widowiska odświętne na kresach.pdf
(
88 KB
)
Pobierz
36781582 UNPDF
ANNALES
UNIVERSITATISMARIAECURIE-SKŁODOWSKA
LUBLIN–POLONIA
VOL.XX/XXI
SECTIOFF
2002/2003
UniwersytetGda«ski,Gda«sk
IRENAKADULSKA
Widowiskaod±wi¦tnewteatrzenaKresach
naprzełomieXVIIIiXIXwieku
Repr´esentationsth´eˆatralesdefˆeteauxconfinsnord-estdelaPologne`acheval
surlesXVIII`emeetXIX`emesi`ecles
WprzestrzennymobraziedawnejRzeczypospolitejnaKresachpółnocno-
-wschodnichsytuuj¡si¦terenyBiałejRusi.
1
Poroku1772wwynikupierwszego
rozbioruutraciłyonepolityczn¡iterytorialn¡ł¡czno±¢zPolsk¡,anurtyD¹winy
stałysi¦wówczasgranic¡pa«stwow¡.Mieszka«cytychterenównadalpozostawali
podwpływemkulturypolskiej,wpoczuciuci¡gło±citradycjiiprzywi¡zaniado
niektórychzachowanychinstytucji.Tak¡instytucj¡trwalewpisan¡w±wiadomo±¢
społeczn¡byłyniew¡tpliwieszkoły—tunaBiałejRusinadalprowadzoneprzez
działaj¡cya»pokresO±wiecenia(doroku1820)zakonjezuitównieobj¦tytu
kasacyjnym
breve
KlemensaXIV.
NaterytoriumBiałejRusiprowadziłysw¡misj¦szkoln¡kolegiajezuickie
wPołocku,Witebsku,Mohylewie,M±cisławiu,Orszy,Dyneburgu,Krasławiu,
Czeczersku,U»wałdzie,Rydze.
2
Icho±rodkiembyłokolegiumwPołockuzało»oneznadaniakrólaStefanaBa-
toregow1580roku.
3
RolakresowegoPołockawdziejachzgromadzeniawyra¹nie
1
J.Kolbuszewski,
Kresy
,Wrocław1997,s.5–49.
2
EncyklopediawiedzyojezuitachnaziemiachPolskiiLitwy1564–1995
,oprac.L.Grzebie«,
Kraków1996,s.661–663.
3
FundatioetdotatioCollegiiSocietatisJesuinarceetcivitatePolocensiaSerenissimo
RegeStephano,huiusnominisprimofeliciterinstitur.DatumVilnae[...]AnnoDomini1582
,[w:]
MateriałydodziejówAkademiiPołockiejiszkółodniejzale»nych
,zebrałI.G[i»ycki],Kraków
2
IRENAKADULSKA
wzrosłapokasacie.PrzybylituwówczasjezuicizcałejEuropywzmacniaj¡ctu-
tejsz¡kadr¦nauczycielsk¡,wzbogacaj¡cbibliotek¦izbiorynaukowe.Tutak»e
podkoniecstuleciamie±ciłosi¦europejskiecentrumodradzaj¡cegosi¦zgroma-
dzeniaisiedzibagenerała.
4
PotwierdzeniemwzrostubyłopowołanieAkademii
Połockiejw1812roku.Nagłewydaleniejezuitówzpa«stwarosyjskiegow1820
rokuzako«czyłoichdziałalno±¢naBiałejRusi.
5
Mieszka«cyPołocka—ongi±
w1580rokuniech¦tnieprzyjmuj¡cyPiotraSkarg¦iinnychwysłannikówIgnacego
Loyoli,zademonstrowaliprzypo»egnaniu(w1820roku)gł¦bokieprzywi¡zanie
dozakonui»alzaoddalaj¡c¡si¦wrazjezuitami±wietno±ci¡miasta.
6
Wielkazmiananastawie«izachowa«ludno±cidokonywałasi¦przezdługie
latawielkiejpracypołockichjezuitów.Ichsłu»baobj¦ła,obokpracyduszpaster-
skiej,bezpłatn¡działalno±¢nauczycielsk¡naró»nychpoziomachedukacjiodfary
poAkademi¦.Jezuicisłu»ylite»mieszka«comaptek¡iszpitalem,przytułkamidla
ubogich,przyuczaliwwarsztatachokoliczn¡młodzie».Przypomnijmynasycanie
ksi¡»k¡poprzezdrukarni¦,ksi¦garni¦,bibliotek¦,edycj¦własnegoczasopisma.
7
JezuiciutrwalaliwPołockumodelspołecznegofunkcjonowaniazakonu,okolicz-
nychmaj¡tkówziemskichimiasta,którepodkoniecichpracystałosi¦miastem
uniwersyteckim.
Jedn¡zinstytucji,słu»¡cychbudowaniuł¡czno±cizszersz¡społeczno±ci¡był
teatr.Oddwóchnajwcze±niejszychinscenizacjiw1585rokuteatrfunkcjonował
wdwóchmiejscach—wdwóchprzestrzeniach—wszkoleiwprzestrzeni
miasta.
8
Przestrzenieteró»niłyceleinscenizacji,formaizakreskomunikowania
si¦zwidowni¡.
Wprzestrzenimiastajezuiciwystawialidramatyidialogiwł¡czonewliturgi¦
±wi¡t.Turównie»odbywałysi¦retorycznepolemiki—dysputynatematy
teologiczne,wktórychjezuiciudowadnialiwy»szo±¢swychargumentównad
1905,s.44–46;S.Rostowski,
LithuanicarumSocietatisIesuhistoriarumparsprima
,Wilno1768,
ks.II,s.91;„Miesi¦cznikPołocki”,t.I,nr2,Połock1818,s.79.
4
S.Zał¦ski,
HistoriazniesieniajezuitówwPolsceiichzachowanienaBiałejRusi
,t.II,
Lwów1875,s.304–362;M.Inglot,
LaCompaniadiGes´unell‘ImperoRusso(1772–1820)ela
suapartenellarestaurazionegeneraledellaCompania
,Roma1997,s.125–164.
5
Dekretministrawyzna«religijnychio±wieceniapublicznegoNajja±niejszemuCesarzowi
wdniu15marca[1820r.]wyszły,rkpsArchiwumProwincjiPolskiPołudniowej[APPP]Tow.Jez.
Kraków,sygn.1023–I,s.101–112.
6
J.N.Gallicz,WygnanieczBiałejRusi,cz¦±¢I,pisanywR.P.1821wMont-Marilion
weFrancji,rkps.APPP,662,s.6–48;I.Lenkiewicz,Wspomnienia,cz.I[1829],roz.V;Jezuici
połoccy,rkpsWile«skiejUniwersyteckiejBiblioteki[VUB],sygn.F3–277,s.1–5.
7
I.Gi»ycki,
MateriałydodziejówAkademii
,s.1–43,57–136;
Połock
,[w:]
Encyklopedia
wiedzyojezuitach...,op.cit.
,s.524–528[tutak»ebibliografia];I.Kadulska,
AkademiaPołocka
wrolio±rodkakulturypolskiejnaBiałejRusinaprzełomieXVIIIiXIXwieku
,[w:]
W±ródpisarzy
o±wiecenia.Studiaiportrety
,red.A.Czy»iS.Szcz¦sny,Bydgoszcz1997,s.337–360.
8
J.Poplatek,
StudiazdziejówjezuickiegoteatruszkolnegowPolsce
,Wrocław1957,s.130.
WIDOWISKAODWITNEWTEATRZENAKRESACH...
3
kalwinistamiiarianami,reprezentowanyminp.przezsamegoSzymonaBud-
nego.
9
Teatr,czyraczejparateatrwprzestrzenimiejskiejsłu»yłcelomperswazyjnym
ipropagandowym—przekonywałipoci¡gał±wietno±ci¡.Wła±nieinscenizacj¡
polskiegodialogunaBo»eCiałowł¡czonegowprocesj¦narynku,rozpocz¡ł
sw¡działalno±¢23czerwca1585rokuteatrwPołocku.
10
Sukcesprzedstawie-
nia,zachwytszlachtyimieszczan,nawetschizmatyków,napórtłumuzanoto-
wanotak»eprzynast¦pnej,wrze±niowejinscenizacji
DeMartyrumconstantia
intormentisetpremioincoelis
.
11
Wyst¦p,wrazzkazaniemogodno±cire-
likwii,byłcz¦±ci¡uroczysto±ciobchodzonejokołodnia±w.Michałai±wi¦ta
Aniołówijakzanotowałkronikarz,umocniłasi¦wówczasdobraopiniaoZgro-
madzeniu.
12
Teatrproponowałuroczysteprze»ywanie±wi¦tanajcz¦±ciejwokta-
wieBo»egoCiała.Informuj¡otymzapiskikronikarskiezlat1603,1641,1642,
1647,1702,1722—s¡towzmiankioprocesjach,towarzysz¡cychimdialogach
b¡d¹deklamacjachprzyka»dymzczterechołtarzy.
13
Takcz¦storejestrowany
wkronikachzachwyti»ywareakcjawidzów—uczestnikówwi¦ta,wynikały
zol±nieniaprzepychem,znagromadzeniaobrazów,emblematów,artystycznych
formsłowa,muzyki,formarchitektonicznychstosowanychprzezjezuitówwpro-
cesjach.
14
Zewn¦trznaokazało±¢towarzyszyłarównie»obchodomwprowadzenianaoł-
tarze±w.FranciszkaBorgiasza,jednegozpierwszychgenerałówZgromadze-
nia,szczególniezasłu»onegodlautrwalaniasi¦pierwszychplacówekjezuic-
kichwPolsce.Połockauroczysto±¢trwaj¡caod4–5pa¹dziernika1671sta-
łasi¦wieloele
mentowymbarokowym±wi¦temł¡cz¡cymdzi¦kczynnenabo»e«-
9
A.Jobert,
OdLutradoMohyły.Polskawobeckryzysuchrze±cija«stwa1517–1648
,Warsza-
wa1994;W.Orłow,
AlmaMaterPolcensis.K’180-letijuPołockojAkademii
,„Nieman”1993,nr4,
s.156;id.,
Tajamnicypołockojgistorii
,Minsk1994,s.337.
10
Wnotatcekronikarskiej
AnnuaeliteraeprovinciaePoloniae1585.CollegiumPolocensis
niepodanotytułu.Zob.J.Poplatek,
Materiałyarchiwalnedodziejówjezuickiegoteatruszkolnego,
religijnegoiludowegowPolscewlatach1568–1640
,t.II,Pi«sk–Wilno,s.26;id.,
Studia
zdziejów...,op.cit.
,s.130;J.Oko«,
Dramatiteatrszkolny.ScenyjezuickieXVIIwieku
,„Studia
Staropolskie”t.XXVI,Wrocław1970,s.80.
11
J.Poplatek,
Materiałyarchiwalne...,op.cit.
,s.25.
12
AnnuaeliteraeprovinciaePoloniae1585.CollegiumPolocense
,ArchivumSoc.Iesu[ASI
Pol50f.65(29)],[w:]J.Poplatek,
op.cit.
13
J.Poplatek,
Materiałyarchiwalne...,op.cit.
,s.28,32–33,35,39;L.Simon,
Dykcjonarz
teatrówpolskichczynnychodczasównajdawniejszychdoroku1863
,Warszawa1935,s.62(Simon
notujetytułzaginionegorkpsuZałuskichRó»noj¦z.Q.XIV.7.:
ApplaususDeoEucharistiaco
,1722);
A.Maldzis,
Arganizacijapastanowakirepiertuaruszkolnychteatrow
,[w:]
Gistorijabielaruskaga
teatra
,t.I,Minsk1983,s.133.
14
J.Oko«,
Wst¦p
,[w:]
Dramatyeucharystycznejezuitów.XVIIwiek
,Warszawa1992,s.3–37;
id.,
RetorykaadogmatwparateatralnychprocesjachjezuickichnaBo»eCiało(Wilno1614–1639)
,
[w:]
Literaturaaliturgia
,red.J.Oko«,Łód¹1998,s.185–201.
4
IRENAKADULSKA
stwozwystawieniemdramatuiuroczystympochodemszlachtyiuczniów,zja-
d¡cyminatriumfalnychwozachportretamiFranciszkaBorgiasza(jakoksi¦-
ciai±wi¦tego),zbram¡tryumfaln¡,odgłosamimuzykiiwystrzałów.
15
Wiel-
ko±¢iznaczenieuroczysto±ciwyraziłosi¦tubogactwem±rodkówsłu»¡cych
u±wietnieniufaktu,któryzwa»negodlajezuitówstawałsi¦wa»nymspo-
łecznie.
Odwoływaniesi¦do±wiataefektów,doosi¡gni¦¢technikidlakształtowania
teatralnejiluzjitowarzyszyłowówczastak»ewyst¦pomwpołockiejauliszkolnej.
Zachowaneprogramywyst¦pówzlat1723–1740
16
pozwalaj¡naorientacj¦
wsposobachinscenizacji.Informuj¡wi¦coefektachwspomagaj¡cychzawikłan¡
akcj¦:owykorzystywaniulatarnimagicznej,oupodobaniudoscenmorskich,
ookr¦tachpłon¡cychiton¡cych,oefektachpirotechnicznych—fontannachognia,
ognistychwałachiwirach,piorunach,iskrach,płon¡cychpos¡gach,owalkach
zwierz¡t;oefektachakustycznych—tr¡bachwojennychimuzyce.
Tentryumfalnypochódbarokuprzezpołockiteatriparateatrulegnieprzefor-
mowaniuporoku1773.Sytuacjanowejprzynale»no±cipa«stwowejorazsytuacja
wyj¡tkowegotuocaleniazakonuwpłyn¦łysw¡dramatyczn¡wa»no±ci¡naposta-
wyjezuitów.Stosunekdonowejwładzystaniesi¦istotnympytaniem,naktóre
trzebab¦dzieodpowiedzie¢publicznie.
17
Okazj¡dotychodpowiedzistan¡si¦
wydarzeniaocharakterzepublicznym—±wieckim,główniewizytyiprzyjazdy
dygnitarzy.Onewymagały±wietno±ciiwymownejprzesady.Natomiastwsamym
repertuarzeswegoteatruszkolnegojezuiciodwołalisi¦doinnychwzorów.
Swemuteatrowiwewn¡trzszkolnemujezuicinadadz¡charakterspektaklire-
gularnych,zduchao±wieceniapłyn¡cych(tragedieikomedieNikodemaMu±nic-
kiego),b¦d¡szukalirepertuaruwprzekładanychnaj¦zykpolskidramatachSo-
foklesa(FrancescoAngiolini),Eurypidesa(JanMihanowicz),czywprzeróbkach
zjezuitówfrancuskich(JózefMorelowski),b¡d¹wewłasnychautopowtórzeniach
(Karolułkiewski).Klasycyzmstaniesi¦dominuj¡c¡cech¡tegoteatrunasta-
wionegonawysokieiheroicznetematywtragediiorazobserwacj¦codzienno±ci
wkomedii.
18
15
HistoriacollegiiPolocensisSI1671
,(ASI,Lith.41f.96),[w:]J.Poplatek,
Materiały
archiwalne...,op.cit.
,s.38;A.Maldzis,
op.cit.
,s.132.
16
Dramatstaropolskiodpocz¡tkówdopowstaniascenynarodowej.Bibliografia
,t.II,
Programydrukiemwydanedor.1765
,cz.1:
Programyteatrujezuickiego
,oprac.W.Korotaj,
J.Szwedowska,M.Szyma«ska,Wrocław1976,poz.285–294.
17
Deklaracj¦wzywaj¡c¡nowychpoddanychKatarzynyIIdozło»enia
homagium
wydał
gen.Kreczetnikowdn.5IX1772.Kazanieztejsmutnejokazjibyłoopartenatek±cie±w.Pawła
„WszelkawładzajestodBoga”.WygłosiłjewPołockujezuitaJózefKatenbring.S.Zał¦ski,
Historia...,op.cit.
,s.155.
18
I.Kadulska,
Wst¦p
,[w:]
TeatrjezuickiwPolsce.(Zantologi¡dramatu)
,Gda«sk1997,
s.46–57.
WIDOWISKAODWITNEWTEATRZENAKRESACH...
5
Wyst¦pykolegiumjezuitównaforummiejskimb¦d¡poroku1773wyrazist-
szymni»dot¡dokre±leniempostawywobecwładzy±wieckiejiprzybywaj¡cych
domiastajejreprezentantów.
19
Niejesttoprzecie»funkcjanowa,leczzakorze-
nionaodstuleciwtradycjipolskichmiast.
20
ParateatrwPołockuinacałejBiałej
Rusizachowasw¡barokow¡formuł¦.Przechylisi¦jednakkuokazjom±wieckim
iwobecoficjalno±ciprawosławiaograniczypublicznepropagowaniewiary.
PierwszawizytacarycyKatarzynyIIwPołockuw1780rokupozwoliłajezu-
itomwł¡czy¢si¦wzainscenizowaniepowitaniaprzezmieszka«cówiwyekspono-
wa¢sw¡własn¡umiej¦tno±¢teatralizacji±wi¦ta.Dodajmytu,»eczaspanowania
Katarzynywyzwalałteatralizacj¦»ycia,potrzeb¦stwarzaniailuzji,sprzyjałte»
samemuteatrowi.
21
Carycakontynuowałaide¦teatrupublicznegozainicjowan¡
przezPiotraI,popierałarozwójdramaturgiiopartejnawzoracho±wieceniafran-
cuskiego.KorespondowaławsprawachteatruzWolteremiDiderotem,uznaj¡c
teatrzaszkoł¦dlanarodu.
22
Wmaju1780rokuKatarzynawyruszyłazCarskiegoSiołanaspotkaniezce-
sarzemaustriackimJózefemIIwMohylewie.NatrasieprzejazduprzezBiałoru±
mie±ciłsi¦Połock.NagranicypołockiejguberniorszakImperatorowejzostałpo-
witanyprzezgenerał–gubernatoraimarszałkaszlachty.CarycawjechaładoPo-
łockawewtorkowywieczór—30majaswymniezwykłym,czterogabinetowym
ekwipa»emotoczonaorszakiemdostojników,najznakomitszejszlachty,szwadro-
nemkirasjerów,pikinierów,anawetoddziałulistonoszyzpocztmajstrem.Zasada
oczarowaniai±wietno±ciprzybywaławrazztymorszakiem.
23
19
Odotkliwo±ciwizytnp.PiotraIwPołockuwlatach:1701,1705,1710zob.:W.Orłow,
Tajamnicy...,op.cit.
,s.269–274;Próbydyplomatycznegozrelacjonowaniapobytutrudnychgo±ci
zawierazarówno
HistoriacollegiiPolocensisSI...
,[w:]J.Poplatek,
Materiałyarchiwalne...,op.
cit.
,s.40;jaki„Miesi¦cznikPołocki”1818,s.84–85.
20
Opowitaniachiwjazdachwkulturzemiaststaropolskichzob.m.in.:J.Poplatek,
Studia
zdziejów...,op.cit.
,s.137–145;T.Witczak,
TeatridramatstaropolskiwGda«sku.(Przegl¡d
historycznomateriałowy)
,Gda«sk1959,s.15–30iin.;W.Roszkowska,
Uwagioprogramowo±ci
teatrubarokowegowPolsce
,[w:]
Wrocławskiespotkanieteatralne
,red.W.Roszkowska,Wrocław
1967,s.47–72;M.lusarska,
Oteatralno±ciWilnawczasachstanisławowskich
,[w:]
Wilno
teatralne
,red.M.Kozłowska,Warszawa1998,s.32–33;M.Kwiatkowski,
Rozkwitizmierzch
scenyjezuickiejwPoznaniu
,[w:]
NasiDawniJezuici
,KronikaMiastaPoznania1997,s.209–213;
Oformachuroczystego±wi¦towaniawst¡pienianatronStanisławaAugustaw1764wkulturze
polskichmiastpiszeJ.Pokora,
ObrazNajja±niejszegoPanaStanisławaAugusta(1764–1770).
Studiumzikonografiiwładzy
,Warszawa1993;OformachfetiwjazdówwEuropiepor.prace
wtomie:
Probl´emes,interf´erencesdesgenresauth´eˆatreetlesfetesenEurope
,red.I.Mamczarz,
Paris1985.
21
W.A.Serczyk,
KatarzynaIIcarowaRosji
,Wrocław1983,s.168,249–255;M.Berthold,
Historiateatru
,Warszawa1983,s.402.
22
L.A.Sofronowa,
Poetikasławja«skogotieatraXVII—pierwojpołowinyXVIIIwieka
,
Moskwa1981,s.28.
23
I.Stebelski,
Dwawielkie±wiatłanahoryzonciepołockim
,Lwów1867,t.II—cz¦±¢:
Plik z chomika:
sunka
Inne pliki z tego folderu:
pytania na egzamin z romantyzmu2rok.doc
(54 KB)
widowiska odświętne na kresach.pdf
(88 KB)
pejzaż w angielskiej literaturze...pdf
(69 KB)
wokół poematu... maksimowicz.pdf
(80 KB)
wizja koliszczyzny.pdf
(93 KB)
Inne foldery tego chomika:
~ opisy okresów literackich
HLP 01 - lit.staropolska
HLP 02 - lit.oświecenia
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin