„ Sens życia ‘’
Niniejszy referat poświęcony został analizie literatury psychologicznej i filozoficznej zajmującej się zagadnieniem różnych aspektów (płaszczyzn) ludzkiego życia, będących wymiernikami jego jakości .
Jako, że trudno jest precyzyjnie i jednoznacznie określić co to jest ‘’ jakość życia” ( wnikliwa literatura zagadnienia nie pozwoliła autorce niniejszej pracy doszukać się definicji „jakości życia”) w poniższym referacie omówione zostały pewne płaszczyzny ludzkiej egzystencji, które, w subiektywnym odczuciu autorki tej pracy, mogą stanowić o jej (tej egzystencji) jakości. Do tych aspektów , które zostały poddane analizie należą:
- sens i wartość życia człowieka
- dążenia i motywy ludzkiego postępowania, określane też mianem „aspiracje”
- potrzeby ludzkie i sposoby ich zaspokajania
- szczęście i cierpienie w życiu człowieka
Przed przystąpieniem do rozważań na temat jakości życia człowieka należałoby najpierw ustalić jak definiujemy ów „podmiot”, którego egzystencją zajmować się będziemy. Chodzi tu o OSOBĘ, którą definiować będziemy za K. Obuchowskim , który podaje, jak następuje:
„ Osobą nazywam jednostkę ludzką, która utrzymuje dystans psychiczny wobec potrzeb i pragnień, rozwija się, kierując sensem swojego istnienia” . (Obuchowski, 1995, s.12)
Jak wskazuje powyższa definicja każda osoba, każdy człowiek jest odpowiedzialny za swoje życie. Optymalną sytuacją jest taka, w której dana jednostka tak ukierunkuje swoje dążenia , starania i postępowanie, aby osiągnąć jak najwyższą jakość swojego istnienia . Ocena tej jakości należy zarówno do danej jednostki (osoby), (wówczas jest to ocena subiektywna), jak i ocena obiektywna należąca do otoczenia. Najważniejsze w tym jest to, aby wypadkowa tych dwóch ocen była jak najwyższa.
Jednym z aspektów będących niejako wykładnią jakości życia ludzkiego jest jego sens i wartość. Pierwsze z pojęć, o którym będzie traktował niniejszy referat, jest pojęciem bardzo szerokim, na które można spojrzeć z wielu stron, analizować je zgodnie z odczuciami obiektywnymi jak i subiektywnymi. Bogata literatura, którą odnajdujemy rozważając pojecie sensu życia jest dowodem na to , że termin ten można ująć i opisać w wieloraki sposób, tak z punktu widzenia filozoficznego , jak i psychologicznego.
Z drugiej strony sytuacja taka świadczy o tym, że nie istnieje jedna, jasna i spójna definicja owego pojęcia. Owszem , różnorodne definicje przytaczane przez psychologów i filozofów zawierają jakieś wspólne pierwiastki, jednakże każdy z nich ( filozofów i psychologów) prezentuje swój pogląd na zagadnienie sensu życia, każdy wytycza swoją ścieżkę, po której należy podążać rozważając znaczenie słów „ sens życia”.
Z kolei wartość ludzkiego bytu jest raczej zagadnieniem zaprzątajacym uwagę tylko filozofów. Podobnie jak w przypadku terminu sens życia, znaczenie wartości odnoszącej się do ludzkiego życia, jest trudne do jasnego sprecyzowania.
Poniższe rozważania zatem są próba przedstawienia i zanalizowania zaledwie kilku różnych spojrzeń psychologów i filozofów na zagadnienie sensu i wartości ludzkiej egzystencji.
Słysząc słowa : „ Moje życie nie ma sensu!” czy też „ Odnalazłem sens życia !” zwykle nie mamy problemu ze zrozumieniem tego, co rozmówca wypowiadający powyższe słowa chce nam przekazać. Jednakże tak naprawdę, to tylko „czujemy” , że rozumiemy, że wiemy, a w rzeczywistości nic nie wiemy. Owo „ niby- rozumienie” ma miejsce za sprawą języka komunikacji, który Kazimierz Obuchowski rozumie jako „ jeden z języków, którego ewolucja przebiega w kierunku maksymalizacji znaczeń, na jednostkę wyrazu.” ( Obuchowski, 1995, s. 243 – przypisy). Chodzi tu o to, że jeden wyraz może zawierać pewną szeroką treść, której „ esencję” rozumiemy , jednak nie potrafimy wyrazić słowami tej treści. Istnieje wiele takich wyrazów , których znaczenie rozumiemy, ale nie potrafimy podać jakichś precyzyjnych definicji tych słów. Tak więc z całą pewnością jesteśmy w stanie stwierdzić , że w słowach naszego rozmówcy tkwi jakaś głębsza treść znaczeniowa, psychologiczna , a nawet filozoficzna.
W tym miejscu rozpocznijmy więc nasze rozważania nad tą treścią słów „sens życia” wychodząc od najprostrzych określeń , czy tez skojarzeń , jakie nasuwaja nam się jako pierwsze zaraz po usłyszeniu lub uświadomieniu sobie tych słów. Są to : celowość istnienia, koncepcja naszej egzystencji, pomysł na życie, plan, który realizujemy dążąc do określonego celu, wspólny mianownik całego życia człowieka.
Obuchowski przytacza słowa Williama James’a, który powiedział: „ Marzę o znalezieniu powodu , dla którego można chcieć żyć o godzinę dłużej” ( Obuchowski, 1989, s.74). Stąd kolejne określenie kojarzące się z sensem życia , czyli powód, przyczyna , dla których czujemy , że chcemy trwać.
Wchodząc głębiej w zagadnienie sensu życia prezentowane przez Obuchowskiego stwierdzamy, że ów sens jest nierozerwalnie połączony z jednostką ludzką i odnalezienie go poza nią jest niemożliwe, a poszukiwanie poza jednostką – bezskuteczne. Na potwierdzenie tej tezy Obuchowski podpiera się słowami Sorena Kierkegaarda, które brzmią następująco: „ Moje własne życie, moje własne działanie powinno zawierać odpowiedź na to, czy i dlaczego warto żyć. Przecież życie poza człowiekiem i jego działaniem nie ma sensu. Więcej, działanie jest z człowiekiem tożsame w tym znaczeniu, że konstytuuje go.” ( Obuchowski, 1989, s. 74 ) . W słowach tych tkwi głęboka myśl filozoficzna, według której chodzi o to, że jednostka ludzka nie mogłaby istnieć bez ustalonego sensu życia, a sam sens nie istniałby bez jednostki. Słowem: sensu życia nie można ustalić nie biorąc pod uwagę człowieka.
Fakt, że sens życia wiąże się nierozłącznie z jednostką ludzką potwierdzają jeszcze inne słowa Obuchowskiego według których ów sens jest pewną prawdą o człowieku, pewną „kategorią poznawczą, konstruktem naszego umysłu, wartością przypisywaną przez nas rzeczywistości, w której żyjemy, wartością, która uzasadnia takie , a nie inne formy naszej egzystencji. Sens życia jest w tym ujęciu wynikiem rozpoznania sytuacji, w jakiej osoba działa, i na tej podstawie stworzenia koncepcji tego, jaki rodzaj życia byłby najbardziej właściwy, godny człowieka, celowy, uzasadniony” ( Obuchowski, 1989, s .75). Prezentowany pogląd jest z gruntu subiektywny , gdyż zakłada, że sens życia rodzi się w umyśle danej jednostki, jest przez nią nadawany i oceniany. Poza tym definicja ta zawiera kolejne określenie , które tłumaczy znaczenie terminu „sens życia”. Chodzi tu o utożsamianie sensu z uzasadnieniem dlaczego dany człowiek żyje tak, a nie inaczej. Kontekst sytuacyjny ma więc znaczenie.
W książce zatytułowanej „ Przez galaktykę potrzeb” Obuchowski określił swój stosunek do zagadnienia sensu życia i wyraził to następującymi słowami: „ Sens życia jest to potrzeba dorosłego człowieka, polegająca na tym, że bez utworzenia własnej, abstrakcyjnej koncepcji życia, w której może on się pozytywnie spełnić do końca istnienia, nie jest możliwy rozwój jego osobowości.” ( Obuchowski, 1995, s. 254) Definicja powyższa wskazuje na to , że niezbędnym i koniecznym warunkiem egzystowania człowieka w świecie, a przede wszystkim niezachwianego rozwoju osobowości jest ustalenie własnego scenariusza postępowania , prowadzącego do satysfakcji i totalnego spełnienia. Brak takiego scenariusza może doprowadzić do różnego rodzaju nerwic egzystencjalnych, do załamania i rozpadu osobowości, co może mieć tragiczne i niebezpieczne następstwa. Jednym słowem , jasno określony sens życia człowieka daje mu poczucie stabilizacji.
Jednakże istnieje taka możliwość , że człowiek jest w stanie realizować swój sens życia dopiero w późnym wieku. Nie jest to niczym niestosownym, według Obuchowskiego, ponieważ nie istnieją ramy , czy granice wiekowe określające ściśle kiedy ów sens należy realizować.
W spełnianiu określonego sensu życia Obuchowski dostrzega pewne niebezpieczeństwo. To niebezpieczeństwo , to uprzedmiotowienie człowieka. Uprzedmiotowienie takie ma miejsce w sytuacji, kiedy to człowiek jest „ spełniany” przez sens życia, jest mu podporządkowany, a nie odwrotnie, tzn. gdy człowiek jest podmiotem kierującym swoim życiem , panującym nad celami, dążeniami i podejmowanymi działaniami.
Nieco odmienne stanowisko niż omawiany wyżej Obuchowski , jeśli chodzi o rozumienie znaczenia terminu „ sens życia”, prezentuje Tadeusz Czeżowski. Sens życia przekłada on na cele do jakich dąży jednostka. Wszelkie działania podejmowane w kierunku realizacji tych celów tworzą zwartą dorzeczną całości i ta całość właśnie to sens życia. Cele określone są przez różnorakie potrzeby człowieka. „ Cele te nie są między sobą niezależne, lecz układają się tak , iż cele bliższe są środkami do osiągnięcia celów dalszych. Celami, które nie służą jako środki dla osiągnięcia dalszych celów, nazywamy celami dla siebie lub celami ostatecznymi.” ( Czeżowski, 1989, s.171). Ważne jest, jak podkreśla autor aby jedne cele nie zakłócały drugich, aby wszystkie one były harmonijnie zgrane oraz aby wzajemnie się wspierały.
Swój pogląd na życie i jego sens Czeżowski bardzo obrazowo oraz symbolicznie ujmuje w słowach , które zostały wykorzystane niniejszej pracy jako motto następującej treści: „ życie to jakby zadanie , które człowiek otrzymuje do rozwiązania – sens życia zaś to rozwiązanie, które trzeba znaleźć.” ( Czeżowski, 1989, s. 175 ) Życie , które ma prowadzić do rozwiązania tego niezwykle skomplikowanego zadania powinno być wolne od nieprzemyślanych impulsów, kierowanych niskimi popędami, nieokiełznanymi siłą naszej woli. „ Życiem bez sensu jest życie kapryśne, z dnia na dzień, od zachcianki do zachcianki, bez jasno wytyczonego celu.” ( Czeżowski, 1989, s. 176)
O sensie życia jako ukierunkowaniu celów i działań z nimi związanych pisze Alfred Adler, który jako jeden z pierwszych zajął się rozważaniami nad omawianym zagadnieniem. Zadając sobie pytanie o sens życia trzeba według Adlera uwzględnić „ (...) system wzajemnej zależności : człowiek - kosmos” (Adler, 1986, s. 243). Albowiem, jak postuluje dalej autor , życie jednostki jest składową całego kosmosu, dlatego więc musi istnieć ten kosmiczny związek. O tym , że życie jednostki ma sens , jeżeli tworzy część jakiejś całości mówi opisany wyżej Czeżowski, a Adler formułuje to w następujący sposób: „ jednostka tylko wtedy postępuje we właściwym kierunku, gdy żyje i dąży do sukcesu jako cząstka całości.”( Adler, 1986, s. 254) Tak więc życie danej osoby ma sens, jeśli nie opiera się on jedynie na własnej koncepcji jednostki , lecz jej dążenia i działania są tak ukierunkowane, że tworzą pewien pozytywny wzorzec, zorientowany na dobro wszystkich ludzi. Człowiek powinien dążyć do doskonałości , a nie do mocy czy siły. Jak twierdzi Adler, tą doskonałością może być Bóg: „ Nie ulega wątpliwości, że pojęcie Boga zawiera (...) ruch do doskonałości jako cel, i że jako konkretny cel doskonałości najlepiej odpowiada niejasnej tęsknocie człowieka do osiągnięcia doskonałości.” ( Adler, 1986, s. 246)
Sens życia wiąże się z wartością, albowiem wszystkie cele należy poddać ocenie wartości zanim przejdzie się do ich realizowania i do podjęcia właściwej decyzji odnośnie środków i narzędzi , jakich użyjemy do ich realizacji . W tym miejscu odejdźmy zatem na moment od rozważań na temat sensu życia, a zajmijmy się wyjaśnieniem co będziemy rozumieli przez wartość życia. Zacznijmy od ogólnego ustalenia terminologii wartości.
Pojęcie „wartość” z pewnością w pierwszym rzędzie kojarzy nam się z ekonomią, gdzie znaczy ono mniej więcej tyle , co „cena”, z zastrzeżeniem, że „cena” jest pojęciem bardziej konkretnym i węższym niż „wartość”. Do terminologii filozoficznej „ wartość” została przyjęta pod koniec XIX wieku za sprawą Fryderyka Nitschego i jego hasła : „przewartościowanie wszystkich wartości.” W tym samym wieku wyodrębniona została oddzielna nauka badająca wartości, nazwana teorią wartości lub po prostu aksjologią. Nauka ta jednak nie dostarcza nam jasnej definicji wartości, co wynika z faktu, że zjawisko wartości jest proste i nierozkładalne, a „ To, co wygląda na definicję „wartości” jest raczej zastąpieniem wyrazu przez inny wyraz mniej więcej to samo znaczący, na przykład „dobro”. Albo jest omówieniem. Omówienie takie ma zwykle jedną z dwu postaci: bądź mówi , że wartość rzeczy jest tą jej własnością, która czyni, iż lepiej jest by rzecz ta była, niż nie była, bądź też mówi, że wartość jest tą własnością rzeczy, ze względu na którą chcemy tę rzecz mieć, ze względu na która jest nam ona potrzebna.” (Tatarkiewicz, 1992, s. 76)
Aby zanalizować pojecie „ wartości” trzeba najpierw zastanowić się „czy wartość jest treścią doznania, czy przedmiotem poznania?” (Czeżowski, 1989, s. 117), to znaczy , czy wartość jest cechą przedmiotu, rzeczy, czy też stosunkiem do niej. ( Tatarkiewicz, 1992, s. 76) Pytania ta spowodowały powstanie dwóch obozów: subiektywistów i obiektywistów. Ci pierwsi uważają, że „ oceny, tj. stwierdzenia wartości , w niczym nie wzbogacają opisu przedmiotu.” ( Czeżowski, 1989, s.117). Ocena wartości zatem wyraża jedynie nasz stosunek do danego przedmiotu, jest wtórna w stosunku do składników uczuciowych i powstaje jako ich następstwo.
Subiektywiści stworzyli rodzinę czterech koncepcji minimalistycznych.( Tatarkiewicz, 1992) Pierwszą z nich jest subiektywizm aksjologiczny stricto sensu, wg którego rzeczy nie posiadają wartości tylko my im je nadajemy. Kolejna- relatywizm aksjologiczny- głosi, że rzeczy posiadają wartość nie same przez się , lecz w stosunku do innych rzeczy, są wartościowe dla czegoś lub kogoś, nie są absolutne. Werbalizm aksjologiczny natomiast zakłada , że wartość jest względna, zmienna w czasie i różnych warunkach historycznych ,np. „ Pieniądze nie mają wartości na bezludnej wyspie, piękne barwy nie mają jej dla niewidomego.” (Tatarkiewicz, 1992, s. 77) . Ostatnia teoria subiektywistów to sceptyzm aksjologiczny, zakładająca, że o wartościach , które są jedynie wyrazem ludzkich odczuć i upodobań nic pewnego powiedzieć nie można.
Według obiektywistów składnikiem pierwotnym jest ocena ,która w następstwie wywołuje takie , a nie inne odczucia; przyjemność, radość, bądź też przykrość, grozę, lęk . Według teorii maksymalistycznych , głoszonych przez zwolenników tego obozu, wartości są zawsze obiektywne i bezwzględne. Opisując stanowisko obiektywistów Czeżowski pisze, że „ Dla wyjaśnienia (...) powstania oceny jako stwierdzenia wartości przedmiotu wystarczy przyjąć odpowiednie nastawienie wartościujące, czyli postawę oceniającą estetyczną lub moralistyczną (...), która wraz z przedstawieniem przedmiotu jest warunkiem wystarczającym dla powstania oceny (...).
Warto podkreślić w obliczu istnienia poglądów subiektywistycznych i obiektywistycznych , że nie jest warunkiem koniecznym , aby wartości były w równym stopniu obiektywne czy subiektywne.
koni86