doktorat2895.pdf

UNIWERSYTET ŚLĄSKI

WYDZIAŁ PEDAGOGIKI I PSYCHOLOGII

mgr Iwona Malorny

LOKALNA SIEĆ WSPARCIA I PROFILAKTYKA WOBEC ZJAWISKA

NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO DZIECI I MŁODZIEŻY NA

PRZYKŁADZIE MIASTA BYTOM

Praca doktorska przygotowana

w Katedrze Pedagogiki Społecznej

Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach

pod kierunkiem Prof. UŚ. dr hab. Anny Nowak

Katowice 2008

SPIS TREŚCI

WSTĘP…………………………………………………………………………………...………3

ROZDZIAŁ I

NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE- TEORETYCZNE PODSTAWY

PROBLEMATYKI BADAŃ

1.1. Niedostosowanie społeczne jako zjawisko społeczne: definicje, typologie, przyczyny,

objawy, kryteria diagnostyczne…… …………..…………………………………….........9

1.2. Makro i mikro społeczne determinanty zdrowia bio-psycho-społecznego w kontekście

teorii systemowej ………………………………………………………….………...….21

1.3. Profilaktyka i wsparcie społeczne- nowe trendy, wyzwania, nadzieje……………….....33

1.4. Warsztat pracy specjalisty- animatora działań profilaktyczno-wspierających…………..50

1.5. Lokalna sieć instytucji i służb społecznych w świetle obowiązującego prawa………….59

ROZDZIAŁ II

ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE BADAŃ WŁASNYCH

2.1. Przedmiot, cel i problemy badawcze ……………………………………………..……..72

2.2. Metody i techniki badań………………………………………………………………….77

2.3. Charakterystyka terenu i grupy badawczej……………………………………................82

2.4. Organizacja i przebieg badań…………………………………………………………….83

ROZDZIAŁ III

LOKALNA SIEĆ WSPARCIA I PROFILAKTYKA WOBEC ZJAWISKA

NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO W ŚWIETLE BADAŃ WŁASNYCH

3.1. Analiza indywidualnych przypadków rodzin, dotkniętych problemem

niedostosowania społecznego na podstawie wypowiedzi członków rodziny, analizy

dokumentów oraz kwestionariusza wsparcia społecznego……………………………...84

3.2. Podsumowanie analizy indywidualnych przypadków…………………………………….208

3.3. Charakterystyka lokalnej sieci wsparcia oraz działalności profilaktycznej

prowadzonej na terenie miasta Bytom, na podstawie analizy dokumentów,

wywiadów z przedstawicielami placówek oraz specjalistami zajmującymi się

bezpośrednio w/w problematyką……………………………………………………….224

3.4. Podsumowanie działań instytucjonalnych prowadzonych przez specjalistów na

rzecz rodzin, z problemem niedostosowania społecznego w środowisku lokalnym

miasta Bytom…………………………………………………………………………..295

Podsumowanie i wnioski końcowe ………………………………………………...………309

Bibliografia …………………………………………………………………………………315

Spis tabel ……………………………………………………………………………………328

Spis aneksów …………………………………………………………………………. ……329

WSTĘP

... Dzieci dzisiaj - będą dorosłymi jutro. One będą określać naszą przyszłość.

Cechy, jakie zaszczepimy im dzisiaj i warunki życia,

jakie im stworzymy, będą decydować o tym,

jaki będzie świat w następnym stuleciu…

Adam Łopatka 1 .

W ostatnich dziesięcioleciach nasza rzeczywistość społeczna uległa znacznym

przeobrażeniom ustrojowym, gospodarczym, społeczno- kulturowym. Owe przemiany

doprowadziły do pojawienia się zarówno pozytywnych jak i negatywnych zjawisk społecznych

Wśród tych pierwszych (pozytywnych), pogłębiających nadzieje na lepsze, pełniejsze i

szczęśliwsze życie w różnych obszarach można wymienić: rozwój demokratycznych instytucji,

modernizacja gospodarki, demokracja i pluralizacja życia publicznego, otwarcie na współpracę

z innymi krajami itp 2 . Negatywne konsekwencje owych przemian przejawiają się natomiast w

kryzysie ekonomicznym i politycznym, kryzysie instytucji edukacyjnych i kulturalnych,

dysfunkcjonalności rodziny, ujawnianiu się nierówności społecznych w różnych układach

ludzkiego życia na tle ekonomicznym - w sferze ubóstwa, niedostatku lub nadmiernego

bogacenia się, nierówności w dostępie do dóbr, kultury, edukacji, zdrowia, rekreacji czy też

wypoczynku 3 .

W wyniku dokonujących się zmian społeczno-politycznych wytworzył się podział

społeczeństwa na tych, którzy łatwo się dostosowali do nowych reguł życia społecznego oraz

tych, którzy poczuli się zagubieni, sfrustrowani, bezradni w obliczu nowych wyzwań i

wymagań społecznych. Liczne badania prowadzone na ten temat dowodzą, iż niemożność

poradzenia sobie z „nową rzeczywistością”, doprowadziło do zwiększenia się też liczby i

rozmiarów patologii społecznych. Z dnia na dzień coraz powszechniejsze staje się zjawisko

narkomanii, alkoholizmu, prostytucji, agresji czy przemocy, których sprawcami są

niejednokrotnie dzieci i młodzież.

Na progu nowego tysiąclecia zwłaszcza młodzi ludzie żyją w permanentnym lęku

przed zagrożeniami związanymi z wynalazkami, wojnami, terrorystami, gwałtem, utratą

wolności i patologiami społecznymi. Można wskazać tu swoisty paradoks. Im bardziej

człowiek podbija świat i opanowuje prawa przyrody, rozwija technikę, tym bardziej czuje się

zagrożony ze strony samego siebie i tego co sam wyprodukował. Im bardziej dorabia się tego,

aby „mieć dużo i dobrze”, tym bardziej przestaje „być” - być człowiekiem uczciwym,

sprawiedliwym, wrażliwym na dobro, prawdę, piękno i wartości społeczne. W efekcie

szybkiego dorabiania się, gdy osiąga to, czego pragnął, czuje się z kolei znudzony,

wyizolowany, traci kontakt z ludźmi i Bogiem na rzecz latania i pilnowania dóbr

materialnych - traci w końcu poczucie sensu życia, odczuwa pustkę życiową 4 .

Przemiany zachodzące we współczesnym świecie stawiają młodzież w obliczu

nowych wyzwań, które niosą za sobą nie tylko nadzieję na lepsze jutro, ale i olbrzymi

niepokój oraz poczucia zagubienia w świecie, w którym brakuje wartości, norm i wzorców

regulujących zachowania. Wielu młodych nie wie, co jest możliwe a co nie jest możliwe,

jakie plany życiowe są realne i dozwolone, a które idą w niewłaściwym kierunku. Wynika to

m.in. z anomii, która dotknęła polską młodzież z trudem budująca swą tożsamość z zmiennej

rzeczywistości. Słuszne są podejrzenia, że powstanie stanu anomii nastąpiło po 1989r, kiedy

1 M. Noszczyk, Rodzinne uwarunkowania niedostosowania społecznego wśród dzieci i młodzieży, „Auxilium Sociale-

Wsparcie Społeczne”, 2002, nr 2, s. 107.

2 A. Mieszalska, Reakcje społeczne na przemiany ustrojowe, Wyd. UŁ, Łódź 1996, s.14-16.

3 A. Kawula, Bezpieczeństwo człowieka i jego rodziny w społeczeństwie postmonocentrycznym w Polsce, Wyd. „Edukacja”,

2000, nr 69, s.17-18.

4 Cz. Cekiera, Psychospołeczne aspekty patologii społecznych w Polsce u progu trzeciego tysiąclecia (w:) Profilaktyka

uzależnień drogą do wolności człowieka, (red) Cz. Cekiera, I. Niewiadomska, Wyd. TNKUL, Lublin 1999, s.14

WSTĘP

to pojawiły się nowe systemy wartości, norm nowych grup społecznych, religijnych i

parareliginych, co spowodowało próżnię aksjologiczną i społeczną oraz wyrastających na ich

podłożu problemów przystosowawczych jednostek 5 .

Adekwatne do obecnej sytuacji w świecie są słowa A. Radziewicza-Winnickiego,

który pisze, że „wszyscy dostrzegamy występujące wokół konflikty i animozje typowe dla

każdego okresu przemian. To one bezpośrednio wpływają na samopoczucie poszczególnych

jednostek i grup społecznych. Wiele osób odczuwa dzisiaj -społeczną, ekonomiczną i

polityczną degradacją. Wielu reprezentantów poszczególnych środowisk doświadcza

poczucia zagubienia w świecie nowych reguł postępowania, a znaczna część -naszych

rodaków nie rozumie znaczenia aktualnie obowiązujących norm bądź też propagowanych

wartości” 6 .

Taka współczesność nieustannego kryzysu wymusza wzór człowieka, który może

sprostać trudnym wyzwaniom, okolicznościom i zdarzeniom- człowieka pełnomocnego o

ukształtowanych kompetencjach intelektualnych do formułowania nowych zadań. Jak podaje

Z Kwiatkowski 7 , człowiek taki powinien być mądry, odpowiedzialny, świadomy i zdolny do

solidarnego współdziałania, radzenia sobie na coraz trudniejszym rynku pracy, umiejącego

krytycznie wybierać i osądzać wielorakie oraz migotliwe oferty kulturalne wedle

uniwersalnych wartości i zasad. I właśnie w takim kierunku według badacza powinna

zmierzać szeroko rozumiana profilaktyka i wychowanie młodego pokolenia.

Dokonujące się zmiany w różnych dziedzinach życia pociągają za sobą wymóg

plastyczności w przystosowywaniu się, integracji i asymilacji tych zmian. Konieczna jest

zatem, zmiana sposobu myślenia, innego ujmowania świata, takiego, które sprostałoby

wymogom współczesności. W pewnym sensie odpowiedzią na to wyzwanie jest podejście

systemowe 8.

W najszerszym znaczeniu teoria systemów stanowi próbę określenia współzależności

człowieka i otaczającego go świata. Z punktu widzenia ogólnej teorii systemów

rzeczywistość, która nas otacza i którą w dużej mierze kształtujemy, można ująć jako różnego

rodzaju zorganizowane układy o różnym stopniu złożoności, integracji wewnętrznej,

aktywności i dynamizmu. Znaczy to, że we wszystkich dziedzinach życia, w różnych jego

sferach mamy do czynienia ze złożonymi obiektami o charakterze systemowym i że

otaczającą nas rzeczywistość można lepiej poznać, jeśli staramy się uchwycić istotne

właściwości tych różnych systemów 9 . Innymi słowy system to zbiór elementów o

dynamicznej interakcji, w którym każdy z elementów jest określony przez pozostałe.

Człowiek jest nie tyle otoczony przez środowisko- system, ile stanowi jego część. System nie

jest zwykłą sumą części składowych, ale poprzez związki pomiędzy jego elementami i ich

atrybutami tworzy charakterystyczną całość, mającą swoją strukturę. Zmiana w jednym

punkcie systemu może spowodować zmianę lub zmiany w innym punkcie bądź w całym

systemie 10 .

Systemowe podejście do problemu niedostosowania społecznego wymaga

potraktowania go w sposób kompleksowy, uwzględniający nie tylko jednostkę, ale również

otaczające ją systemy, w tym w szczególności rodzinny i lokalny. Tak pojęta diagnoza

5 D. Krawczyk, Przestępczość nieletnich w środowisku lokalnym w okresie transformacji społecznej, „Auxilium Sociale

Wsparcie Społeczne”, 2002 nr 1, s. 123.

6 A. Radziewicz- Winnicki, Społeczeństwo w trakcie zmiany, Wyd. GWP, Gdańsk 2004, s.8.

7 Z. Kwiatkowski, Szkoła a wykluczenie, (w:) K. Marzec - Holka (red) Marginalizacja w problematyce pedagogiki

społecznej i praktyce pracy socjalnej. ,Wyd. Akademia Bydgoska im Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2005, s. 44.

8 R. Praszkier, Zmieniać nie zmieniając, Wyd. WSiP, Warszawa 1992, s 72.

9 M. John-Borys, Pomoc dzieciom zagrożonym patologią środowiska rodzinnego i lokalnego, Wyd. UŚ, Katowice 1997,

s.12.

10 D. Mostwin, Przestrzeń życiowa rodziny. Ekologiczny model terapii rodziny w stanie kryzysu, Wyd. „Synapsis.,

Warszawa 1992, s. 20, zob. też. L Bertalanffy, Ogólna teoria systemów. Podstawy, rozwój, zastosowanie, Wyd. PWN,

Warszawa 1984.

WSTĘP

problemu ma charakter interdyscyplinarny, ponieważ dokonuje się analizy zachowania

jednostki, nie tylko pod kątem zaburzeń i deficytów, ale również potencjału w niej

drzemiącego, zdolnego do naprawy owych zachowań. Taką samą diagnozą równolegle

powinien zostać objęty system rodzinny i społeczny, w którym jednostka funkcjonuje, biorąc

pod uwagę dysfunkcje tego środowiska, ale również jej zasoby, które mogą odegrać znaczącą

rolę w procesie profilaktycznym, interwencyjnym czy terapeutycznym. Działania na rzecz

pomocy i wsparcia dla jednostki niedostosowanej społecznie powinny być podejmowane

przez osoby pracujące w różnych instytucjach, specjalistów reprezentujących różne dziedziny

wiedzy, w tym psychologię, pedagogikę, terapię rodzinną, pracę socjalną oraz prawo.

Całościowe podejście do problemu niedostosowania społecznego widoczne jest w aktualnej

działalności prowadzonej przez zespoły interdyscyplinarne na terenie Bytomia, o których

będzie jeszcze mowa w dalszej części pracy.

Problem aktywności występujący na terenie społeczności lokalnych podejmuje

również A Radziewicz-Winnicki 11 , który wychodzi z założenia, iż należy uwzględnić

zarówno tendencje dynamiczne w samej jednostce mobilizujące ją do działania, jak również

konkretne społeczne i historyczne warunki, w których funkcjonują ludzie, ich systemy

wartości, role społeczne i światopoglądy. Jeśli tendencje tkwiące w człowieku natrafiają na

sprzyjające okoliczności o charakterze społeczno-historycznym, wówczas można mówić o

aktywności ludzkiej, o działaniu nakierowanym na kształtowanie danej rzeczywistości

społecznej.

Teorię systemów wykorzystuje się także w ekologicznym podejściu do rodzicielstwa,

na bazie którego powstają najnowsze tendencje w opiece nad dziećmi w większości krajów

europejskich. Perspektywa ekologiczna stymuluje przejście od wąskiej orientacji do szerszego

spojrzenia na opiekę nad dziećmi, akcentującego wieloaspektowe podejście do dzieci i ich

rodzin, w kontekście ich sytuacji życiowej oraz środowiska. Tego typu podejście

doprowadziło na przestrzeni ostatnich lat do zmian w systemie opieki w wielu krajach. Nie

tylko unika się tu pochopnego umieszczania dzieci w środowiskach zastępczych, ale w

polityce i praktyce opiekuńczej coraz częściej bierze się pod uwagę fakt, że prawidłowe

wypełnianie zadań rodzicielskich zależy w dużej mierze od możliwości zaspokajania

podstawowych potrzeb materialnych. Konkluzja, że rodzicielstwo jest osadzone w szerszym

kontekście społeczno-ekonomicznym, doprowadziła w wielu krajach do połączenia wysiłków

w dziedzinie walki z biedą i opieką nad rodziną oraz dzieckiem. Myślenie ekologiczne,

sukcesy terapii rodzinnej, wywarły znaczący wpływ na opiekę nad dziećmi i spopularyzowały

w większości krajów europejskich podejście skierowane na rodzinę. Nie bez znaczenia

pozostają tu też względy ekonomiczne - nadzieja i oczekiwania polityków, że programy

pomocy rodzinie będą tańsze od opieki instytucjonalnej. Działając w ten sposób eliminuje się

przyczynę problemów dziecka, tkwiącą w strukturze, relacjach rodzinnych, bądź w

środowisku. Nie ma wtedy potrzeby działania na skutki tych problemów, a w konsekwencji

umieszczania dziecka poza rodziną 12 .

Przestępczość i demoralizacja to jeden z poważnych problemów początku XXI wieku.

Wzrost przestępczości, chuligaństwa i agresji wśród młodzieży napawa szczególnym

niepokojem, gdyż wraz z nim podniósł się też poziom brutalności i okrucieństwa

dokonywanych czynów a także dramatycznie obniżyła się granica wieku sprawców,

pochodzących nie tylko ze środowisk trudnych czy zdemoralizowanych, ale także z tzw.

„dobrych domów” 13 . Demoralizacja i czyny przestępcze są wynikiem i jednocześnie

11 A. Radziewicz-Winnicki, Idea społeczeństwa obywatelskiego a stymulowanie aktywności, wsparcia i samopomocy w

środowisku lokalnym. (w:) K. Marzec- Holka (red) Pomoc społeczna. Teoria i praktyka, tom 1, Wyd. Akademia Bydgoska

im Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2003 r, s. 25.

12 H. Baartman, Home-basedsevices to each his own, (w:) International Perspectives.on Family Support, Arena, W.

Hellinckx, M. Colton, M. Williams (red), Aldershot 1997, s. 108-123.

13 D. Krawczyk, Przestępczość nieletnich.., op. cit., s. 120.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: