91Q0_Gorskie_reliktowe_laski_sosnowe.pdf

Górskie reliktowe laski sosnowe

Górskie reliktowe

laski sosnowe

( Erico-Pinion )

Kod Physis: 42.542

Opisany typ siedliska zosta∏ w∏àczony do Za∏àcznika I Dy-

rektywy Siedliskowej na wniosek Polski i S∏owacji. Przyjmu-

je si´, ˝e sà to skrajnie wysuni´te na pó∏nocny wschód sta-

nowiska podobnych lasków, które sà dobrze rozwini´te

w górach po∏udniowej i zachodniej Europy (wg klasyfika-

cji Physis – np. 42.541, 42.5C).

91Q0

A. Opis siedliska g∏ównego typu

Podzia∏ na podtypy

Definicja

91Q0-1: Reliktowe laski sosnowe w Pieninach ,

42.542

91Q0-2: Reliktowe laski sosnowe w Tatrach , 42.542

Izolowane, nawapienne laski sosnowe w Karpatach Zachod-

nich, wyst´pujàce na wyspowych stanowiskach, m.in. gó-

rach Stra˝owskich, Wielkiej Fatrze, Tatrach, Pieninach i in-

nych pasmach karpackich. Runo sk∏ada si´ z licznych gatun-

ków kontynentalnych i kserotermicznych, a wÊród nich wy-

st´pujà endemity Karpat. Nie wyst´pujà tu wrzosiec czerwo-

ny Erica carnea i krzy˝ownica Polygala chamaebuxus (ga-

tunki charakterystyczne dla analogicznych soÊnin w Alpach).

Umiejscowienie typu w polskiej

klasyfikacji fitosocjologicznej

Klasa Erico-Pinetea nawapienne lasy sosnowe

Rzàd Erico-Pinetalia

Zwiàzek Erico-Pinion

Zespo∏y, zbiorowiska:

zb . Pinus sylvestris-Calamagrostis varia

pieniƒskie laski sosnowe z trzcinnikiem pstrym

zb . Pinus sylvestris-Carex alba pieniƒskie la-

ski sosnowe z turzycà bia∏à

Vario-Pinetum reliktowe laski sosnowe w Ta-

trach

Reliktowe soÊniny uwa˝a si´ za zubo˝onà form´ zbiorowisk

z rz´du Erico-Pinion . Ich dok∏adna pozycja syntaksono-

miczna jest niejasna. W odniesieniu do stanowisk pieniƒ-

skich u˝ywa si´ prowizorycznych nazw: zb. Pinus sylvestris-

Calamagrostis varia izb. Pinus sylvestris-Carex alba , nato-

miast reliktowe soÊniny tatrzaƒskie okreÊla si´ jako Vario-

Pinetum (nazwa przestarza∏a).

Bibliografia

Charakterystyka

MATUSZKIEWICZ J. M. 2001. Zespo∏y leÊne Polski. PWN, Warszawa.

MIREK Z., PI¢KOÂ-MIRKOWA H. 1995. Szata roÊlinna Tatr Pol-

skich. W: Mirek Z., Wójcicki J. (red.) Szata roÊlinna parków

narodowych i rezerwatów Polski po∏udniowej. Polish Botani-

cal Studies 12. Instutut Botaniki PAN, Kraków.

UHLÍ Ř OVÁ J. 2002. Reliktné vápnomilné borovicové a smreko-

vcové lesy. W: Valachovič M., Dražil T., Stanová, V.,

Maglocký Š. (red.) Biotopy Slovenska zaradené do Smernice

o biotopoch č. 92/43/EHS. Interpretačný manuál. DAPHNE

– Inštitút aplikovanej ekológie a Botanický ústav SAV, Bratisla-

va, pp. 145.

ZAJÑCZKOWSKI M. 1936. O po∏udniowej granicy zasi´gu sosny

pospolitej w Karpatach Polskich i o wyst´powaniu reliktowej

sosny w Karpatach Polskich. Prace Roln.-LeÊn. PAU 20.

ZAJÑCZKOWSKI M. 1949. Studia nad sosnà zwyczajnà w Tatrach

i Pieninach. Pr. Roln.-LeÊn. PAU 45: 1–97.

Siedlisko 91Q0 obejmuje niewielkie ska∏ i urwistych, dolo-

mitowych lub wapiennych zboczy w Tatrach i Pieninach,

zwykle o po∏udniowej ekspozycji, na których wykszta∏cajà

si´ luêne laski niskich sosen. Te reliktowe soÊniny charakte-

ryzujà si´ niewielkim zwarciem i ma∏à lub bardzo ma∏à za-

sobnoÊcià drzewostanu oraz du˝ym udzia∏em gatunków

murawowych i naskalnych w bardzo bogatym runie. War-

stwa krzewów jest dosyç zró˝nicowana (m.in. jarzàb màcz-

ny, ja∏owiec, berberys, irga pospolita, dereƒ Êwidwa, lesz-

czyna, porzeczka skalna). Na bardziej eksponowanych

stanowiskach sosny wyst´pujà w niewielkich grupach lub

rozrzucone pojedynczo na skalistym zboczu o du˝ym na-

chyleniu. Specyficzna struktura roÊlinnoÊci wynika przede

wszystkim z rodzaju pod∏o˝a (skaliste grzbiety ska∏, pó∏ki

skalne, p∏ytkie gleby r´dzinowe, du˝e nachylenie) oraz

specyficznego, ciep∏ego mikroklimatu.

Wojciech Mróz, Joanna Perzanowska

281

Lasy i bory

91Q0

B. Opis podtypów

duje g∏ównie sosna zwyczajna (Êrednio ok. 100-letnie drze-

wa oraz pojedyncze, du˝o starsze okazy) z domieszkà jod∏y,

buka, Êwierka. Udzia∏ Êwierka jest szczególnie widoczny

w p∏atach wyst´pujàcych poza Pieninami. Warstwa krzewów

w zwiàzku z silnym nas∏onecznieniem, jest dobrze wykszta∏-

cona (pokrycie 40–60 %) i dominujà w niej gatunki zwiàza-

ne z ciep∏olubnymi zaroÊlami, bàdê te˝ siedliskami naskal-

nymi (m.in. dereƒ Êwidwa, leszczyna, szak∏ak, porzeczka

skalna). Runo jest równie˝ bogate i z∏o˝one zarówno z ga-

tunków charakterystycznych dla kserotermicznych i naskal-

nych muraw, jak i lasów liÊciastych (ciep∏olubne buczyny i je-

dliny) czy te˝ borów z klasy Vaccinio-Picetea .

Reliktowe laski sosnowe

w Pieninach

Kod Physis: 42.542

Cechy diagnostyczne

Cechy obszaru

Laski sosnowe wyst´pujà na p∏ytkich glebach r´dzinowych

na izolowanych stanowiskach w Pieninach i fragmenta-

rycznie na okolicznych ska∏ach nale˝àcych do Pieniƒskiego

Pasa Ska∏kowego. Jest to najbardziej kserotermiczne z sie-

dlisk leÊnych w Pieninach. O ich wytworzeniu zadecydowa-

∏y dwa g∏ówne czynniki: skaliste, wapienne pod∏o˝e

(grzbiety ska∏, pó∏ki skalne) oraz specyficzny, ciep∏y mikro-

klimat. Najcz´Êciej sà to niewielkie skupienia sosen o cha-

rakterystycznym, kar∏owatym pokroju w szczytowych par-

tiach wapiennych ska∏ek. W nielicznych przypadkach wy-

tworzy∏y si´ bardziej zwarte drzewostany sosnowe o ciep∏o-

lubnym runie, nawiàzujàce florystycznie do zbiorowisk al-

pejskich i ba∏kaƒskich z klasy Erico-Pinetea .

W opisach taksacyjnych siedlisko to jest oznaczane jako

LG (las górski w typologii siedlisk leÊnych).

Reprezentatywne gatunki

Drzewa i krzewy

Sosna zwyczajna Pinus sylvestris , dereƒ Êwidwa Cor-

nus sanquinea , wiciokrzew suchodrzew Lonicera xylosteum ,

leszczyna zwyczajna Corylus avellana , porzeczka alpejska

Ribes alpinum , malina kamionka Rubus saxatilis.

RoÊliny zielne

Trzcinnik pstry Calamagrostis varia , turzyca bia∏a

Carex alba , sesleria skalna Sesleria varia , turzyca

palczasta Carex digitata , gruszyczka jednostronna Orthilia

secunda , per∏ówka zwis∏a Melica nutans , jastrz´biec leÊny

Hieracium murorum , koz∏ek trójlistkowy Valeriana tripteris ,

kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atrorubens , powojnik

alpejski Clematis alpina , biedrzeniec mniejszy Pimpinella

saxifraga , przewiercieƒ sierpowaty Bupleurum falcatum ,

sza∏wia okó∏kowa Salvia verticillata , wilczomlecz sosnka

Euphorbia cyparissias .

Fizjonomia i struktura zbiorowisk

Sà to siedliska bardzo bogate florystycznie – Êrednio notuje

si´ ok. 40–50 gatunków roÊlin w jednym zdj´ciu fitosocjolo-

gicznym. Drzewostan o niewielkim zwarciu (do 60–70%) bu-

Reliktowe laski sosnowe (Pieniny – Macelowa Góra). Fot. J. Bodziarczyk

282

Górskie reliktowe laski sosnowe

Odmiany

Omawiane laski sosnowe sà znacznie zró˝nicowane i boga-

te pod wzgl´dem florystycznym. Laski sosnowe w Pieninach,

w porównaniu z analogicznym siedliskiem w sàsiadujàcych

pasmach (Skalice Nowotarskie), wyró˝niajà si´ wi´kszà licz-

bà gatunków kserotermicznych oraz mniejszym udzia∏em

roÊlin acidofilnych. Na terenie Pienin nale˝y te˝ wyraênie

podkreÊliç ró˝nic´ pomi´dzy reliktowymi skupieniami sosen

a wi´kszymi p∏atami soÊnin o bardziej leÊnym charakterze.

Pod wzgl´dem fitosocjologicznym w Pieninach wyró˝nia si´

odr´bne zbiorowiska: z du˝ym udzia∏em turzycy bia∏ej Ca-

rex alba i z trzcinnikiem pstrym Calamagrostis varia .

sà bardzo trudne w zwiàzku z du˝a konkurencjà roÊlin jed-

noliÊciennych w runie, a tak˝e brakiem odpowiedniego

pod∏o˝a do kie∏kowania. W takiej sytuacji odnowienie si´

sosny mo˝e zostaç wyd∏u˝one. Wynikiem takiej nieciàg∏ej

dynamiki jest zró˝nicowana struktura wiekowa drzew

w p∏atach 91Q0-1.

91Q0

Powiàzana z dzia∏alnoÊcià cz∏owieka

Dynamika reliktowych soÊnin ma charakter w pe∏ni natu-

ralny i nie wynika z dzia∏alnoÊci cz∏owieka.

Siedliska przyrodnicze zale˝ne

lub przylegajàce

Mo˝liwe pomy∏ki

Siedlisko to przede wszystkim wyró˝nia charakterystyczna

struktura niskiego drzewostanu sosnowego, wyst´pujàcego

na okreÊlonym pod∏o˝u. W zwiàzku z tym jest ono bardzo

∏atwo rozpoznawalne. Nale˝y jednak zwróciç uwag´, ˝e

w Pieninach spotyka si´ te˝ sztuczne, m∏ode drzewostany

sosnowe o niskiej wartoÊci przyrodniczej. Ponadto sàsiadu-

jà z ciep∏olubnymi buczynami (9150), które majà bardzo

podobny sk∏ad gatunkowy runa.

Naskalne laski sosnowe sà w du˝ej mierze zwiàzane z na-

wapiennymi murawami kserotermicznycznymi i naskalny-

mi (6210). Przyk∏adowo w Pieniƒskim Pasie Ska∏kowym ru-

no cz´sto tworzy podzespó∏ Festucetum pallentis potentille-

tosum puberulae . W niedalekim sàsiedztwie wyst´pujà

równie˝ buczyny storczykowe 9150 i ˝yzne buczyny 9130.

Rozmieszczenie geograficzne

Identyfikatory fitosocjologiczne

Niewielkie skupienia reliktowych sosen sà dosyç cz´ste

w Pieninach i wyst´pujà na szczytach licznych ska∏ek wa-

piennych. Najwi´ksze p∏aty naturalnych soÊnin o bardziej

leÊnym charakterze wyst´pujà na Czerwonych Ska∏kach

pod Czertezikiem (obwód Pieninki, pododdzia∏ 11c, pow.

0,18 ha), oraz na po∏udniowych zboczach Macelowej Gó-

ry, ponad dolinà Dunajca (obwód Macelowa Góra, pod-

oddzia∏ 57g, pow. 0,74 ha). Poza Pieninami W∏aÊciwymi,

niewielkie reliktowe skupienia sosen wyst´pujà tak˝e na

wyspowych stanowiskach w Pieninach Spiskich (Zielone

Ska∏y) oraz w pasemku Skalic Nowotarskich – na szczycie

Czerwonej Ska∏y oraz na wi´kszej powierzchni na Kramni-

cy. To ostatnie stanowisko charakteryzuje si´ du˝ym udzia-

∏em gatunków leÊnych, a mniejszym – murawowych.

Klasa Erico-Pinetea nawapienne lasy sosnowe

Rzàd Erico-Pinetalia

Zwiàzek Erico-Pinion

Zespo∏y, zbiorowiska:

zb. Pinus sylvestris-Calamagrostis varia

pieniƒskie laski sosnowe z trzcinnikiem pstrym

zb. Pinus sylvestris-Carex alba pieniƒskie

laski sosnowe z turzycà bia∏à

W zwiàzku z rzadkim wyst´powaniem i ma∏o stabilnym sk∏a-

dem florystycznym laski sosnowe w Pieninach, majà dosyç

niejasnà pozycj´ syntaksonomicznà. S. Kulczyƒski poda∏ na-

zw´ Varietum pinetosum , odnoszàcà si´ do luênych skupieƒ

sosny na murawach naskalnych, natomiast Pancer-Kotejowa

(1973), opisujàc bardziej zwarte p∏aty soÊnin, wprowadzi∏a

nazwy: zb. Pinus sylvestris–Calamagrostis varia i zb. Pinus

sylvestris–Carex alba . Ogólnie opisane zbiorowiska nawià-

zujà do alpejskiego zwiàzku Erico-Pinion , do którego sà bar-

dzo zbli˝one pod wzgl´dem siedliskowym, jednak du˝e ró˝-

nice florystyczne pozwalajà jedynie uznaç pieniƒskie soÊniny

za kresowà postaç zbiorowisk z tego zwiàzku.

Dynamika roÊlinnoÊci

Spontaniczna

Dynamika zale˝y g∏ównie od dynamiki drzewostanu so-

snowego. W tych specyficznych warunkach siedliskowych

proces odnowienia nie jest ciàg∏y, ale zale˝y od wypadania

pojedynczych starych drzew i kolonizacji powsta∏ych w ten

sposób luk przez nalot sosnowy. Warunki rozwoju nasion

283

Lasy i bory

91Q0

Znaczenie ekologiczne

i biologiczne

Ochrona

Przypomnienie o wra˝liwych cechach

• siedlisko reliktowe i skrajnie rzadkie w Polsce i na S∏owa-

cji (nie wyst´puje poza tymi krajami),

• siedlisko cennych gatunków kserotermicznych,

• powolny wzrost drzew (bardzo wolna regeneracja siedli-

ska po zaburzeniu).

Unikatowe siedlisko przyrodnicze o charakterze relikto-

wym, zwiàzane ze specyficznà kombinacjà czynników sie-

dliskowych, wyst´pujàce bardzo rzadko. Stanowi naturalne

przejÊcie mi´dzy roÊlinnoÊcià leÊnà a murawowà, w zwiàz-

ku z czym jego wyst´powanie przyczynia si´ do zwi´ksze-

nia ró˝norodnoÊci wyjàtkowej szaty roÊlinnej Pienin. Ni-

skie, powykr´cane sosny, wraz z towarzyszàcà im ciekawà

roÊlinnoÊcià, stanowià osobliwoÊç przyrodniczà i symbol

Pienin – majà wi´c równie˝ du˝e znaczenie krajobrazowe.

WÊród licznych cennych gatunków roÊlin wyst´puje tu np.

dziewi´çsi∏ d∏ugolistny Carlina longifolia .

Zalecane metody ochrony

Zaleca si´ utrzymanie aktualnego Êcis∏ego re˝imu ochron-

nego reliktowych soÊnin w Pieniƒskim Parku Narodowym

i obserwacj´ naturalnych procesów przyrodniczych w nich

zachodzàcych. O ile stwierdzono by, ˝e zbyt du˝y ruch tu-

rystyczny zagra˝a niewielkim grupom reliktowych sosen

po∏o˝onych przy szlakach turystycznych, zaleca si´ zabez-

pieczenie nawet niewielkich p∏atów 91Q0-1 przed ruchem

turystycznym.

Po rozpoznaniu aktualnego statusu i rozmieszczenia stano-

wisk reliktowych soÊnin poza parkiem nale˝y rozpatrzyç

mo˝liwoÊci zapewnienia im ochrony Êcis∏ej.

Gatunki z za∏àcznika II Dyrektywy

Siedliskowej

Obuwik pospolity Cypripedium calceolus.

Gatunki z za∏àcznika I Dyrektywy Ptasiej

Nie stwierdzono gatunków przywiàzanych ÊciÊle do tego

siedliska.

Stany, w jakich znajduje si´

siedlisko

Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami

ochronnymi

Prawie wszystkie stanowiska pieniƒskich reliktowych soÊnin

znajdujà si´ w granicach Pieniƒskiego Parku Narodowego.

Poza parkiem podaje si´ 2 stanowiska – na Kramnicy, na

której zboczach utworzono rezerwat „Prze∏om Bia∏ki” oraz

grup´ reliktowych sosen na Czerwonej Skale k. Dursztyna.

W Planie Ochrony PPN reliktowe laski sosnowe zosta∏y

szczegó∏owo opisane i uznane za ekosystem specjalnej tro-

ski o najwy˝szym walorze przyrodniczym. Do opisów tak-

sacyjnych wprowadzono zapis: ochrona Êcis∏a oraz zalece-

nie ochronne – ochrona przebiegu naturalnego procesu

przyrodniczego. Nie zaplanowano wi´c ˝adnych ci´ç (za-

równo r´bnych, jak i trzebie˝y) ani zabiegów hodowla-

nych, zarówno w opisywanych drzewostanach sosnowych,

jak i w ich sàsiedztwie.

Wszystkie opisane stanowiska przedstawiajà uprzywilejo-

wany stan ochrony – zachowany drzewostan sosnowy, du-

˝y udzia∏ gatunków ciep∏olubnych; sprzyja temu Êcis∏y re-

˝im ochronny.

Tendencje do przemian w skali

kraju i potencjalne zagro˝enia

Jest to siedlisko trwa∏e i nie zaobserwowano istotnej zmia-

ny jego area∏u.

Niewielkie skupienia sosen na szczytach ucz´szczanych tu-

rystycznie ska∏ sà wydeptywane przez turystów, jednak

wi´kszoÊç gatunków murawowych jest odporna na takà

form´ antropopresji. Potencjalnym zagro˝eniem mo˝e byç

zawleczenie gatunków synantropijnych.

Inwentaryzacje, doÊwiadczenia,

kierunki badaƒ

U˝ytkowanie gospodarcze

i potencja∏ produkcyjny

Reliktowe laski sosnowe sà od lat obiektem zainteresowa-

nia przyrodników. Badania fitosocjologiczne, obejmujàce

zbiorowiska reliktowych soÊnin, prowadzi∏ w okresie mi´-

dzywojennym S. Kulczyƒski, natomiast ekologià popula-

cyjnà sosny w Pieninach zajmowa∏ si´ M. Zajàczkowski.

Wspó∏czeÊnie 91Q0-1 by∏o przedmiotem badaƒ prowa-

dzonych przez prof. E. Pancer-Kotejowà z Akademii Rolni-

czej w Krakowie. Nale˝y prowadziç sta∏e obserwacje dy-

namiki roÊlinnoÊci oraz dynamiki populacji sosny i rzad-

kich gatunków kserotermicznych zwiàzanych z tym siedli-

skiem.

Opisane drzewostany sosnowe charakteryzujà si´ niewiel-

kà zasobnoÊcià (w bardziej zwartych p∏atach do 150 m 3

grubizny na ha). WartoÊç u˝ytkowa pojedynczych grup so-

sen jest znikoma, wi´ksza w p∏atach pod Czertezikiem i na

Macelowej Górze (bonitacja III i V).

Ze wzgl´du na bardzo ma∏à powierzchni´ zajmowanà

przez te drzewostany (w sumie ok. 1 ha), podtyp 91Q0-1

nie ma w praktyce znaczenia gospodarczego.

284

Górskie reliktowe laski sosnowe

W chwili obecnej nale˝a∏oby dokonaç inwentaryzacji sta-

nowisk po∏o˝onych poza Pieninami W∏aÊciwymi (ostatnio

opisane w 1975 roku przez K. Grodziƒskà) w Skalicach

Spisko-Nowotarskich i zbadaç ich zgodnoÊç z definicjà

91Q0.

Pieninami W∏aÊciwymi nale˝y te powierzchnie równie˝ mo-

nitorowaç.

91Q0

Bibliografia

Monitoring naukowy

GRODZI¡SKA K. 1975. Flora i roÊlinnoÊç Skalic Nowotarskich

i Spiskich (Pieniƒski Pas Ska∏kowy). Flora and vegetation of

the Nowotarskie and Spiskie Klippen (Pieniny Klippen-belt).

Fragm. Flor. Geobot 21(2): 1–246.

KULCZY¡SKI S. 1928. Die pflanzenassoziationen der Pieninen. Bull.

int. Acad. Pol. Sci. Cl. math. Ser. B, suppl. 2 (1927): 57–203.

PANCER-KOTEJOWA E. 1973. Zbiorowiska leÊne Pieniƒskiego

Parku Narodowego. Fragm. Flor. Geobot. 19. 11: 239–305.

PANCER-KOTEJOWA E. (red.) 1999. Opracowanie mapy fitoso-

cjologicznej zbiorowisk leÊnych Pieniƒskiego Parku Narodo-

wego. Pieniƒski Park Narodowy, maszynopis.

Stanowisko na Macelowej Górze jest monitorowane w ra-

mach badaƒ drzewostanu w sieci sta∏ych powierzchni

w Pieniƒskim PN.

Do sieci monitoringowej nale˝a∏oby w∏àczyç równie˝ p∏at

soÊniny na Czerwonych Ska∏kach pod Czertezikiem.

Opis drzewostanu i zdj´cia fitosocjologiczne trzeba powta-

rzaç co 5 lat.

Na bie˝àco nale˝y kontrolowaç stan zachowania soÊnin

i wp∏yw ruchu turystycznego.

W zale˝noÊci od wyników inwentaryzacji stanowisk poza

Wojciech Mróz, Joanna Perzanowska

285

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: