-mail: gwp@gwp.gda.pl, www.gwp.pl
SPIS TREŚCI
WSTĘP DO WYDANIA POLSKIEGO.................................................9
PODZIĘKOWANIA.............................................................................13
WPROWADZENIE..............................................................................15
Zarys książki..............................................................................16
Rozdział l
USTALENIA WSTĘPNE...................................................................19
Samouszkodzenia: definicje......................................................21
Rozpowszechnienie i częstotliwość
występowania samouszkodzeń.................................................30
Wybrane poglądy na samouszkodzenia....................................32
Rozdział 2
KULTUROWY I HISTORYCZNY KONTEKST SAMOUSZKODZEŃ.....................................................44
Leczenie i zapobieganie chorobie..............................................45
Rozwój duchowy, oświecenie i mądrość....................................48
Społeczeństwo, tożsamość i status............................................52
Porządek i bezpieczeństwo .......................................................54
Władza i siła...............................................................................56
Piękno i powab ..........................................................................57
Samookaleczenia a żałoba.........................................................59
Kontrola społeczna a ucisk kobiet i innych grup ...................... 60
Wnioski......................................................................................61
Rozdział 3
SAMOUSZKODZENIA A SPOŁECZEŃSTWO ................................66
Rodzaj a samouszkodzenia........................................................67
Wiek a samouszkodzenia ..........................................................75
Samouszkodzenia a rasa, kultura i przynależność etniczna..............................................78
Status społeczny a samouszkodzenia .......................................81
Seksualność a samouszkodzenia...............................................82
Samouszkodzenia wśród niepełnosprawnych..........................83
Siły społeczne a doświadczenie indywidualne .......................... 85
Praca z osobami dokonującymi samouszkodzeń......................86
Rozdział 4
ŹRÓDŁA I FUNKCJE SAMOUSZKODZEŃ W ŻYCIU JEDNOSTKI.......................................................................................92
Doświadczenia z dzieciństwa....................................................94
Doświadczenia życia dorosłego................................................. 96
Wpływ doświadczeń życiowych na samouszkodzenia ..............97
Przypuszczalne uwarunkowania biologiczne.........................110
Znaczenie fizycznych aspektów samouszkodzenia ................111
Funkcje samouszkodzeń w życiu jednostki ............................113
Podsumowanie........................................................................ 127
Rozdział 5
ZASADY PRACY Z OSOBAMI DOKONUJĄCYMI SAMOUSZKODZEŃ.........................................................................129
Ogólne zasady efektywnej pracy............................................. 130
Znaczenie wsparcia społecznego dla efektywnej pracy ..........146
Taktyki i procedury................................................................. 148
Rozdział 6
PRACA W OKREŚLONYCH WARUNKACH .................................153
Naturalne środowisko społeczne ............................................153
Oddziały nagłych wypadków i pomocy doraźnej..................... 155
Środowiskowa ochrona zdrowia psychicznego.......................158
Społeczne organizacje udzielające wsparcia
oraz telefony zaufania.............................................................. 162
Grupy wsparcia....................................................................... 165
Praca z osobami dokonującymi samouszkodzeń
w różnych placówkach............................................................. 167
Szczególne problemy pojawiające się
w warunkach szpitalnej opieki całodobowej........................... 173
w więzieniach i placówkach zamkniętych............................... 177
Podsumowanie ........................................................................182
Rozdział 7 LECZENIE OSÓB DOKONUJĄCYCH SAMOUSZKODZEŃ........ 183
Pozycja terapeuty....................................................................184
Stanowisko filozoficzne...........................................................185
Stanowisko teoretyczne..........................................................189
Model terapii ...........................................................................195
Superwizja osób pracujących z samouszkodzeniami.............. 199
Zakończenie: w stronę transformacji......................................203
BIBLIOGRAFIA................................................................................204
INDEKS RZECZOWY.......................................................................211
INDEKS OSOBOWY.........................................................................218
WSTĘP DO WYDANIA POLSKIEGO
Wiedza psychologiczna na temat samouszkodzeń ciągle pozostawia bez odpowiedzi wiele pytań dotyczących mechanizmów, uwarunkowań i funkcji tego zjawiska. Istniejące badania i dane kliniczne każą sądzić, iż o wystąpieniu tej formy samoniszczącego zachowania decyduje splot wielu wzajemnie powiązanych czynników i że mogą one pełnić rozmaite funkcje: obronne - polegające na redukcji cierpienia, napięcia, gniewu czy lęku i instrumentalne - skierowanych na osiągnięcia określonych celów.
Autoagresja. Mowa zranionego ciała - trudno wyobrazić sobie trafniejszy tytuł dla książki podejmującej problem samouszkodzeń. Świadomi jesteśmy faktu, że ciało było i jest szczególnego rodzaju obiektem uwagi i troski o zdrowie i piękno lub przeciwnie - zaniedbań i agresji. Ciało jest najbardziej pierwotną sferą naszego Ja - fundamentem tożsamości, a zarazem zwierciadłem stanów psychicznych i napięć. Od czasów Janeta i Charcota wiadomo, że językiem ciała wyrażano to, co niewyrażalne słowami, i to, co rodziło lęk jako niemożliwe do zaakceptowania w obrazie własnego Ja. Zastosowanie hipnozy w leczeniu nerwic ujawniło ścisły związek między istnieniem konfliktu wewnętrznego a jego somatyczną ekspresją.
Zygmunt Freud pisał: „Ja jest przede wszystkim Ja cielesnym [...]" i dalej „Ja jest ostatecznie pochodną doznań cielesnych, głównie tych, które radzą się na powierzchni ciała [...] (Laplanche, Pontails, 1996, s. 253). Autorzy wspomnianego słownika konkludują następnie:
takie ujęcie zachęca do zdefiniowania instancji Ja Jako powstałej na gruncie realnej operacji psychicznej polegającej na "projekcji" organizmu w psychice" (s. 253).
Gordon Allport, klasyk psychologii osobowości uznał ciało i związane z nim doznania za kotwicę tożsamości. Doświadczenie istnienia
zaczyna się u niemowlęcia właśnie od doznań sensorycznych. One to sygnalizują bezpieczeństwo i zagrożenie, bliskość lub brak obecności matki, poczucie granic własnego Ja. Rolę skóry w formowaniu się tożsamości podkreślał też Henri Anzieu.
Podjęte przed laty i nadal kontynuowane na gruncie psychologii rozwoju człowieka badania nad więzią dowodzą znaczenia kontaktu fizycznego dla rozwoju poczucia bezpieczeństwa, stosunku do siebie i relacji z innymi.
W prawidłowych warunkach rozwojowych miłość i opieka macierzyńska rozwija w dziecku umiejętność chronienia siebie. Tę podstawową tendencję obserwujemy często nawet tam, gdzie wczesno-dziecięce relacje z matką dalekie były od doskonałości. Co zatem musi się zdarzyć, by uległa ona załamaniu? Kaleczenie czy inne formy niszczenia siebie są dramatycznym sygnałem, że dotychczasowe sposoby poradzenia sobie z bólem psychicznym zawiodły.
Mimo że studia nad związkiem między ciałem a jaźnią mają tak długą historię, to w dalszym ciągu zbyt mała okazuje się wiedza i skuteczność zapobiegania rozwiązywaniu wewnętrznych konfliktów drogą ataku na własne ciało. Ciągle na nowo nauka stawia sobie pytanie, co sprawia, że człowiek obraca się przeciwko samemu sobie? Kiedy wbrew naturalnej psychofizycznej jedności osoby następuje rozdział między tym, co fizyczne, i tym, co psychiczne? Czy wreszcie jak dochodzi do tego, że sygnał zagrożenia jakim jest ból czy naruszenie tkanek ciała staje się sposobem odzyskiwania poczucia bezpieczeństwa i obroną?
Dotychczasowe ustalenia każą sądzić, że rozdział taki może mieć wiele przyczyn. Fizyczność może się okazać zagrożeniem dla psychiki, może być „wrogiem" grożącym zniszczeniem (złą częścią Ja), może zagrażać trudnym do zniszczenia bólem fizycznym. Przy zaburzeniach tożsamości fizyczność może być jednym dostępnym źródłem poczucia istnienia. Wreszcie może też zostać unieważniona, „odcięta" w imię realizacji określonych psychologicznych czy społecznych celów osoby. Ciało staje się polem często brutalnych metod wołania o pomoc, instrumentalnego wymuszania ustępstw karania siebie lub innych, kontroli, władzy, pozycji w grupie, obniżania albo podnoszenia swojej atrakcyjności. Odpowiedzi na pytanie o wybór własnego ciała jako obiektu agresji częściowo udzielają teorie wyjaśniające go zablokowaniem ekspresji impulsów agresywnych na zewnątrz i lokalizowaniem źródła frustracji w sobie samym. Jest jednak jeszcze inny aspekt. Materiał zebrany przez psychopatologów wskazuje na wyraźną ambiwalen-cję postawy wobec własnego ciała w akcie samookaleczenia. Obecne
w nim unieważnienie, okaleczenie lub unicestwienie dotyczy obiektu, który jest jednocześnie na tyle istotną wartością, by stać się najwyższą ceną, ofiarą czy symbolem.
Problem samookaleczeń czy innych form ataku na własne ciało nie ogranicza się do psychopatologii. Tak jak niegdyś, tak i dziś dotyczy on również praktyk mniej lub bardziej społecznie akceptowanych. Studia nad obyczajowością różnych kultur dostarczają szokujących opisów zabiegów dokonywanych na ciele w imię tradycji, korzyści duchowych lub społecznych. Tatuaże czy przekłuwanie skóry w najróżnieszyjch miejscach, stosowanie sterydów należą dziś do powszechnych form upiększania ciała. W sytuacji wzrostu liczby gabinetów chirurgii plastycznej warto pamiętać o doniesieniach na temat autodestrukcyjnych motywów podejmowania takich zabiegów u niektórych pacjentów.
Granica między normalnym a patologicznym samouszkodzeniem niepokojąco się zaciera. Symptomatyczne są też pojawiające się nawyki językowe. Obok dobrze już zadomowionego Ja się zabiję", usłyszałam ostatnio z ust ucznia liceum inny zwrot: „bo się potnę" (!).
Kulturowo usankcjonowane, powszechne oraz wyraźnie patologiczne samookaleczenia są drobiazgowo opisane w wydanej w języku polskim książce Annegret Eckhardt Autoagresja. O ile problematyka samobójstw jest dość chętnie podejmowana i obszernie prezentowana, to o samoookaleczeniach pisze się w Polsce stosunkowo mało. Do nielicznych - obok wspomnianej wyżej książki Eckhardt - należą publikację dotyczące samouszkodzeń w zakładach zamkniętych i samookaleczeń u dzieci niepełnosprawnych. Cenne jest zatem pojawienie się każdej nowej publikacji, szczególnie jeśli wychodzi ona spod pióra osób mających doświadczenie kliniczne w omawianej dziedzinie. Nawet wówczas, gdy niektóre z postulowanych przez autorki form pomocy osobom samouszkadzającym się są kwestię przyszłości.
Konflikt między pragnieniem zaprzeczenia strasznym wydarzeniom a potrzebą wykrzyczenia ich na glos stanowi o dialektyce psychicznego urazu. Ludzie, którzy doświadczyli przemocy, często opowiadają o niej w sposób wysoce emocjonalny, pełen sprzeczności i luk, co podważa ich wiarygodność, a tym samym wypełnia oba nakazy: wypowiedzenia prawdy i zachowania tajemnicy. Kiedy prawda zostaje wreszcie odsłonięta, ofiara może zacząć powracać do zdrowia. Zbyt często jednak przeważa pragnienie zachowania sekretu i historia traumatycznego wydarzenia przejawia się nie w postaci werbalnej narracji, lecz jako symptom1.
Judith Herman, Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi.
J. Herman. (2000). Przemoc. Uraz Psychiczny i powrót do równowagi. Przeł. A.. M. Kacmąjor. Gdańsk: GWP.
PODZIĘKOWANIA
Książka ta jest owocem wielu lat gromadzenia wiedzy o samookalecze-niach, czerpanej od naszych pacjentów, klientów i innych ludzi, którzy w jakiś sposób uszkadzali swoje ciało. To oni byli naszymi najważniejszymi nauczycielami i u nich zaciągnęłyśmy ogromny dług wdzięczności.
Uczyłyśmy się też od innych działających w tej dziedzinie osób, których doświadczenie w różnoraki sposób zbiegało się z naszym. Jesteśmy wdzięczne wielu obecnym i dawnym kolegom z Exeter University, United Bristol Healthcare Trust, The Basement Project oraz Bristol-skiego Ośrodka Opieki Kryzysowej dla Kobiet (Bristol Crisis Sendce for Women) za znaczący i wieloraki wkład, jaki wnieśli w tę pracę. Szczególne podziękowania pragniemy skierować do profesora Martina Herberta za jego poparcie dla naszego projektu. Chciałybyśmy również podziękować naszym wydawcom z BPS Books, Joyce Collins i Susan Pacitti, za ich pomoc w nadawaniu kształtu tej książce.
Miałyśmy to szczęście, że mogłyśmy uczyć się zarówno od mentorów i superwizorów, jak i od studentów, osób szkolących się i pracujących pod superwizją. Chciałybyśmy tutaj wyrazić swe uznanie dla nich wszystkich za to, czego nas nauczyli i co pomogli nam zrozumieć.
Naszym partnerom, Samowi Babiker i Annę Magill, należącym do grona najdroższych nam kolegów, zawdzięczamy nie tylko inspirujące dyskusje na temat idei, które legły u podstaw niniejszej książki, ale także miłość, wsparcie i zachętę, jakże niezbędne w przedsięwzięciu takim jak to.
Obie pragniemy również podkreślić, jak bardzo cenimy sobie wszystko to, czego nauczyłyśmy się od siebie nawzajem w trakcie naszej wspólnej pracy.
Gloria Babiker, Lois Arnold
WPROWADZENIE
Chciałybyśmy, aby ta książka złagodziła poczucie bezradności, przytłoczenia, rozpaczy i wściekłości, doznawanych przez osoby pracujące z ludźmi, którzy dokonują samouszkodzeń. Pogłębiona świadomość własnych uczuć zwiększy również ich skuteczność i pewność siebie.
Jest rzeczą oczywistą, że istnieje zapotrzebowanie na jasną informację na temat zachowań samouszkadzających. Należy przede wszystkim uświadamiać ludziom, że zachowania te są skutkiem złożonych problemów psychicznych osób znajdujących się w stanie silnego napięcia. Pisząc tę książkę, chciałyśmy, by stała się ona materiałem źródłowym na temat samouszkodzeń czy - inaczej - samookaleczeń dla praktykujących terapeutów oraz pracowników służby zdrowia i opieki społecznej, sądownictwa, a także działaczy społecznych.
Mamy nadzieję, że ci spośród czytelników niniejszej książki, którzy sami dokonują samouszkodzeń, uznają ją za pomocną w zorientowaniu się w problemie i odpowiadającą ich własnym doświadczeniom. Jednocześnie przyznajemy, że czytanie pewnych jej partii może być trudne. Sam akt pisania o czymś obiektywizuje rzecz opisywaną, a widzieć własną rozpacz zobiektywizowaną to przeżycie bolesne. Mamy jednak nadzieję, że nasza empatia wobec rozpaczy tych, o których opowiadamy, znajdzie na kartach tej książki swój wyraz.
Prezentowane tu podejście zainteresuje osoby zajmujące się upośledzeniem umysłowym, gdyż oferuje ono spojrzenie nieco odmienne aniżeli modele tradycyjne. Prowadząc superwizję i treningi, przekonałyśmy się, że nasze podejście jest przydatne w zrozumieniu samouszkodzeń osób niepełnosprawnych umysłowo, aczkolwiek nie jesteśmy w stanie przedstawić bezpośrednich doświadczeń interwencji terapeutycznych w tej szczególnej dziedzinie.
Przyjęte przez nas podejście do omawianego tu problemu wyrasta zarówno z naszego sposobu odczytywania społecznego podłoża napięć psychicznych oraz metod, jakimi ludzie radzą sobie z tymi napięciami, jak i z naszego pojmowania psychologii jednostki. W trakcie przygotowywania tej książki szczególnie zainteresowało nas podstawowe znaczenie, jakie każde społeczeństwo przypisuje sprawom dotyczącym ciała, a także dominująca rola ciała w całościowym rozumieniu Ja.
Niniejsza książka jest odbiciem połączenia naszych wcześniejszych bardzo odmiennych doświadczeń i orientacji. Splatają się w niej z jednej strony formalne wykształcenie kliniczne oraz doświadczenia pracy w środowisku klinicznym w ramach służby zdrowia (Wielka Brytania), z drugiej zaś poglądy o rodowodzie socjologicznym oraz doświadczenia działalności w organizacjach społecznych (Los Angeles). W trakcie wspólnej pracy wciąż przekonywałyśmy się, że dzielące nas różnice teoretyczne pomagają wręcz każdej z nas nadawać większą przejrzystość własnemu myśleniu.
Zarys książki
Rozdział pierwszy wprowadza temat samookaleczenia oraz prezentuje przedmiot naszego zainteresowania poprzez zdefiniowanie go, pr głąd bieżących danych epidemiologicznych oraz zlokalizowanie miejsca tego zjawiska pośród innych zachowań autodestrukcyjnych, takich jak pa-rasamobójstwo (parasuicide). Rozdział ten prezentuje przegląd rozważań dotyczących tej dziedziny, nakreśla niektóre główne tematy oraz perspektywy teoretyczne. Wprowadzamy tutaj także nasze własne podejście, wskazując jego miejsce wśród różnorodnych ujęć teoretycznych.
Rozdziały od drugiego do czwartego analizują społeczne oraz indywidualne podłoże samouszkodzeń, ponadto prezentują kontekst teoretyczny zjawiska. Nie powstały one z intencją, aby czytać je koniecznie w całości, gdyż każdy z nich dotyczy innego aspektu omawianych tu zachowań. Niemniej jednak doświadczenie indywidualne i treści społeczne zarówno w naszej kulturze, jak i w innych, splatają się z sobą, a te trzy rozdziały łącznie tworzą podstawę dla zrozumienia samookaleczeń. W rozdziale czwartym znalazły się odwołania do teorii biologicznych, stając się zarazem punktem wyjścia do wprowadze...
asiorka