Czy_kapital_spoleczny_bez_spolecznego_zaufania.pdf

B. Fedyszak - Radziejowska

IRWiR PAN

Czy kapitał społeczny bez społecznego zaufania jest możliwy?

Przykłady polskich gmin wiejskich.

Wprowadzenie

Pytanie, które stanowi motyw przewodni moich rozważań nad kapitałem społecznym

polskiej wsi ma charakter nieco kontrowersyjny, ale bez niego trudno o wiarygodną diagnozę

stanu tegoż kapitału. Przesłanki do sformułowania odpowiedzi - "tak, jest możliwy"

wyprowadzam z wielu moich badań zrealizowanych w IRWiR PAN w ostatnich latach, w

tym także na podstawie badań będących fragmentem prac zespołu IRWiR PAN, który pod

kierunkiem K. Szafraniec w 2002 roku skoncentrował się na ludzkim i społecznym kapitale

polskiej wsi 1 .

Przystępując do badań korzystaliśmy z typologii gmin skonstruowanej przez zespół

prof. A. Rosnera, [Rosner A. 2002] tak dobierając poszczególne "przypadki" lokalnych

wspólnot, by możliwe stało się zderzenie gmin o różnych charakterystykach społeczno -

gospodarczych, (sygnalizujących poziom rozwoju gospodarczego), z ich społecznym,

psychologicznym i edukacyjnym potencjałem.

Jedno z pytań badawczych zmierzało do weryfikacji, a może skromniej rzecz ujmując,

egzemplifikacji tezy mówiącej, że "pomyślność gospodarcza narodów i ich zdolność

konkurowania uwarunkowane są przez jedną cechę - poziom zaufania społecznego" .

[Fukuyama F.; 1997]. Przedmiotem naszych badań były rzecz jasna, nie narody, lecz

społeczności wiejskie sześciu gmin wiejskich będących od 2004 roku w zasięgu działania

dwu egzogennych czynników; polityki rolnej i strukturalnej UE oraz znacznego bezrobocia w

III RP. To, który z nich odegra w rozwoju polskiej wsi rolę decydującą zależeć będzie w

ogromnym stopniu, jeśli wierzyć F. Fukuyamie i R. Putnamowi od czynników endogennych,

czyli od zasobów kapitału ludzkiego i społecznego w wiejskich społecznościach.

1 Raport pod redakcją prof. K. Szafraniec pt. „Psychologiczny, społeczny i edukacyjny potencjał polskiej wsi”.

(KBN 5HO1FO1921) zawiera mój, liczący 60 stron rozdział pt. „Kapitał społeczny w gminach wiejskich –

więzi, normy i społeczne zaufanie. Pomiędzy konsolidacją a atrofią wspólnoty”. W niniejszej ekspertyzie

odwołuję się także do wyników zawartych w tym Raporcie.

Podejmując problem społecznego kapitału na polskiej wsi nie oczekiwałam, że w sposób

jednoznaczny dane mi będzie odkryć i opisać najważniejszą przyczynę sukcesów i

niepowodzeń jej mieszkańców, miałam jedynie nadzieję, że znajdę się bliżej znalezienia

odpowiedzi na te pytania. Wiedza o przeszłości, w której wieś miała aż nadto powodów, by

skąpo obdarzać zaufaniem "innych ludzi" nie skłaniała do stawiania hipotez o bogactwie

społecznego kapitału na polskiej wsi. Klimat nieufności, z którym przez dziesiątki lat musieli

sobie radzić mieszkańcy wsi, głównie rolnicy, klimat będący konsekwencją polityki

"represyjnej tolerancji" prowadzonej przez władze PRL przeciwko tradycyjnym normom i

wartościom chłopskim, przeciwko prywatnej własności ziemi, przeciwko rynkowym

mechanizmom i przeciwko chłopskim elitom nie sprzyjał budowaniu społecznego kapitału.

Wspomina o tym B. Perepeczko rozważając konsekwencje masowych przesiedleń na tak

zwane Ziemie Odzyskane oraz reformę rolną PKWN, której towarzyszyły nieufność,

zazdrość, zawiść, przekupstwa i inne formy nieuczciwości [Perepeczko B, 2003 a]. Kolejne

elementy polityki rolnej, czyli kolektywizacja, obowiązkowe dostawy, likwidacja

autentycznego przedstawicielstwa rolników w życiu politycznym, chaotycznie prowadzona w

latach 70 -ych polityka modernizacji nie miały pozytywnego wpływu na dzisiejszą kondycję

kapitału społecznego polskiej wsi . [Perepeczko B. 2003 b]. Jeśli bowiem przyjąć, za Fr.

Fukuyamą, że " zaufanie to mechanizm oparty na założeniu, że innych członków danej

społeczności cechuje uczciwe i kooperatywne zachowanie oparte na wyznawanych normach"

[Fukuyama 1997, s.38] to ani okres PRL - u, ani pierwsze 14 lat III RP, ani sposób

komentowania w mediach procesu negocjacji warunków wejścia polskiego rolnictwa w

obszar oddziaływania WPR nie sprzyjał budowaniu zaufania rolników do państwa, jego elit, a

w rezultacie do "większości ludzi".

Okres poprzedzający naszą akcesję do UE nie poprawił wzajemnych relacji wsi z

pozawiejskim i pozarolniczym "centrum", [Fedyszak - Radziejowska B. 2004b] i nie zmienił

klimatu nieufności w kulturę zaufania. [Sztompka P., 2002]. Są przesłanki, by wierzyć, że

okres "po akcesji" wraz z unijną polityką spójności i solidarności stopniowo, wolno i bez

gwałtownego przypływu uczuć przyczyni się do poprawy atmosfery i wzmocnienia

społecznego kapitału wsi.

F. Fukuyama pisze, że gromadzenie kapitału społecznego to skomplikowany i nie do

końca zbadany proces kulturowy. Polityka państwa może wzmacniać istniejący kapitał

społeczny, jednak odbudowanie zaufania publicznego, które uległo destrukcji jest trudne i nie

znamy skutecznych sposobów jego rewitalizacji, [Fukuyama Fr.1997, np. s.27, 39]. Kapitał

społeczny zwiększa się, gdy jest używany, obumiera, gdy używany nie jest [Putnam R.,

1995].Pamiętajmy, że wzmacnianie kapitału ludzkiego jest znacznie prostsze, decyzja

jednostki o kontynuacji edukacji nie wymaga społecznej akceptacji, chociaż łatwiej podjąć ją

przy sprzyjającej polityce państwa. Skłonność do zachowań społecznych rośnie wolniej, niż

zasoby kapitału ludzkiego - o tym warto pamiętać, gdy rozważamy źródła jego słabości.

Do budowy kapitału społecznego potrzebna jest bowiem wspólnota akceptująca takie

wartości, jak wzajemne zaufanie, współpraca, działania na rzecz innych. Tworzeniu i

przekazywaniu tych wartości służą szczególnie złożone i stabilne mechanizmy i instytucje

kulturowe; tradycja, religia i obyczaje. Państwo, jak pisze F. Fukuyama (s. 27), może jedynie

pomóc w jego zwiększeniu, ale skala i skuteczność tej interwencji zależy od kultury i

struktury danego społeczeństwa. Są bowiem dwie przyczyny słabości kapitału społecznego, z

jednej strony struktury państw "socjalistycznych - komunistycznych", które wbrew własnym

deklaracjom wzmocniły, a nie osłabiły jednostkowy egoizm, z drugiej, "familistyczny typ

społeczeństw, (np. Chiny, Francja, południowe Włochy) doświadczających braku zaufania

poza rodziną. Obie te przyczyny są obecne w naszej tradycji politycznej i kulturowej, nic

dziwnego, że dostrzegamy konsekwencje tej obecności także, a może przede wszystkim w

społecznościach wiejskich.

Dlatego przyjęta hipoteza badawcza nie zakładała bogactwa kapitału społecznego wsi,

bardziej prawdopodobne wydawało się potwierdzenie tezy o wciąż silnych, tradycyjnych

więziach rodzinnych i sąsiedzkich, o gotowości do spontanicznej, niesformalizowanej

pomocy i współpracy mieszkańców wsi. Jednym słowem, oczekiwałam raczej społecznych

zasobów, a nie społecznego kapitału. Celowy dobór gmin, w których zrealizowano badania

służyć miał weryfikacji hipotezy zakładającej istnienie zależności pomiędzy kondycją

gospodarczą, demograficzną, stanem infrastruktury technicznej i oświatowej gmin a

poziomem kapitału społecznego w ich społecznościach.

Narzędzia badawcze tworzył blok kwestionariusza nazwany "Wieś, społeczność

lokalna", liczący 21 pytań zmierzających do zdiagnozowania poziomu "uogólnionego"

zaufania społecznego, siły więzi łączących mieszkańców badanych gmin, ich poczucia

wpływu na sprawy własnej wsi oraz gminy. Pytałam także o gotowość do współpracy z

innymi, o przynależność i aktywność w organizacjach i stowarzyszeniach, o sposób

funkcjonowania struktur samorządowych.

Dodatkowe źródło informacji stanowiły wywiady przeprowadzone z 10 liderami w

każdej z badanych gmin wskazanymi przez pracowników i władze gminy pełniącuch rolę

"ekspertów - sędziów" 2 . Dzięki wywiadom poznaliśmy motywacje działania, sukcesy i

porażki ludzi, którzy w badanych wspólnotach pełnili rolę animatorów i katalizatorów

wspólnotowej aktywności.

Ostatnim źródłem naszej wiedzy o kondycji kapitału społecznego w badanych

gminach wiejskich okazały się dwa ważne wydarzenia , które miały miejsce tuż po badaniach

terenowych, a mianowicie wybory samorządowe 2002 oraz referendum w sprawie integracji

Polski z UE z czerwca 2003 roku. Dane o frekwencji, przebiegu i wynikach wyborów oraz

referendum pozwoliły poddać weryfikacji deklarowaną przez naszych respondentów

obywatelską aktywność, a więc lepiej poznać rzeczywistą kondycję społeczeństwa

obywatelskiego badanych gmin.

Badania objęły sześć wspólnot, w których zarówno zasoby społeczne, jak i kapitał

społeczny tworzą sześć konkretnych rzeczywistości społecznych. Można usytuować je na

skali łączącej zamożność i biedę, korzystne i niekorzystne charakterystyki gospodarcze i

oświatowe, dominującą funkcję rolnictwa i wysoki stopień urbanizacji.

Gminy Białe Błota, ( pod Bydgoszczą) i Dywity (obok Olsztyna) dobrano, jako gminy

"najlepsze", Kluczewsko (świętokrzyskie) i Płaska (podlaskie), jako gminy znajdujące się w

najtrudniejszej sytuacji, zaś gminy Gizałki (Wielkopolska) i Otyń (lubuskie) zajęły pozycje

pośrednie pomiędzy tymi gminami. Na omówione już odmienności nałożyły się dodatkowe

różnice wynikające z dominującego rodzaju rolnictwa - towarowego, chłopskiego w

wielkopolskich Gizałkach, popegeerowskiego w gminie Otyń oraz rolnictwa słabego, nie

będącego źródłem dochodów, jak w podlaskiej gminie Płaska i świętokrzyskiej gminie

Kluczewsko. Gmina popeegerowska Otyń okazała się zróżnicowana wewnętrznie; dużym,

stosunkowo zamożnym gospodarstwom rolnym towarzyszyło duże bezrobocie i niski status

materialny większości mieszkańców.

Ponieważ pytania ankiety świadomie nawiązują do sondaży CBOS z 2002 i 2004 roku

możliwe były porównania rezultatów naszych badań z wspomnianymi sondażami. 3 Należy

jednak dodać, że w badanych przez nas gminach nadreprezentowane były elity wiejskie,

złożone z przedsiębiorców, inteligencji wiejskiej i liderów stowarzyszeń i organizacji, co, jak

2 Pracownika (lub pracowników gminy) proszono o podanie nazwisk osób, które w danej gminie założyły,

prowadzą lub po prostu działają w organizacjach, stowarzyszeniach na rzecz gminy. Jeśli w gminie nie było

liderów działających w konkretnych organizacjach, proszono o wskazanie osób, których działania na rzecz

innych są znaczące, ważne, widoczne dla mieszkańców.

3 Komunikat CBOS luty, 35/2002 oraz luty 27/2004

się okazało, miało wpływ na relatywnie wyższe, niż w sondażach CBOS wskaźniki poziomu

zaufania społecznego i gotowości do współpracy.

Ostatnia refleksja wstępna dotyczy przyjętych na użytek badań sposobów rozumienia

najważniejszych pojęć; zasoby i kapitał społeczny.

Zasoby społeczne to "sieć powiązań (interakcji), które pozostają do dyspozycji jednostek /

grup i ewentualnie mogą zostać zmobilizowane do realizacji indywidualnych bądź grupowych

interesów", [Giza - Poleszczuk, Marody, Rychard, 2000, s. 32 i dalej]. Tym samym

najbardziej podstawowym zasobem społecznym dla każdej jednostki jest rodzina, sąsiedztwo

oraz, jak piszą wymienieni autorzy - wspólnoty ludzi połączonych więzią "pracy". W

tradycyjnych społecznościach wiejskich wszystkie te grupy łączyła [Toennies F., 1988] silna,

pierwotna wspólnotowa więź krwi, miejsca i obyczaju, bowiem praca rolnika wykonywana

przez większość mieszkańców wsi wzmacniała więzi rodzinne i sąsiedzkie - więziami

zawodowymi. Dzisiejsza wieś nie jest jednorodną wspólnotą, w mniejszym lub większym

stopniu objął ją proces przekształcania się więzi pierwotnych we wtórne, a wspólnot w

stowarzyszenia.

Tradycyjne zasoby społeczne, by mogły stać się funkcjonalnym kapitałem społecznym

potrzebują nowych form organizacyjnych i nowych struktur formalnych. Dla celów badania

przyjęłam rozumienie kategorii kapitału społecznego zbieżne z koncepcjami R. Putnama i F

Fukuyamy, czy J. Colemana, w których kluczową wartością jest uogólnione zaufanie,

lojalność oraz sieć oddolnych organizacji i stowarzyszeń służących realizacji wspólnych

interesów, (networks, norms, social trust).

Jednak uznałam, że ze względu na specyfikę społeczności wiejskich konieczne jest

wprowadzenie rozróżnienia tego, co tworzy "zasoby społeczne" wsi, od tego, co świadczy, że

społeczność jest zdolna do przekształcenia swoich zasobów w kapitał. Zasoby społeczne

obejmują to wszystko, co pozostaje w dyspozycji jednostki lub grupy, zaś kapitał, to zasoby

uruchomione i wykorzystywane w konkretnych działaniach przez jednostki i grupy. Zasoby

stają się kapitałem, gdy jest na nie popyt, gdy uruchamiane są w działaniach i przynoszą

efekty (zysk).[ Giza – Poleszczuk A. Marody M.RychardA., 2000] 4 Stąd w naszych

badaniach pytania „mierzące” zarówno poziom zasobów społecznych , ("uogólnione"

zaufanie, gotowość do współpracy, niesformalizowana aktywność), jak i poziom kapitału

4 Korzystam z A. Giza – Poleszczuk, M. Marody .A. Rychard, Strategie i System. Polacy w obliczu zmiany

społecznej. IFiS PAN 2000, s. 27/28, 32, 100 -–107, oraz M. Ziółkowski Przemiany interesów i wartości

społeczeństwa polskiego, Poznań 2000, s. 175 – 179 i inne, oraz red. E. Wnuk – Lipiński M. Ziółkowski

Pierwsza dekada Niepodległości. Próba socjologicznej syntezy. ISP PAN Warszawa 2001 np.. s.143

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: