A. Stoff - O pojęciu kompozycji dzieła literackiego, [w] Kompozycja dzieła literackiego, red. A. Stoff, Toruń 2004.pdf - Poetyka - Ruddi_pl

Andrzej Stoff

O pojęciu kompozycji dzieła literackiego

Pojęcia kompozycji nie można poprawnie sformułować, jeżeli

kompozycję będziemy traktowali jako abstrakt, w oderwaniu od kon-

kretnej teorii dzieła literackiego. W taki sposób można uzyskać co

najwyżej przeświadczenie co do tego, że każdy utwór jest „jakoś”

zbudowany, ale nie systemowe wyjaśnienie zasad istnienia dzieła jako

jedności i indywidualności. Zasady kompozycji, a nawet samo jej po-

jęcie, są pochodne względem sposobu pojmowania dzieła literackiego.

Mówiąc o kompozycji poszukujemy bowiem tego, co najistotniej lite-

rackie, a są przecież takie koncepcje, które sprowadzają je do tego, co

literacko nieswoiste, co literatura miałaby, według tych teorii, dzielić z

innymi dziedzinami i przejawami życia. W takich przypadkach, siłą

rzeczy, kompozycja musiałaby być rozumiana, przynajmniej częścio-

wo, w kategoriach tej dziedziny, która stanowi myślową (filozoficzną)

podstawę teorii dzieła.

Punktem wyjścia i teoretycznym zapleczem referowanej tu pro-

pozycji jest teoria dzieła literackiego, sposobu jego istnienia, budowy i

poznawania sformułowana przez Romana Ingardena. Wybór uzasad-

nia fakt, że jest to koncepcja z wszystkich dwudziestowiecznych teorii

najpełniejsza, najbardziej szczegółowo opracowana, a pomimo tego –

i mimo czasu, jaki upłynął już od jej sformułowania – pozwalająca na

efektywne kontynuowanie postawionych w jej obrębie problemów.

Gruntowność tej koncepcji wynika z tego zwłaszcza, że Ingarden ujął

ją jako konsekwencję konkretnej ontologii ( O dziele literackim ), wpi-

sał w całościową filozoficzną propozycję rozumienia świata ( Spór o

istnienie świata ), dał nie spotykaną dotąd pod względem systematycz-

ności i funkcjonalności ujęcia, epistemologię literacką ( O poznawaniu

dzieła literackiego ), a ponadto tak wszechstronnie ujętą filozofię lite-

ratury uzupełnił szczegółowymi propozycjami estetycznymi (zwłasz-

cza studia zebrane w książce Przeżycie, dzieło, wartość i w t. 3 Stu-

diów z estetyki ).

Uchwycone przez filozofa rysy budowy dzieła, charakteryzują je

jako przedmiot określonego rodzaju, nie wyręczają jednak poetyki,

jako dziedziny działań odnoszących się do utworów w ich faktycznej

realizacji, a więc zróżnicowanych pod względem rodzaju i konwencji.

Zakładają poetykę, ale jej nie zastępują. Ingarden sam wielokrotnie

podkreślał konieczność uzupełnienia rozważań ogólnych wynikami

analiz szczegółowych: zarówno poszczególnych problemów, jak i ty-

pów i odmian literackich. Jego teoria zapewnia takim rozważaniom

solidną podstawę, ale w niczym nie krępuje, ani nie wyręcza wystar-

czalnością ujęć ogólnych. Odwoływanie się do koncepcji filozoficzno-

literackich Ingardena gwarantuje uszanowanie w postępowaniu ba-

dawczym autonomiczności literatury jako szczególnej dziedziny ak-

tywności człowieka, jego teoria nie uzależnia tego, co literackie, od

tego, co nieliterackie (w jakimkolwiek znaczeniu) 1 .

Z chęci zastosowania wypracowanej filozofii dzieła literackiego

do poziomu literackiej faktyczności wyrósł projekt wykładu poetyki,

zrealizowany przez Ingardena raz jeden we Lwowie, w latach 1940 -

41, znany dzisiaj jedynie z konspektu 2 i z kilku ostatecznie opracowa-

nych i ogłoszonych fragmentów 3 . Problematyka kompozycji pojawia

się tam w części IV, poświęconej konsekwencjom rozpiętości dzieła

literackiego w jego budowie fazowej. Jaki system szczegółowych za-

gadnień wiązał z nią Ingarden, trudno jednak dzisiaj powiedzieć, gdyż

1 Por. A. Stoff, Słowo wstępne [w:] Z inspiracji Ingardenowskiej w teorii literatury , pod

red. A. Stoffa, Toruń 2001, s. 6.

2 R. Ingarden, Studia z estetyki , t. 1, Warszawa 1957, s. 306 - 315.

3 R. Ingarden, Dwuwymiarowa budowa dzieła sztuki literackiej. Schematyczność dzieła li-

terackiego. Konkretyzacja estetyczna , [w:] tenże, Szkice z filozofii literatury , Łódź 1947, (2. wyd.,

Kraków 2000).

pięć paragrafów, jakie miało składać się na tę część, obejmowało

sprawy tak różne i o tak zróżnicowanej doniosłości, jak „kompozycyj-

ne znaczenie krajobrazu”, i „zagadnienie dwuwymiarowej kompozycji

dzieła” 4 . (Ostatnie sformułowanie sugeruje, że uczony wiązał kompo-

zycję z obu wymiarami budowy dzieła.) Konspekt Poetyki pozostaje

więc przede wszystkim świadectwem dostrzegania ważności kategorii

kompozycji i jej związku z fundamentalnymi własnościami ontolo-

gicznymi dzieła.

Istotność zagadnienia kompozcyji wynika z tego, że utwory lite-

rackie są wytworami, a więc przedmiotami powstającymi w określony

sposób, według kategorialnie właściwych im zasad. Wytwór przeciw-

stawia się procesowi, któremu zawdzięcza swoje istnienie i konkretne

jakościowe uposażenie, czterema właściwościami, które są pochodną

kompozycyjnych zabiegów autora i manifestacją jego intencji twór-

czej.

Po pierwsze, jest to trwałość, a więc przynajmniej względna nie-

zależność dzieła od czasu, przejawiająca się w jego istnieniu poza

momentem ustania czynności twórczych.

Po drugie, dzieło literackie cechuje niezmienność, z wyjątkiem

tych form zmienności, jakie wbudowane są w ontologię tego rodzaju

przedmiotów, do jakich dzieło należy.

Po trzecie, dzieło jest zrealizowaną intencjonalnością i swoimi

właściwościami wskazuje na swego twórcę.

Wreszcie, po czwarte, dzieło literackie jest intersubiektywne, to

znaczy, że w przeciwieństwie do samych aktów twórczych, dostępne

4 R. Ingarden, Studia z estetyki , t. 1, s. 310. Najciekawiej i najistotniej zapowiadał się § 5,

którego treść została scharakteryzowana następująco: „Zagadnienie dwuwymiarowej kompozycji

dzieła. Typy kompozycyjne. Jednolitość całości dzieła w jego dwuwymiarowej budowie i jej prze-

ciwieństwa. Znaczenie artystyczne tych cech kompozycyjnych.”

jest poznaniu przez tych wszystkich, którzy przyjmą właściwą dla te-

go typu przedmiotów postawę.

Z perspektywy procesu twórczego kompozycja (jako stan „bycia

skomponowanym”) jest warunkiem i synonimem przedmiotowości.

Sam proces twórczy nie ma budowy, którą choćby w przybliżeniu

można byłoby porównać z kompozycją; jest natomiast trwającą w cza-

sie sekwencją zabiegów, w których powstaje przedmiot jako tak a nie

inaczej skomponowany. Pojmowana przedmiotowo kompozycja jest

więc rezulatatem procesu twórczego, zakończonego ukonstytuowa-

niem się dzieła i osadzeniem go w bycie jako nowego przedmiotu in-

tencjonalnego. Stan „bycia skomponowanym” jest więc ontologicz-

nym fundamentem dzieła literackiego jako dzieła sztuki. W rozważa-

niach Ingardena znaleźć można wiele miejsc, które doskonale oddają

sens kompozycji, chociaż sam ten termin w nich nie pada:

Dzieło sztuki, a w szczególności dzieło sztuki literackiej – o ile jest rzetel-

nym dziełem sztuki, a nie tylko pragnie za nie uchodzić – stanowi pewne indywi-

duum , którego indywidualność jest ugruntowana w swoistym piętnie zestroju

jakościowego, jaki w nim występuje. W tej swoistości i jakościowej odrębności

dzieło sztuki literackiej jest więc czymś niepowtarzalnym i ściśle biorąc nie dają-

cym się wiernie podrobić, a zarazem czymś nieporównywalnym z żadnym innym

dziełem sztuki, gdy je bierzemy w pełni jego uposażenia jakościowego. Zawsze

jest czymś wewnętrznie spoistym, ale im wyższej miary jest dziełem, tym spo-

istość jego wzmaga się. 5

Kompozycja każdego utworu literackiego jest wykładnikiem jego

jedności i jedyności, to jest gwarantem tożsamości i niepowtarzalnego

wyrazu. Jeżeli patrzyć na nią z perspektywy czytelnika, to jest ona ze-

społem przedmiotowo wyznaczonych warunków kontaktu z utworem,

jego przeżycia i zrozumienia, a zarazem wykładnikiem jego atrakcyj-

ności. Natomiast dla kogoś, kto poznaje utwór w postawie badawczej,

kompozycja jest jednostkowym rozstrzygnięciem podstawowych dy-

lematów twórczości, sferą, w której to, co kulturowe, ogólne i przed-

5 Tamże, s. 271.

miotowe, ulega „zagospodarowaniu” przez to, co indywidualne, oso-

bowe.

III

Podmiotem czynności kompozycyjnych jest autor, twórca, jako

osoba, która utwór powołuje do istnienia, a w której aktach twórczych

ma on źródło swego istnienia i jakościowego uposażenia. Kompozycja

to sfera jego wyłącznej kompetencji. Analizując kompozycję odnosi-

my się do osoby, która stworzyła dany utwór w konkretnych warun-

kach kulturowych, wykorzystała swą inwencję w zastosowaniu kon-

wencji literackich oraz kompetencję językową, a także dała świadec-

two określonemu rozumieniu literatury.

Wyłączność kompetencji autora w zakresie spraw związanych z

kompozycją wiąże się ze statusem wszelkich kategorii podmiotowych,

nad których wprowadzeniem napracowały się tyle w minionym stule-

ciu teorie nastawione na samo dzieło, zwłaszcza strukturalizm. „Nar-

rator”, „podmiot mówiący”, „podmiot liryczny”, „podmiot dzieła”,

nawet „podmiot czynności twórczych”, to z punktu widzenia kompo-

zycji – i tylko w przypadkach uzasadnionych rzeczywistymi właści-

wościami utworów – kategorie strukturalne należące do techniki pi-

sarskiej, podlegające wyborowi i kształtowaniu zgodnie z artystycz-

nymi decyzjami autora. Są to środki, wprawdzie (w różnym stopniu)

złożone i pełniące ( na różnych poziomach organizacji utworu) funk-

cje szczególne, ale tylko środki, którymi posługuje się autor . Kom-

pozycja jest sferą odpowiedzialności i inwencji artystycznej człowie-

ka, który uczestniczy w kulturze i za pomocą właściwych jej środków

wypowiada się w formie literackiej, dążąc do kontaktu z innymi

ludźmi i zakomunikowania im tego, co sam zrozumiał ze spraw świa-

ta. Wymienione wcześniej, a tak popularne w badaniach literackich

kategorie, służą uwypukleniu i semantycznym oraz estetycznym wy-

korzystaniu właściwej literaturze pośredniości wypowiedzi, i w tym

zakresie ich rola bywa niezastąpiona. To nie one jednak tworzą reguły

kompozycji poszczególnych utworów; one podlegają im, tak jak

A. Stoff - O pojęciu kompozycji dzieła literackiego, [w] Kompozycja dzieła literackiego, red. A. Stoff, Toruń 2004.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: