I. INTELIGENSJA WIELORAKIE PERSPEKTYWY
Gardnem,H., Kornhaber,M., Wake,W. (2001). Inteligencja. Wielorakie perspektywy. Warszawa. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka akcyjna WSiP.
Darwin utrzymywał, że inteligencja, podobnie jak inne cechy jest dziedziczona. W „O pochodzeniu człowieka” twierdził, że zdolności nabywane w ciągu całego dorosłego życia mogą być odziedziczone przez następne pokolenie. Powoływał się na badani, w których twierdzono, że dzieci angielskich robotników fizycznych rodzą się z większymi dłońmi niż dzieci pochodzące z wyższych sfer; podobnie dzieci wprawnych eskimoskich łowców fok rozwijają takie same łowieckie zdolności nawet wtedy, gdy zostają bardzo wcześnie osierocone i są zbyt małe, aby czegokolwiek się od ojców nauczyć (Darwin,1871;za: Gardnem, Kornhaber, Wake, 2001).
BADANIA BIOLOGICZNE
Behawioryści byli przekonani o konieczności formułowania praw rządzących uczeniem się i inteligentnym działaniem, odwołujących się do roli środowiska. Przeciwny do tego pogląd wyrażali zainteresowani eugeniką twórcy testów i ich użytkownicy. Ich zdaniem inteligencją rządziły prawa biologiczne. Jednak badania pokazały, że ani biologia, ani samo środowisko nie wystarczają zazwyczaj do wyjaśnienia zmienności inteligencji.
BADANIA Z UDZIAŁEM OSÓB UPOSLEDZONYCH UMYSŁOWO
Inne odkrycia, które utrudniały przyjęcie wyjaśnień środowiskowych lub genetycznych dotyczących inteligencji, pochodziły z badań nad osobami upośledzonymi umysłowo. Na przykład w 1931 roku brytyjski naukowiec Lionel Penrose rozpoczął szerokie badania nad 1 280 „upośledzonymi” w królewskiej Instytucji Hrabstw Wschodnich w Colchester. Ich celem było zrozumienie przyczyn deficytów każdego pacjenta w Instytucji.
Penrose odkrył, że różnorodne przyczyny upośledzeń umysłowych oddziaływały łącznie na funkcjonowanie tego samego pacjenta. Penrose wykrył tylko u 25% badanych przypadków samodzielnie działające mechanizmy dziedziczności (Kevles, 1985).
GENETYKA _ PODEJŚCIE KLASYCZNE
nie będzie przesadą stwierdzenie, że wzajemne wpływy genów i środowiska są najbardziej dyskusyjną kwestią w dziedzinie nauk behawioralnych
Galton twierdził, że to właśnie dziedzictwo genetyczne odpowiada za wybitne osiągnięcia intelektualne. Aby kontrolować środowisko proponował badanie zdolności intelektualnych bliźniąt wychowywanych w różnych środowiskach. Postawił hipotezę, że jednostki obdarzone genetycznie wybitnymi zdolnościami intelektualnymi ujawniają te cechy nawet wtedy, gdy będą adoptowane i wychowywane przez osoby spoza własnej rodziny (Galton,1869).
Jednak większość genetyków zachowania uważa, że na inteligencję wpływają zarówno geny jak i środowisko (Plomin,1990).
Metody badawcze genetyki behawioralnej pozwalają na oddzielenie lub kontrolowanie wpływów dziedziczności i środowiska (Bouchard i Propping, 1993) ( Loehlin, 1993). Badacze są w stanie obliczyć, do jakiego stopnia osoby spokrewnione ze sobą różnią się wyposażeniem genetycznym. Na przykład bliźnięta MZ posiadają ten sam zestaw genów,\. W przeciwieństwie do nich rodzeństwo adoptowane oraz dzieci adoptowane i wychowujący ich rodzice nie maja żadnych wspólnych genów Zwykłe rodzeństwo ma, średnio rzecz biorąc, połowę identycznych genów
Jednym z najbardziej znaczących odkryć jest wynik badań nad bliźniętami MZ wychowywanymi osobno. Ponieważ takie bliźnięta mają identyczne zestawy genów, za każdą różnicę w ich ilorazach inteligencji odpowiedzialne jest środowisko.
Inną drogą do zdiagnozowania wpływu genów i środowiska jest przyjrzenie się niespokrewnionym ze sobą dzieciom wychowywanym w tej samej rodzinie adopcyjnej. Ponieważ takie rodzeństwo jest całkowicie różne ze względu na zestaw genów, podobieństwo ich możliwości i osiągnięć intelektualnych można przypisać wyłącznie wpływom środowiskowym.
Większość badań z dziedziny genetyki behawioralnej dowodzi, że geny mają ogromny wpływ na inteligencję (Bouchard, 1991; Horn,1983) Dla przykładu korelacja między ilorazami inteligencji bliźniąt MZ wychowywanych osobno wynosi 0,72 (Bouchard i McGue, 1981 ; Bouchard, Lykken, McGue,1990; Plomin,1990). Chociaż wychowywane w odmiennych środowiskach, dzieci takie mają uderzająco podobne ilorazy inteligencji. Aby docenić wpływ genów, warto się przyjrzeć innym korelacjom miedzy ilorazami inteligencji rodzeństwa. Bliźnięta DZ i zwykle rodzeństwo wychowywane w tym samym domu osiągają znacznie niższe korelacje (odpowiednio: 0,60 i 0,47). Spośród wszystkich stopni pokrewieństwa tylko bliźnięta MZ wychowywane razem mają wyższe niż bliźnięta MZ wychowywane osobno wskaźniki korelacyjne (0,86).
Również badania niespokrewnionych dzieci wychowywanych przez tych samych rodziców potwierdzają tezę o istotnym wpływie genów na inteligencję. Korelacje miedzy ilorazami inteligencji takich dzieci wynoszą około 0,32, jednak zmniejszają się wraz z dorastaniem (Scarr i Weinberg,1983). Ich ilorazy inteligencji w wieku dorosłym nie wykazują większego wzajemnego związku niż ilorazy inteligencji innych, nie spokrewnionych ze soba ludzi. Podobne cechy środowisk rozwoju dziecka nie oznaczają zatem podobnego ilorazu inteligencji.
Plomin (1990) – zdolności poznawcze—tu czynniki genetyczne stają się coraz silniejsze z wiekiem.
Okazuje się, że czynniki genetyczne kształtują w pewnym stopniu środowisko. Robert Plomin (1990) wyjaśnia, że dom pełen książek (będący często ważną zmienną w ocenie środowiska rodzinnego) może być wyrazem ilorazu inteligencji rodziców – ludzie inteligentni zwykle dużo czytają. Można również założyć, że rodzice, kupując ksiązki, odpowiadają w ten sposób na uwarunkowane genetycznie potrzeby intelektualne dzieci. a zatem takie zmienne dotyczące środowiska, jak czas spędzony przez dziecko na czytaniu, mogą po prostu odzwierciedlać genetyczne predyspozycje bardziej inteligentnych dzieci (Plomin, 1990) wpływy środowiskowe niekoniecznie odzwierciedlają czynniki czysto zewnętrzne, mogą również zależeć od wpływów genów.
Przyjmuje się że co najmniej 50% wariancji można wytłumaczyć wpływem genów. Wielu ekspertów twierdzi nawet że w 60% lub 70% (Bouchard, 1990; Horn,1979)
Przyjmuje się że co najmniej 30% a być może nawet 50% zmienności w testach inteligencji przypisać można czynnikom innym niż genetyczne.
Z perspektywy rozwojowej zarówno czynniki genetyczne jak i środowiskowe od momentu poczęcia działają w interakcji. Ważne jest zdanie sobie sprawy z tego, że wszelkie czynniki środowiskowe nie działaj ą w próżni: wywierają wpływ na dziecko, które przyszło na świat wyposażone w określony system nerwowy i temperament, silnie uzależnione od czynników genetycznych. Koncepcja Scarr i McCartney (1983) że rozwijający się organizm sam sobie wybiera środowisko adekwatne do genotypu.
Ostatnie badania wskazują ,że czynniki genetyczne ujawniają się coraz wyraźniej z upływem lat. Na przykład bliźnięta MZ maja bardziej podobne ilorazy inteligencji w późniejszych latach życia niż w młodości. Istnieją też jednak pewne „krytyczne” lub „wrażliwe” okresy, takie jak adolescencja, kiedy czynniki społeczne i kulturowe maja stosunkowo większy wpływ (Plomin,1994). Nawet jeśli, prędzej czy później, większość ludzi ujawnia swe genetyczne dziedzictwo, wciąż pozostawia to wiele swobody czynnikom środowiskowym.
II. GENY I ŚRODOWISKO A ZACHOWANIE
Artykuł lub rozdział książki pod redakcją:
Saarni, C. (1999). Kompetencja emocjonalna i samoregulacja w dzieciństwie. [w:] P. Salovey i D.J. Sluyter (red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna (s. 75-131). Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
Książka jednego autora:
Aronson, E. (1995). Człowiek, istota społeczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Oniszczenko, W. (2002). Geny i środowisko a zachowanie.Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN
Francis Galton (1822-1911) prowadził badania nad dziedziczeniem geniuszu. Wtedy zadał pytanie „natura czy wychowanie?”. Galton koncentrował się na dwóch źródłach różnic pomiędzy ludźmi, jakimi są dziedziczność i środowisko, przypisując podstawowe znaczenie czynnikom genetycznym. Wraz ze swoim uczniem Pearsonem wprowadzili: metody statystyczne służące ilościowemu badaniu zróżnicowania pomiędzy ludźmi( analiza regresji, rachunek korelacyjny) oraz główne metody badań – badania genealogiczne (rodzinne), bliźniąt i adopcyjne.
Współczesna genetyka zachowania (genetyka behawioralna) – zajmuje się ustalaniem wkładu czynników genetycznych i środowiskowych w ogólną wariancję fenotypową cech lub zachowań.
Założenia genetyki zachowania:
1. Jednostki w populacji różnią się zarówno z przyczyn genetycznych, jak i pozagenetycznych, głównie środowiskowych, przy pominięciu korelacji i interakcji genotypu i środowiska. Czyli badanie udziału czynników genetycznych w zmienności jakiejś cechy nie wyklucza badania udziału czynników niegenetycznych (przede wszystkim środowiskowych).
2. Zmienność w zakresie charakterystyk mających w populacji rozkład normalny wynika z wpływów wielogenowych, a zatem RI sa zdeterminowane działaniem wielu genów, niekiedy różnie umiejscowionych w chromosomach.
Obserwowana w danej populacji zmienność zachowań wynika z wpływów zarówno genetycznych, jak i środowiskowych.
Czynniki genetyczne obejmują dwa rodzaje wpływu: addytywny i nieaddytywny
Czynniki środowiskowe : wpływ środowiska wspólnego ( wpływy, które zwiększają podobieństwo pomiędzy członkami tej samej rodziny) i wpływ środowiska specyficznego (wpływ który różnicuje członków tej samej rodziny).
(GxE) – interakcja genotypu i środowiska
Składniki zmienności zachowania
Składniki genetyczne – addytywne i nieaddytywne
Cechy charakteryzujące się dużą zmiennością międzyosobniczą (tzw.cechy ilościowe) uwarunkowane są sumowaniem się wpływu kilku lub kilkunastu genów w postaci alleli dominujących
Efekty nieaddytywne nie podlegają dziedziczeniu (u bliźniąt MZ efekty nieaddytywne są takie same). Genetyczna dominacja wynikająca z interakcji alleli tego samego genu (maja te same umiejscowienie w chromosomie) powoduje, że allel dominujący wywiera silniejszy wpływ na fenotyp, co w konsekwencji może prowadzić do zmniejszenia podobieństwa genotypowego pomiędzy spokrewnionymi genetycznie osobami ( z wyłączeniem bliźniąt MZ)
Epistaza – odnosi się do wpływów genetycznych wynikających z interakcji genów posiadających różne umiejscowienie w chromosomie (geny niealleliczne). Efekt epistazy także powiększa fenotypowe różnice pomiędzy spokrewnionymi genetycznie osobami (z wyłączeniem bliźniąt MZ).
Ludzie maja tendencję do „nielosowego doboru partnerów”. Jest to dobór nielosowy na podstawie jednej lub więcej charakterystyk psychologicznych, które mają genetyczne uwarunkowanie. Rodzice są bardziej genetycznie podobni niż losowo dobrani ludzie
Środowisko wspólne i specyficzne
Środowisko wspólne – odnosi się ono do wspólnych doświadczeń osób w rodzinie.
Osobowość: Czynniki składające się na środowisko wspólne obejmują przede wszystkim osobowość członków tej samej rodziny i rodzaj ich wzajemnych relacji. Cechy osobowości każdego z rodziców i wynikające z nich zachowania tworzą klimat, w którym dzieci się rozwijają i w którym kształtuje się ich własna osobowość.
elementy otoczenia fizycznego ( wyposażenie mieszkania czy dostępność określonych dóbr materialnych), status społeczny i ekonomiczny rodziny, zwyczaje i tradycje rodzinne
Układ czynników środowiskowych wspólnych dla członków danej rodziny upodabnia ich do siebie, ale jednocześnie odróżnia od członków innych rodzin.-à środowisko międzyrodzinne
Środowisko specyficzne – zasób indywidualnych doświadczeń środowiskowych jednostki, mający znaczenie dla kształtowania się i rozwoju jej zachowań. Specyficzny wpływ środowiskowy na daną jednostkę, przy czym istotną rolę w tym procesie może odgrywać interakcja genotypu jednostki – ujawniającego się w jej genetycznie uwarunkowanych cechach- i środowiska. Przez t a interakcje rozwój określonej cechy u danego dziecka będzie przebiegać inaczej niż u jego brata czy siostry w tej samej rodzinie – co prowadzić może do większego zróżnicowania pomiędzy nimi.
przypadkowe zdarzenia (choroba, wypadki, urazy pre- i postnatalne, rozdzielenie dzieci), interakcje pomiędzy rodzeństwem, struktura rodziny (wielkość, kolejność urodzin dzieci), sposób postępowania rodziców (specyficzne traktowanie dzieci, rodzaj interakcji pomiędzy rodzicami a dziećmi) oraz czynniki pozarodzinne (grupy rówieśnicze, nauczyciele, telewizja)
Korelacja i interakcja genotypu i środowiska
Korelacja genotypu i środowiska (GE) odnosi się do specyficznej ekspozycji na bodźce środowiskowe ludzi w zalezności od ich wyposażenia genetycznego. Czynnik ten odnosi się do poszukiwania środowiska odpowiadającego genetycznie zdeterminowanym cechom jednostki. Korelacje (GE) : pasywna (bierna) – odnosi się do przekazu genetycznego i jednoczesnego stworzenia warunków środowiskowych sprzyjających rozwojowi tych cech, które uwarunkowane są przekazanymi genami. ten typ korelacji występuje tylko pomiędzy osobami spokrewnionymi ze sobą i nie wymaga aktywnego uczestnictwa podmiotu;
reaktywna – oznacza, że podmiot podlega wpływom środowiskowym wynikającym z reakcji ludzi na jego zachowanie, określone cechami zdeterminowanymi genetycznie;
aktywna – odnosi się do wyboru przez podmiot warunków środowiskowych odpowiadających jego genotypowi
Interakcja (GxE) – odnosi się do specyficznego wpływu środowiska na jednostki o zróżnicowanych genotypach. Założenie: środowisko optymalne dla ludzi z określonym wyposażeniem genetycznym może nie być optymalne dla osób z odmiennym genotypem
Czynnik GxE wyjaśnia na ogół bardzo małą część wariancji – od 2% do 6%
Metody badawcze genetyki zachowania
1. badania bliźniąt
2. badania rodzinne
3. badania adopcyjne
4. badania molekularne
Badania bliźniąt
Najpopularniejsza z metod. Badaniami mogą być objęte (zależnie od celu badań) bliźnięta wychowywane razem albo bliźnięta wychowywane osobno (po ich rozłączeniu w okresie dzieciństwa)
Metoda bliźniąt polega na porównaniu genotypowych różnic wewnątrz bliźniąt MZ i DZ, dzięki czemu można odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu zmienność zachowania(fenotypu) obserwowana u różnych osobników – w określonej populacji – wynika z różnic genetycznych pomiędzy nimi, a w jakim spowodowana została wpływami środowiska, w którym osobnicy ci żyli i rozwijali się.
Założenia metody bliźniąt:
1. Bliźnięta MZ są genetycznie jednakowe, więc jakiekolwiek różnice pomiędzy nimi wynikają z wpływu środowiska. Z kolei bliźnięta DZ są do siebie genetycznie podobne w takim samym stopniu, jak zwykłe rodzeństwo – posiadają średnio połowę wspólnych genów – a zatem różnice fenotypowe pomiędzy bliźniętami DZ mogą być wyjaśnione zarówno wpływem czynników genetycznych, jak i środowiskowych
2. Jeżeli podobieństwo miedzy bliźniakami MZ jest większe > w porównaniu do do bliźniąt w parach DZ, to można wnioskować, że mniejsze podobieństwo miedzy pomiędzy bliźniętami DZ wynika ze zmienności ich genotypów, a tym samym różnice genotypowe maja związek z różnicami genotypowymi badanymi tą metodą.
3. Jednakowy wpływ czynników środowiskowych na bliźnięta zarówno w parach MZ jak i DZ
4. Dobór rodziców badanych bliźniąt był losowy, a pary bliźniąt sa reprezentatywne także dla populacji niebliźniaczej, co pozwala uogólnić otrzymane wyniki na cała populację, z której pochodzą bliźnięta
Głównym problemem w metodzie bliźniąt jest ustalenie typu ich zygotyczności: badanie błon płodowych, analiza grup krwi, analiza DNA .
Badania rodzinne (rodziny biologiczne)
Stosunkowo rzadkie, stanowią zwykle uzupełnienie lub metodę weryfikacji wyników badań bliźniąt lub badań rodzin adopcyjnych
jednak jest to ważne źródło informacji na temat wkładu czynników genetycznych w wariancję zachowania.
Obejmują duże próby złożone z osób o różnym stopniu pokrewieństwa genetycznego.
Metoda ta pozwala oszacować stopień, w jakim różnice indywidualne wynikają z wpływu czynników genetycznych i wspólnego środowiska
Nie można jednak przy tej metodzie jednoznacznie rozstrzygnąć osobno udziału wspólnych genów i wspólnego środowiska w podobieństwie członków rodziny, ponieważ rodzice i ich dzieci oraz rodzeństwo maja wspólne zarówno geny, jak i środowisko
Badania adopcyjne
W tej metodzie nie mamy pokrewieństwa genetycznego. Pokrewieństwo takie (połowa wspólnej wariancji addytywnej) istnieje tylko pomiędzy rodzicami biologicznymi i ich naturalnym, ale adoptowanym przez inna rodzinę potomstwem.
Zakłada się, że zarówno adoptowane, jak i biologiczne dzieci wychowywane razem podlegają w takim samym stopniu wpływowi wspólnego środowiska
Zaleta metody adopcyjnej jest to, że pozwala bardzo wyraźnie oddzielić wpływy genetyczne od wspólnego środowiska rodzinnego.
Badania molekularne (QTL)
Metody genetyki molekularnej. Podejście to służy identyfikacji genów, nawet mających niewielki udział w kształtowaniu RI w zakresie danego zachowania
...
kasiataknaimiemam